ydskrift f ar Fryske Taalku e - Tresoar

ydskrift f ar Fryske Taalku
e
jiergong 9 (1994)
nû. 2

De analogy
de frysisten
Sytstra (1)
Tony Feitsma
fon de Schola
Wassenbergh,
Hemsterhusiana en
Halbertsma en
Ynlieding
Yn tsjinstelling ta de measte oare nederlönske ünyversyteiten naam de stûdzje fon
it gryksk yn Frjentsjer un hiel belangryk plak yn. Tagelyk en yn ferbön dêrmei
waard Frjentsjer un sintrum fon fernijing yn de taalkunde. Dêr (en yn Leien)
bloeide de streaming dy't letter bekind wurden is ûnder de namme Schola
Hemsterhusiana. Dy namme is ûntliend oan de fwarmon fon dy streaming
Tiberius Hemsterhuis (1685-1766). Dy wie ton 1704-1717 heeglearaar oan it
Athenaeum yn Amsterdam, fon 1717-1740 yn Frjentsjer en fon 1740-1766 yn
Leien. Syn ópfólger LiC. Valckenaer (1715-1785) wie fon 1741-1766
heeglearaar yn Frjentsjer en fon 1766-1785 yn Leien. Hemsterhuis en Valckenaer
binne de ferneamdste en fernaamste fertsjintwurdigers fon de Schola
Hemsterhusiana. Itkearnwurd yn har taalkunde is de analogy.
Yn it earste diel fon ûs stûdzje behonnelje wy earst de betsjutting en de
posysje fon it begryp analogy, benammen yn de 17de en 18de ieuw. Dêrnei
kómme wy óp de ópfettingen oer analogy fon Hemsterhuis en Valckenaer sels,
Wy geane benammen nei hókker ynformaasje ot wy dotoangeande fyne kinne yn
de Lectio publica (ökwarte LP) fon Tiberius Hemsterhuis en yn de Observationes
(ökwarte Obs.) fon L.c. Valckenaer (mei nog un lytse tajekke oer har neifólger
J.D. van Lennep). Un grut part fon de oersettingen fon de latynske oanhalen is
neisjoen tróg drs. Sybren Sybrandy. Eventuele flaters yn dy oersettingen kómme
fwar myn rekken. Fjirder ha wy fonsels gebrûk makke fon wot benammen
Gerretzen (1940) en Verburg (1952) oer de Schola Hemsterhusiana skreon
hawwe.
It doel is dot it twadde diel fon ûs stûdzje yn it kómmende nûmmer fon
TFT ferskyne sil. Dot giet oer de ynfloed fon de analogy fon de Schola
Hemsterhusiana óp de frysist.en Everwinus Wassenbergh, Joast Halbertsma en
Harmen Sytstra. By üs seleksje fon de sytaten üt Hemsterhuis en Valckenaer yn
it. earste diel ha wy ol mei un skean eag sjoen nei Joast Halbertsma syn
kómmentaren en réaksjes óp Hemsterhuis en Valckenaer. Mar Halbertsma en de
beide oare frysisten kómme earst goed oan it wurd yn it twadde diel.
De lyteratuer dêr't nei ferwiisd wurdt, stiet byenwar efter it twadde diel,
Tydskrift foar Fryske Taalkunde, jiergong 9 (1994), s. 37-64.

Tony Feitsma
EARSTE DIEL: DE SCHOLA HEMSTERHUSIANA
Analogy yn de 17de en 18de ieuw
De yn oarspróng wiisgearige term analogy (Gerretzen 1940, 113:
'overeenstemming van wezenlijke kenteekenen, gelijkheid van verhoudingen'),
stammet ol ut de ödhyd en slagt yn de taalkunde órnaris óp de rygelmjittige
bûgingen fon nomina en verba, de kóngrüeensje tusken gelykense
bûgingsfwarmen, winliken itselde os wot wy óp skwalle leard ha os paradigmata,
de 'rychjes' fon de bûging. It analogy-begryp jert by de ópfetting fon taal os un
rygelmjittig stelsel fon fwarmen.
'De mathematisch denkende zeventiende eeuw beschouwde methode en
regelmaat als het eerste beginsel van iedere wetenschap, dus ook van de
taalkunde' (Gerretzen 1940, 48). Dot betsjut fwar de taalkunde yn it olgemien
sprutsen un sterker aksint óp de ratio, de rede, en dêrmei ek óp un wot ûtwreide
analogy-begryp, óp kosten fon de usus, it taalgebrûk. Dot sille wy aanst
benammen by Perizonius sjen.
By de Schola Hemsterhusiana set it fwargoed tróg mei de fwar un part
nije lading fon it begryp analogy. Dot is net mear ollinne de kóngrûeensje
tusken gelykense bûgingsfwarmen, mar ek it prinsype dot it meenskdóm, laat
fon dûnkere fielings, fólge hat by it fwarmjen fon bûgingen en öliedingstypen,
de 'góng fon de taal', de 'psygologyske natuerwetten', 'de góng fon de natuer'
(termen ûntliend oan Diderichsen (1960, 42), dy't by Rask dyselde dûbbeldens yn
de begrypsfwarming kónstatjerret; dêr ek fjirdere lyteratuer). Gerretzen (1940,
131) ómskriuwt dy kont fon de analogy fon Hemsterhuis os 'de creatieve
eigenschap van den menschelijken geest, waardoor deze zich het middel schept
om zijn gedachten te kunnen uitdrukken'.
Gerretzen (1940, 107-111,251-262) bringt de analogy-ópfettingen fon
de Hemsterhusianen yn ferbön mei it cartesianisme en it matematyske tinken,
basjerre óp de rede, de ratio, en mei it empyrisme, basjerre óp de waarnimming.
Yn de eksperymintele natuerkunde wie de analogy-kónklûzje fon belang, mei os
risseltaat wierskynlikens (probabilitas, evidentia). De empieryske metoade is un
soarte fon ynduksje mei trije stadia: óbservaasje, ferlyking, en beoardieling of
analogykónklüzje (sensus, testimonium, analogia) (Gerretzen 1940, 11; cf.
Verburg 1952, 365). Neffens Gerretzen (1940, 260-262, 277) leit de klam by
Hemsterhuis mear óp de matematyske metoade en by Valckenaer mear óp it
empyrisme. Dêrfondinne dot de lêste mei help fon de gelykensens fon fwarbylden
(similitudo exemplorum) neffens him mear oandwarst yn it eksperymintearjen en
yn syn analize en rekónstruksjes os Hemsterhuis. It ferskil soe ek lizze kinne
oan de oerlevere en brûkte bwarnen: de mear prinsypjele ynlieding yn
Hemsterhuis syn Lectio publica en de mear technyske behonneling yn
38

De analogy fon de Schola Hemsterhusiana (1)
Valckenaersyn Observationes,
Un oare en fjirdere ütwreiding en wer wot un oar aksint krijt de analogy
yn de 19de ieuwske histoaryske taalkunde. De analogy wurdt don ferontwurdlik
achte fwar it bewarjen of it skeppen fon fwarmen óp grûn fon gelykense trekken
yn de ûntjouwing fon de taal. Dy analogy defynjerret Van Hamel (1945,59) os:
'deinvloed, die een woord of woordvorm kan ondergaan van een ander woord of
een andere woordvorm, waarmede het in de gedachte verbonden wordt'.
Jacobus Perizonius (1651-1715) wie fon 1682-1690 heeglearaar yn
Frjentsjer en fon 1690-1715 yn Leien. Oars os by Vossius (1577-1649) yn syn
Aristarchus (1635) is de grammatyka fwar Perizonius net un keunst (ars), mar un
wittenskip (scientia), lykos jerder ek by J.C. Scaliger (1540), Ramus (1559),
Sanctius (1587), Scioppius (1628) (Verburg 1952, 424-427, Padley 1976,
haadstik 2). By him sjógge wy de jirbóppe ol neamde ûtwreiding fon it
analogybegryp. Dot is by him 'niet meer slechts een benaming voor een zekere
regelmaat tussen woordvormen, doch een taalbouwend princiep': hy kin mei help
fon de analogy ódere taalfwarmen rekónstrüearje (Verburg 1952, 427).
Yn syn noaten by de fjirde printinge fon Sanctius syn Minerva (1714)
kómt Perizonius ferskate kearen óp de analogy (cf. Gerretzen 1940, 71).
Bygelyks yn de noat by syde 6-7:
Gauwris lykwóls kin men femimme dot it Gebrûk fon de Analogy en fon olle Systeem
êwykt, mei't yn hiel ode tiden de Romeinen it Grammatykale systeem fon har eigen
taal net koene, en dêrfwaroer it Gebrûk gauwris tróg tafol en ût it ûnneitinkend sin fon
it gewoane fólk ûntstie, en it sadwaande wûn fon it Systeem. [...] Mei't lykwóls de
Analogy fon betsjutting neat oars is os un beskate gelykensens tusken de sekundêre
en de prymytyve betsjutting, dêr't dy sekundêre betsjutting ût fwórtkómmen is trog un
bekte en possende oerdracht, don fólget dêrût dot dy Analogy net fêststeld wurde kin
ot net earst de oarsprónklike betsjutting fon it wurd fwar it ljocht helle en bewiisd is.
[ ] oer it Gebrûk dot yn Misbrûk ferfolt trog it net yn acht nimmen fon de Analogy,
[ ].
Srepe tarnen Usus ab Analogia & omni Ratione recedere deprehenditur,
quoniam antiquissimis temporibus Romani Grammaticam rationem sure
linguee ignorabant, Usus autem seepe forte fortuna, & ex inconsiderata vulgi
libidine oriebatur, atque ita Rationi preevalebat. [...] At vero quum Analogia
significationis nihil sit aliud, quam similitudo quredam inter
significationem secundariam & primitivam, ex qua illa, recta & commoda
quadam translatione, sit orta, sequitur Analogiam hanc constitui non posse,
nisi prius eruta & probata sit primitiva vocis significatio. [ ] de Usu in
Abusum degenerante per eausam non animadversre Analogie, [ ].
Krekt os de Hemsterhusianen letter, is Perizonius fon betinken dot it
39

Tony Feitsma
systematyske taalûndersyk tebekgean mat óp de prymytyve fwarmen en
betsjuttingen. En ek hy hat it oer de de ienföd fon jertiids (pristina simplicitas),
dêr't de taal letter hyltyd mear fon öwykt (Perizonius 1708, 156), en hy jouwt
ynsydinteel öliedingen yn de geast fon de Hemsterhusianen (yn Sanctius 1714,
71):
[...] Gr. )JHX1VW, dêr't de ödsten ~lHXW fwar sein ha, lykos [3uw fwar [3mvw, aU) fwar
Q>alVW , XUW fwar xmvw &c. [...] olhiel óp deselde manier sa't wy aanst fon [3CHVW of
[3uwby einbeslût baculus (stok), fon Q>atVW of Q>aw facula (lytse fakkel) Oliede sille.
[...] Gr. )J1alVW, pro quo vetustissimi dixere )J1aW, sicuti [3uw pro Butvw,
a1VW, XUW pro XU1VW &c. [...] eadem prorsus ratione, qua mox à
[3mvwseu [3uwbaculus tandem, à Q>alVW seu

De analogy fon de Schola Hemsterhusiana (1)
mar amper olle wurden fon it ferdrag begrype koene, dot trog de earste Consuls nei it
ferdriuwen fon de Keningen mei de Cartagers sletten wie. [...]
[...] dot wa soe him der net oer ferwûnderje dot syen lykwóls ol lang iepentlik deróp
oan wurkje en hoopje dot se tróg it wurk fon de saneamde Frênske Akadeemje har Taal
no lang óm let dêrta werómbringe kinne dot dy tenei himsels oltyd gelyk bliuwe en
gjin inkelde feroaring mear ûndergean sil; wot yn un fólkstaal nea bard is, en nea
barre sil, mei't Talen lykos olle dingen fon deistig Meensklik gebrûk, ûnderwurpen
binne oan hyltyd wer nije wikselingen, en dot nog namste mear neigeraden se mear
öhingje fon it net trógtochte gebrûk fon it gewoane fólk yn waans honnen de macht
oer it praten west hat en wêze silo
Quin illa [Latina lingua] antiquissimis jam temporibus, mutationi minus
cetero quin obnoxiis propter parum frequentia tune nationum inter se
commercia, eousque tarnen intra quatuor tantum saeculorum decursum a
pristina deflexerat simplicitate, ut Polybius suo tempore etiam peritissimos
Sermonis Romani vix intelligere omnia foederis verba, cum
Carthaginiensibus a primis post Reges exactos Consulibus initi, testetur.
[ ].
[ ] quis non miretur ergo, illos tarnen ex professo id agere jam dudum &
sperare, ut ope Francicae, quam vocant, Academiae eo suam nunc redigant
tandem Linguam, ut in perpetuum deinceps eodem semper sibi constet modo,
nee ullam amplius sustineat mutationem; id quod in vernaculo sermone
nunquam factum, nunquam tiet, quum Linguae, aeque ac Humaneequotidiani
usus omnia, continuis subjectae sint rerum vicissitudinibus, eoque magis,
quo propius ab inconsulto vulgi dependent usu, quem penes semper fuit &
erit loquendi arbitrium.
De 'regelmaat' (it nederlónske ekwyvalint fwar analogy yn dy tiid) nimt ek un
grut plak yn by Lambertus ten Kate (1674-1731) dy't yn syn Aenleiding Tot de
Kennisse van het Verhevene Deel der Nederduitsche Sprake (1723; cf. 1710)
'Hare zekerste Grondslag, edelste Kragt, nuttelijkste Onderscheiding, en
geregeldste Afleiding' neigean wól en ferlykje mei besibbe talen (cf. Gerretzen
49, n. 2). Un ûnderdiel fon syn bûk neamt er 'Regelmaet en rangschikking der
Verba'. Un belangryk doel fon syn stûdzje is it fêststellen fon 'regelmaat' dêr't
oaren fwar him ûnrygelmjittigens sjoen hiene, bygelyks óp it stik fon de sterke
verba.
Yn Frjentsjer wurket Lambertlls Bos (1670-1717; 1704-1717
heeglearaar gryksk) yn de rjóchting fon de rygelmjittigens, fon de ratio ek yn de
taal. Dot dógt er bygelyks tróg it tapossen fon de ellips, dy't tróg it tajekjen of
ynfûûgjen fon Uil wurd skynber ûnrygelmjittige fwarmen of sinnen wer yn de
stringen fon de rygelmjittigens bringe kin (sjóg fwar un fwarbyld jirûnder by
Hilarides) (Mysterii Ellipseos Graecae expositi specimen; Bos 1702). Hy hat ek
mear wuarder brocht yn wurdölieding en taalferlyking (Dissertatio de Etymologia
41

Tony Feitsma
Graeca; Bos 1713). Bos hat der mei syn wurk ta bydrûggen 'dat op het gebied van
woordafleiding gezonderebeginselen post gevat hebben' (Gerretzen 1940,53).
Ek fwar de bolserter rektor Johannes Hilarides (1649-1725) stiet de ratio
fwaróp. Dy is, mear os de usus (it taalgebrûk fon de hegerein) it ûtgóngspunt fon
syn taalsköging en dêrby makket er un rojaal gebrûk fon de ellips. Sa is
bygelyks 'het naabuerig Katwijk' goed, ek ol is it 'de Beeverwijk', wont dot
earste is un elliptyske ütdrukking fwar 'het naabuerig dorp Katwijk' (Hilarides
1705, 38).
It begryp analogia kómt navenont mear foar by Hilarides os by Bos (cf.
Gerretzen 1940, 53), en lyket by him, lykos by Bos, nog de ode klassyke
betsjutting te hawwen. Yn syn frysk wurk kómt it begryp analogy (=
eevenreedighejt; Hilarides 1705, 18-19; cf. Feitsma 1966,59) mar ien kear foar,
yn syn grammatykaal fragmint, de Castigationes (Hilarides 1687, 221). Mar
Hilarides hat ek net safólle oer fryske grammatyka skreon. Yn syn nederlönsk
wurk kómme wy de term faker tsjin. Dêr brûkt er de analogy ek fwar de
yndieling yn ferskillende skiften fon de- en [t-haadnammen (Hilarides 1705,
18-19; cf. Feitsma 1966,59). Wot de ratio oangiet, sit Hilarides un einhinne yn
de rjóchting fon it nije ljocht fon de 'regelmaat', ek ol hat by him it wurd
analogy nog de öde betsjutting.
. By Hilarides slütte dyalektferskaat en ratio enwar net ût; ek twa
tsjinstridige fwarmen (bygelyks de en het by itselde wurd; sjóg jirbóppe en
Hilarides 1705, 38) kinne beide oan de ratio fóldwaan (Feitsma 1966, 34, 36,
59-60). Lykos Perizonius wól Hilarides un 'taalbeschrijving' jaan basjerre óp de
ratio en hy agjerret tsjin de 'spraakkunden' dêr't de usus en de 'ars bene loquendi'
fwar master ópslagge (Feitsma 1966,34-35). Ek de etymology hat syn ómtinken
(sjóg syn Naamspooringen; Hilarides ± 1687).
Fernijender os de bóppeneamden óp it stik fon de analogy is de frónske fylosoof
Etienne Bonnot de Condillac (1715-1780). It begjin leit fwar Condillac by de
'sensations': "Condillac neemt de taal dus in een oorsprongstheorie van de geest
op, die hij laat aanvangen bij de zintuigen. [...]. De isolering van de elementen
der gedachtencomplexen is alleen door tekens, door taal mogelijk. [...]. De ratio
integreert zich in en door de taal. [...]. Klimaat en gouvernement bepalen een
volkskarakter, waarbij het klimaat nog weer primair is. Het volkskarakter bepaalt
de taal. Doch niet het klimaat is de oorzaak van de vooruitgang van kunsten en
wetenschappen, doch de taal. [...] l'exercice de l'imagination et de la mémoire
dépend entièrement de la liaison des idées, et [...] celle-ci est formée par Ie
rapport et l'analogie des signes; [...]. Les premières expressions du langage
d'action sont données par la nature, puisqu'elles sont une suite de notre
organisation: les premières étant données, l'analogie fait les autres, elle étend ce
42

De analogy fan de Schola Hemsterhusiana (1)
langage; peu à peu il devient propre à représenter toutes nos idées de quelque
espèce qu'elles soient. [...] l'analogie est proprement un rapport de
ressemblance." (Verburg 1952,361-364).
Verburg (1952, 364) sjógt un hymelsbreed ferskil tusken dit
analogy-begryp en it klassyke, en ek de analogy fon de Hemsterhusianen is
neffens him hiel wot oars. Ik doar my dêr net ol te wis oer ut te sprekken, mar ik
sjóg dochs ek wól oerienkómsten mei de Hemsterhusianen, seker mei it
téoretyske analogy-begryp ut Hemsterhuis syn Lectio publica. Wól sjógt
Verburg ferbön mei de 'proefondervindelijke natuurkunde' fon Boerhave en
's Gravesande. Mar dy bringt Gerretzen (1940,11) (en Verburg 1952, 431?) no
krekt wer yn ferbön mei de Schola Hemsterhusiana. Dot sadwaande bliuw ik
ynjersten fon betinken dot der un beskate gelykenis is tusken de analogy by
Condillac en Hemsterhuis.
Tlbeeius Hemsterhuis
De yn de foarige seksje beskreone dûbbelde betsjutting fon it begryp analogy
kómt goed ut yn wot Hemsterhuis seit oer de analogia yn syn Lectio publica
(325-326; cf. Gerretzen 1940, 116-117 en 131-133):
Want de haadnamme tsjut de dingen sels aan, it tiidwurd de honnelingen fan de
meensken: de partikels binne der óm de teenzen te ferbynen. Fjirder mat yn it gebrûk
fan dizze ûnderdielen, dy't yn de talen fûn wurde, frol sjoen wurde nei un beskate
analogy en un hiel grutte oerienstimming; dy is nammentlik net eigen aan de iene of
de oare taal, mar ferspraat oer alle talen. Wêróm ot dy fersprieding dêrfon sa wêze
matten hat, dêrfwar mat de reden ut de natuer seIs óphelle wurde. Der is de meensken
nammentlik tróg de heegste skepper fan de dingen, God, un begjinsel ynprinte os un
soarte fan analogyske fwarm. Dêrneffens wurde regele en hifke net ollinne de
meensklike honnelingen, mar ek alles wat trog de mûlle ûttere wurdt en wat trog de
honnen en trog lichem en geast dien wurdt. Dot begjinsel fan de ynerlike analogy is
elkenien ynprinte; sûnder dot begjinsel dógge en sizze wy neat fetsoenliks.
Sadwaande is der net ien taal of dy wurdt tróg de ien of oare hiel wisse wet regjerre, net
ollinne hû't dy (taal) de kónjugaasjes en deklynaasjes lênsrint en fersjoen is fan
óliedingen, mar ek hû't de hiele struktuer fan de taal regele is, sadot dy sa goed
maaglik fóldógt aan it doel óm ûs teenzen te ferkljerjen en aan oaren mei te dielen.
Dot sadwaande wurdt neffens dot begjinsel un beskate wûnderlike analogy yn olIe
talen waarnómmen.
[...]. OlIe talen ha, ot wy nei har oarspróng en begjinsels sjógge, hiel ienfödig west,
sa lykernóg sa, dot der gjin ûtdrukkingen (figune orationis) wiene en dot de wurden
sels süver eigennammen wiene. Mar mei't it gebrûk fjirder gie en dy wet fan de
analogy syn krêft sjen liet, binne se mwaier en beskaafder makke; fan de earste ienföd
fan betsjutten en oantsjutten is men wat werómkómmen en de ûtdrukkingen binne
43

Tony Feitsma
begûn brûkt te wurden. Ta dy ütdrukkingen kin men net kómme, ot net fontefoaren un
tige ienfödig fûnnemint lein is; dêrwei kómme ût de geast fon de meensken, dy't de
talen kultyvjerje, de ûtdrukkingen fwórt. Jasels sit ûs natuer sa ynenwar dot ien dy't
de taal brûkt fonsels nei ûtdrukkingen oergiet.
Nomen quippe res ipsas significat, actiones hominum verbum: particulee
pertinent ad cogitationes connectendas et convinciendas. Jam vero ex usu
harurn, qUke reperiuntur in linguis, partium preecipue spectanda est analogia
queedam et congruentia summa; illa quidem non uni vel alteri Iinguee propria,
sed per omnes linguas dispersa. Cur autem dispergi debuerit, ratio ex ipsa
natura est repetenda. Infixum est scilicet hominibus asummo rerum auctore
Deo principium aliquod tanquam forma analogica, ad quam expediantur et
explorentur non tantum actiones humanae, sed et quidquid ore profertur,
quidquid manibus, quidquid corpore menteque agitur. Hoc principium
analogiae internum omnibus est infixurn; sine eo principio nil quod gratiam
habeat agimus, nil dicimus. Nulla igitur lingua est, quin lege quadam
certissima regatur, non tantum ut per conjugationes et declinationes
decurrat, et derivationibus sit instructa, sed etiam ut tota orationis structura
ita sit comparata, ut optime respondeat cogitationibus nostris
interpretandis et cum aliis communicandis. Itaque ex hoc principio mirifica
quaedam deprehenditur omnibus in linguis analogia.
[...l. Omnes omnino linguee, si earum originem speetamus et principia,
simplicissimee fuere, atque ita fere, ut figurse orationis essent nullee, et quasi
ipsa vocabula nomina essent propria. Sed usu procedente et illa analogiae
lege vim suam exserente, ornatiores cultioresque sunt factae; ab ipsa prima
simplicitate significandi et denotandi recessum est aliquantulum, et figurae
orationis coeperunt usurpari. In istas figuras incidi non potest, nisi prius
simplicissimum fundamenturn fuerit iactum; hinc ex ingenio hominum, qui
linguas colunt, proficiscuntur figuratre orationes. Quin ipsa nostra natura ita
est comparata, ut linguam usurpans sponte defluat ad orationes figuratas.
Fwar olle talen jildt dot de analogy him fjirder ûntjouwt ta ûtdrukkingen, en
dêrtróg wurde se ol1egjerre mwaier en beskaafder, dot giet óm sa te sizzen
fonsels. Dot kómt ût de geast (it ingenium) fon de meensken fwórt, Fon it grutte
tol redenen fwar it feit dot dy analogywurking yn ferskillende talen net deselde
ûtwurking hat (Gerretzen 1940, 132), neamt Hemsterhuis twa: it ferskil yn
wenplak en it ferskil yn seden, wetten, ynstellingen en gewoanten (LP 326-328;
cf. Gerretzen 1940, 139):
Fwarst, de ûnderenwar ferskillende fólken giene elk fwar oar nei ferskillende kusten; it
aard fon de dingen is net rûnóm gelyk, it oansjen fon dizze ierde is ferskillend, en
seeën, bósken en lonnen ferskyne. Ut dot ferskaat oan wenjen is de oarsaak
ópkómrnen fon it ferskaat oan ütdrukkingen, sadanig dot ferskate fólken ut de natuer
44

De analogy fon de Schola Hemsterhusiana (1)
sels helle ha wot by oaren net fûn waard. [...l Un oare oarsaak fon it feroarjen fon
ûtdrukkingen fon un nog grutter gewicht leit yn it ferkear tusken de meensken
persoanlik en yn har polytyk libben. Dû't ómmers de meensklike fólken steaten en
mienskippen ópsetten, [...], dû ha dy fólken en steaten elk fwar oar har eigen seden,
wetten, ynstytüsjes en gewoanten kryge. [...] 01 dy dingen dy't de natuer de meensken
oanbringt, binne fwar ollegjerre de mienskiplike oarspróng fon de ütdrukkingen.
[...]. Ot lykwóls it ferskil yn wenplak ferski1lende lönsdouwen sjen litten hat, don
dógt de reden him foar óm ferskillende utdrukkingen te fwarmjen. Ot dêr don by
kómmen is it ferskaat dot fon de meensken sels öhinget, en fon har
steatsynstellingen en seden, don sil der un nog grutter ferskil wêze óp grûn fon it
iepenbiere libben, dêr't ûnderling ferski1lende ûtdrukkingen ut fwórtkómme.
Primo gentes inter se diversee, aliee in alias oras proficiscebantur; non
eadem ubique rerum natura, spectaculum hujus orbis terrarum est diversum, et
maria et terree et sylvee se offerunt. Ex ea habitandi varietate exstitit causa
figuras orationis variandi, atque ita ut complures gentes ab ipsa natura
petierint quod apud alias non reperiebatur. [...] Alia loquendi formularum
mutandarum causa et ea quidem majoris momenti est, quse inter ipsos et so los
homines conc1uditur, et ab eorum vita civili pendel. Cum enim gentes
humarue civitates societatesque conderent, [...], queecumque gens,
queecumque civitas suos mores, leges, instituta et consuetudines alias alia
habuit. [...], ea omnia, quee natura affert hominibus, cunctis esse originem
communem figuratee orationis. [...]. Si vero habitationis diversitas obtulerit
diversee natune spectacula, apparet ratio formandi varias formulas. Tune si
aceesserit varietas, quee pendet ab hominibus ipsis, eorumque civilibus
institutis et moribus, major erit diversitas ex foro, unde proveniunt formulee
inter se diverse
Dêr kómt nog wot oars by, dot net olgemien is, mar spesyfyk fwar elke taal óp
himsels. Dot neamt Hemsterhuis de geast (genius) fon de taal en dy hinget gear
mei de oanlis (facultas) en de geast (ingenium) fon de taalbrûkkers. Dêrfondinne
it ferskil yn kwalyteitlkrêft en kultyvjerring/styl tusken talen (LP 328-330):
Bóppedot wurde der yn de ûnderskate talen un soad dingen fûn dy't net mei it
olgemiene fon de meensken gearhingje mar mei de meensken persoanlik. De manier
óm moaie fwarmen te betinken hinget fon de meensklike geast sels Ö. Sa't un hiel
soad fwarmen natuerlik binne, sa kómme der ek ferskate fwórt üt un djipper bwarne en
begjinse1. [...], hû lytser ot ien syn tinkfermogen is, namste tichter sil syn fwarm fon
skriuwen kómme by de net mei ûtdrukkingen fersierde taal fon it legere fólk;
dêrfwaroer, ot immen oryzjyneelder tinkt en de saken yngeander kin, don lit er de
krêft fon syn geast sjen tróg syn styl óp it stik oan. Dêrfondinne sil der os fonsels
ferskil wêze yn talen, en un ferskaat oan styl. Sadwaande is it keale lichem fon de taal
wot oars os de styl fon elke skriuwer. [...] Dêróm plichtsje wy it un beskate geast fon
talen te neamen dy't dêryn leit dot er fwar ûs de krêft en de moaiens ûtdrukt, dêr't
45

Tony Feitsma
lykefólle hókker taal ta yn steat is. Dy geast fon de taal, dy ópsnólke en elegonte
rygelrnjittigens kómt net fwórt ut de taal sels en syn wurden, mar ut de beûffening fon
grutte monnen, dy't de taal brûkt hawwe. Dêrtróg ferskille de talen tige ûnderenwar,
sadot gwón beskaafder, mwaier, gaadliker binne óm de teenzen ut te lizzen; oaren
brekliker en ûnfruchtberder, dêr't ûnderskate teenzen net sa dûdlik yn ütlein wurde
kinne. [...] Bóppedot mat ópmurken wurde dot yn it olgemien olle ynjersten
ûnbeskaafde en net kultyvjerre talen tróg de tiid en it gebrûk sêfter, hearliker en ryker
wurde. [...].
Insuper in singulis linguis multa reperiuntur; qure non ab universitate
hominum, sed a singulis hominibus dependent. Venustas enim formas
excogitandi ratio pendet ab ipso hominum ingenio. Ut plurimee sunt
naturales, sic itidem et plures a reconditiore quo dam fonte et principio
existunt. [...l, quo quis humiliore sit cogitandi facultate, eo magis scribendi
formam accessuram ad sermonem plebis nullis figuris ornatum; contra si
quis excogitatius cogitat et profundius res cognoscit is stylo acuto ingenii
sui vim ostendit. Hinc sponte erit differentia in linguis, et styli diversitas.
Ha corpus lingure nudum aliud est ac stylus cujusque scriptoris. [...]. Jam
vocare solemus linguarum genium quendam, qui in eo est situs, ut exprimat
nobis vim omatumque, cujus queelibet lingua est capax. Hic genius linguae,
hrec ratio ornata et e1egans non procedit ab ipsa lingua ejusque vocibus, sed
ab exercitatione magnorum hominum, qui lingua sunt usi. Hinc lingure
plurimum inter se differunt, ut alire sint cultiores, omatiores, aptiores ad
cogitationes explicandas; alire defectiores et magis steriles, quibus diversre
cogitationes non ita dilucide possunt explicari. [... ] Prseterea
animadvertendum, omnes omnino linguas in principio rudes et inelaboratas
tempore et usu molliri, amplificari, ditari. [...].
By it ferlykjen fon de talen en it trógkringenyn de wiere kennis fon de talen,
matte earst de wurden (vocabula Iinguee)en dêmei de ûtdrukkingen en gearstolde
siswizen (phrases et locutiones comp0 sine) besjoen wurde en fon de aparte
wurden matte de oarspróngen (origines et fontes) en öliedingen jûn wurde (LP
330).
Hemsterhuis lyket wot hoeden óm te gean mei it begryp oarspróng (LP
330-331):
Wy matte derfwar warskögje dot wy, mei't wy ûntjitte óm de oarspróngen fon de
Grykske Taal te ûndersykjen, it don net hawwe oer dy earste begjinsels en wurden, dy't
os earsten oan de saken tawiisd binne. De earste grûn fon dizze wurden stiet yn gjin
inkelde taal fêst. Wont wot de oarsaak west hat dot un tróg de mûlle utsprutsen lûûd
tapost is óm dizze of dy saak oan te tsjutten, en hókker gelykensens ot der tusken it
lûûd fon gwón wurden en letters en de saken sels bestiet, dot leit te fier fon ûs tinken ö
os dot sóks fwar it ljocht helle wurde koe, [...]. Dot yn it ûndersykjen fon de
46

De analogy fon de Schola Hemsterhusiana (1)
oarspróngen fon de talen sille wy dit part os tsjuster en ferburgen oerslaan; mar yn dy
betsjuttingen dy't ut dot earste begjinsel fwórtkómme, bestiet un fêst systeem, en
dêröm wurdt der hiel nuttig wurk dien om dy fwar it ljocht te heljen.
Nos monere debemus, cum promittamus inquirere origines Linguee Greecre,
nos non loqui de primis illis principiis et vocibus, quee primee rebus sunt
impositee. Harum vocum prima ratio in nulla lingua constat. Quee enim fuerit
causa, ut sonus ore prolatus adhibitus fuerit ad hanc vel illam rem
designandam, et qure similitudo inter quorumdam vocabulorum et literarum
sonum extiterit et inter res ipsas, ea res nirnis a cognitione nostra est
remota quam ut erui possit, [...]. In originibus igitur linguarum inquirendis
heec pars tamquam obscura et latens est prretermittenda; sed in iis
significationibus, quee ab hoc primo principio oriuntur, ratio certa constat,
unde in illis eruendis opera utilissima ponitur.
It lyket my ta dot it yn dit sytaat giet óm de 'earste' wurden en har (natuerlik?)
ferbön mei de saken dy't se beneame. Halbertsma (1845, 378) is lykwóls fon
betinken dot Hemsterhuis jir doelt óp 'prymytyve' tiidwurden sa't Valckenaer dy
letter yn syn Observationes neamt: paw, PEW, P1W, pow, puw, ensfh. Gerretzen
(1940, 288; cf. 347-348) slüt him by Halbertsma syn ópfetting oan en wól ha
dot Hemsterhuis aardig hoeden de grûnslaggen lein hat en dot Valckenaer letter
fjirder gien is os Hemsterhuis sels ea fon doel west hie. Mar ek Valckenaer is
neffens Gerretzen (1940, 289) net ta it ûtterste gien. Valckenaer (Obs. XXX,
54-55; cf. Gerretzen 1940,285) warsköget dot de stüdzje fon de analogy neffens
de fwarm en dy neffens de ynhöd skaat bliuwe matte. Dot slût un ûndersyk nei de
'echte' oarspróngen (dêr't Hemsterhuis it jir oer hat) winliken ut. Mei't wy net
beskikke oer de kómplete wurken fon Hemsterhuis en Valckenaer, is net mei
wissighyd ut te meitsjen wot har ópfettingen en tapossingen óp dit mêd krekt
west ha en yn hûfier ot dy ferskillend wiene.
Hemsterhuis priizget de fruchtberens (ubertas) fon it gryksk (cf.
Gerretzen 1940, 138). Dy fruchtberens kómt fon de kóntakten mei it bûttenlön,
it ómtinken fwar keunst en wittenskip en it ûtsûnderlik sterke fermogen fon it
gryksk ta it fwarmjen fon composita fon twa ofmear wurden (LP 333).
De elegantia fon it gryksk berêst óp de elegonte seden fon de Gryken
(cf. Gerretzen 1940, 138). De bewenners fon Attica, de Atheners, runnen dêrby
fwaroan. It grutte tol skriuwers wie un oare faktor, en ollyksa de critici. De fjirde
bwarne fon de elegantia is de frijhyd fon de Gryken (Libertas Grrecorum) (cf.
Gerretzen 1940, 139, en Hemsterhuis 1720,57-58) (LP 336-337):
Dot natuerlike besef fon frijhyd printet de treflike skaairnerken yn óp de honne1ingen
en skriftueren fon olle meensken dy't dy frijhyd beûffenje en kinne. Mar yn wa't dot
frijhydsbesef ûtdöve is, dy harren geast is ûnbetsjuttend, ferachtlik, krûpperig.
47

Tony Feitsma
Heec conscientia naturalis libertatis insignes notas omnium hominum, qui
eam exercent et cognoscunt, actionibus, scriptis, inurit. In quibus vero haec
libertatis conscientia est extincta, eorum animus est humilis, abjectus,
adulatorius.
Yn dot ferbön is - njónken it 'ingenium' - Uil oar wurd fwar 'geast', 'animus', fon
belang (LP 337):
Yn elk soarte fon skriuwen hearsket lykwóls net ollinne it ingenium mar ek de
animus. Sa't it ingenium un soad dógt ta it it beskaven fon de elegönsje, sa printet de
animus dy't besef hat fon syn eigen frijhyd, de skaaimerken fon un eale geast en un
frije styl yn. Wa't mei sa'n animus skriuwt fólget needsaaklikerwize de natuer. Wot it
heegste is yn de styI, is it natuerlike; wot lykwóIs fier socht, keunstmjittig en mei
ópsnólkingen óptüûgd is, dot wykt fon de natuerlike skjintme 0 en sakket nei it
ûnbetsjuttende ta. Dot, ot un fóIk it frijhydsfielen en de steatkundige en bwargerlike
frijhyd bewarre hat, don kin it net oars of de styl sil him wenne oan it natuerlike, net
keunstmjittige en net óptûûgde, Mar ot un fóIk nei it ferlies fon de frijhyd yn
slavernij ferfollen is, don feroaret de styl. Don fólget de styl net de natuerlike glêns,
mar idele ópsnólkingen en fluenske stylblómkes.
In omni autem scribendi genere non solum ingenium, sed et animus
dominatur. Ut ingenium ad expoliendam elegantiam multum facit, sic
animus libertatis suee conscius nobilis animi et liberi styli notas inurit. Qui
tali animo scribit necessario naturam sectatur. In stylo quod summum est,
est naturale; quidquid autem longe qusesitum, affectatum et phaleris
instructum est a pulchritudine naturali reeedit et ad humilitatem vergit. Itaque
si quis populus conservaverit libertatis sensurn et publicam civilernque
libertatem, fieri non potest quin stylo assuescat naturali, non affectato, non
phalerato. Sin populus amissa libertate prociderit in servitutem, stylus
mutatur. Jam stylus non consequitur naturalem nitorem, sed inanes phaleras
adulatoriosque cincinnos.
Sadwaande binne der grutte ferskillen hlsken de romeinske skriuwers ûnder de
repüblyk en dy ûnder it keizerryk en sa wurde mear fwarbylden neamd, It gryksk
hat un soad belangryke skriuwers óp olderhonde mêd, en oersettingen binne net
genög óm yn 'e kunde te kómmen mei de skriuwers seIs (LP 340):
Yn de styl ûtteret him net ollinne it ingenium mar ek de animus. Dy skaaimerken fon
de animus, tróg de skriuwers sels yn de styl ütdrukt, kin un oersetter net ütdrukke.
Benammen de animus fon de oden wie grut. De deugden dy't se yn de geast meidrûgen,
drukten se yn de sty1ut.
In stylo non tantum spectatur ingenium, sed et animus. Has animi notas, ab
ipsis autoribus stylo expressas, non potest exprimere is, qui vertit. Veterum
48

De analogy fon de Schola Hemsterhusiana (1)
preesertim animus erat magnus, Quas virtutes mente gerebant, stylo
exprimebant.
De latynske skriuwers en de latynske taal kómme ut grykske bwame. No kómt
Hemsterhuis óp de oarspróngen (origines) (LP 341-342):
Yn olle talen binne der un soad helpmiddels óm se kinnen te learen, ûnder mear de
oarspróngen. Fon lykefólle hókker taal betytelje wy os oarspróngen olderearst de
earste bewyskes en wuartels fon de tróg olderhonde fwarmen ölate wurden. Wot langer
ot de talen brûkt wurde namstc wider ot se de tûkken ûtspriede. Hû't de tûkken mei de
earste wuartels ferbûn wurde, dot ûntgiet lis gauwris. Ot dy earste bewyskes net
begrepen wurde, kinne de krêft en de macht fon de Mate wurden net begrepen wurde.
Der mat ûndersocht wurde wot dy wuartels binne, dot de krêft fon olle ût deselde
wuarte1 ölate wurden begrepen wurde kin. Twad betyte1je wy os earste oarspróngen yn
lykefólle hókker wurden de wurdlike/eigentlike betsjuttingen. Ot ienkear it wurd
fêstste1d is mei syn wisse en earste betsjutting, don kómme dêr wer ferskillende oare
betsjuttingen ut fwórt dy't oan it eigen aard fon de saak ûntliend binne.
Wot öder ot un taal is, wot fruchtberder binne dy sekundêre betsjuttingen, sa bót dot
de earsten gauwris öskaft wurde en ferdwyne. [...]. Wont wot yn it ûndersyk fon de
oarspróngen óp himsels de swirrighyd is, dot wurdt dûdlik, ot wy betinke dot de
wuartels fon de talen hast ol1egjer fergetten binne. Oare wurden dy't fwórtkómmen
binne ût dy earste ode êskafte wurden, binne yn gebrûk bleon. Der jert gons keunst en
betûftens ta óm dy ûtstoarne wurden weróm te róppen.
In omnibus linguis ad earum cognitionem multa sunt adjumenta, inter quee
sunt origines. Cujuscumque Lingua. origines vocamus, primo primordia et
radices verborum per multiplices formas derivatorum. Quo diutius linguee
usurpantur eo quoque latiores ramos diffundunt. Rami uti cum primis
radicibus connectantur, seepe nos preeterit. Sine primordiis illis intellectis
vis et potestas vocum derivatarum non potest intelligi. I11~ radices, quse
sint, investigandse ut vis omnium derivatorurn ex eadem radice intelligatur.
Secundo origines vocamus primas in quibuscumque vocibus proprias
significationes. Constituta voce, quse eertarn et primam habet potestatem,
inde profluunt alise et diversee a rei proprietate desurntee.
Quo vetustior est lingua co uberiores sunt illee secundariee significationes,
ita ut primee seepe aboleantur et intereant. [...]. Quee enim in originibus
perscrutandis per se difficultas sit, patet, si consideramus radices linguarum
tantum non omnes esse obliteratas. Voces aliee, qure naue sunt ab antiquis et
primis abolitis, in usu remanserunt. Adeoque artis est ingeniique ilIas
obliteratas voces revocare.
Hemsterhuis brûktjir de byldspraak fon de tûkken dy't Valckenaer (Obs. XXIII)
ûtwurkje sil. Op it earste gesicht lyket it dot Hemsterhuis un minder strange
49

Tony Feitsma
skieding hat tusken de stüdzje fan de fwarm en dy fan de betsjutting, os dy't
Valckenaer (Obs. XXX) ûtienset. Mar ek dot kinne wy jir net mei wissighyd
ûtmeitsje.
Gwón (gelearden) ha de analogy net genög achtslein, ek de öden net,
want dy koene ómaris mar ien of óp syn hoogst twa talen, en ût de ferlyking fan
mear talen kin men de analogy better kinnen leare (LP 343).
Fwardot er ûteinset mei de etymology fan ETUllOÀOYOCJ (ETUllOV
wurdt ölaat fan de wuartel EW, ik bin), hat Hemsterhuis nog un prinsypjele
ópmerking (LP 345-346):
Mei't lykwóls yn ûs ferhonneling de metoade fon de Etymology oanhoden wurde mat,
sille wy dy metoade ütlizze, en ek hû't de oarspröngen fon de Grykske taal beskreon
wurde kinne. Ik: brûk no net de fólgwuarder dy't fon it lettere nei it jerdere opklimt,
mar dy dy't fon it jerdere nei it lettere êsakket, of ljevver ik sil de syntetyske of
gearfûûgjende wei yn dizze saak fólgje.
Quum autem in hac nostra dissertatione Etymologie sit ratio habenda,
ipsam eam rationem exponemus, et quomodo origines linguee Greecee
possint demonstrari. Nunc non utar eo ordine, qui a posterioribus ad priora
adscendit, sed a prioribus ad posteriora descendit, adeoque ouvëerucnv sive
compositam in hac re viam sequar.
Der wurdt nogris wiisd óp it belang fan de analogy (LP 349):
Yn it neigean fon de oarspröngen en de etymologyen mat benammen nei de analogy
fon de taal sjoen wurde, dy't un wisse en fêste wet is dy't tróg de taal seIs en syn
rygelmjittigens/wêzen levere wurdt.
In originibus et etymologiis inquirendis analogia lingu~ preecipue est
spectanda, qu~ est lex certa et finna, quam ipsa lingua et ejus ratio
subministrat.
Mar net alle talen kinne ta deselde oarspróng tebekfierd wurde. It hebrieusk mat
der jir bygelyks net yn behelle wurde, want dot is net mei it gryksk besibbe, sa't
gelearden fwar Hemsterhuis gauwris tochten; dy taal hat un oare oarspróng (LP
350):
Wont ek 01 oerhearsket yn olIe talen un beskate analogy en un regel fon
evenredighyd, de yn olIe talen fêste analogy ferjaget net it ferskil tusken de
oarspróng fon de talen sels. Dit is wis, ot wy twa of mear talen waarnimme, en ot dy,
èn tróg de wize fon fwannjen, èn tróg de wize fon wuarderjen fon deklynaasjes en
kónjügaasjes, èn tróg it Olieden fon wurden, ûnderenwar ferski1lend binne, don ha dy
talen un ferski1lende oarspróng; wont de earste en eigentlike krêft fon de talen óp
50

De analogy fon de Schola Hemsterhusiana (1)
harsels mat beoardie1e wurde óp grûn fon de manier fon fwarrnjen fon de dingen dy't
needsaaklikerwize by de taal jerre.
Quamquam enim analogia queedam et ratio proportionis in omnibus linguis
dominetur, heec tarnen analogia in omnibus linguis constans non expellit
originem ipsarum linguarum diversam. Id certum est, si linguas duas aut
plures deprehendimus, quod, et formandi genere, et dec1inationes et
conjugationes ordinandi modo, turn vocimus deducendis, inter se diversre
sint, eas linguas habere originem diversam; prima enim et propria
linguarum singularum vis ex ratione formandi illa, qure ad linguam
necessario pertinent, est judicanda.
Oer de femyljerelaasjes tusken talen en dyalekten seit Hemsterhuis (LP 351-352):
Der binne oltyd dûdlike spoaren , dêr't ut blyken dógt hókker taal ot de dochter is,
hókker de suster en hókker de mem fon de oar. [...]. Wont yn dy talen is gjin oar aard
os yn de dyalekten. Sa hat ek de Grykske taal syn dyalekten; wont ot der ûndersyk
dien wurdt nei un Joanysk, Attysk, Doarysk of Aeoalysk wurd, don mat de oarspróng
dêrfon yn de Grykske taal socht wurde. Dot dyen binne de susters fon de Grykske taal.
De rol I it aard fon de dochter hat it Latyn; [...l. En dêróm matte wy by it ûndersykjen
fon de oarspróngen fon de Latynske taal nei it Gryksk ta, en mat de oarspróng fon
susters of dy fon dochters yn un mienskiplike mem socht wurde. [...l. De ode
Goatyske of ljevver Skytyske taal wurdt mei rjócht os de bwame en mem fon hast olie
noardlike talen beskóge. [...l. Dêrüt könklüdjerje wy dot de oarspróngen fon de talen
ûndersocht wurde matte tróg de skerte fon elke taal sekuer nei te gean óp analogyske
wize. [...l. De Latynske taal sels, ek 01 is dy fwórtkómmen ut de Grykske, bringt un
soad by óm it Gryksk kinnen te learen. Gauwris wurdt wot yn de mem ûtstoarn is, nog
werfûn by de dochter. [...l. Dy bekinde analogyske wurkwize ferbiedt ûs óm ûs taflecht
te nimmen ta olhie1 ferskillende talen.
Sunt semper vestigia manifesta, unde constet, qure lingua sit filia, quee
soror, qure mater alterius. [...l Earum enim linguarum non est alia ratio quam
dialectorurn. Sic etiam lingua Grreca habet suas dialectos; si enim qureritur de
voce Ionica, Attica, Dorica aut Aeolica, ejus origo in lingua Grreca est
queerenda. Hre igitur sunt sorores Iinguee Grrecre. Filire rationem habet
Latina; [...l. Quare in originibus lingure Latinee inquirendis adeunda est
Greeca, et vel sororum origo ex communi matre, vel filiarum ex eadem est
petenda. [...l. Gothica vel potius Scythica lingua vetusta merito omnium
pene septentrionalium linguarum censetur fons et mater. [...l. Hinc
conc1udimus origines linguarum esse exquirendas in uniuscujusque lingure
sinu secundum rationem analogicam excusso. [...]. Ipsa lingua Latina
quamquam progenita ex Grreca multurn confert ad linguam Greecam
cognoscendam. Srepe quod in matre est extinctum, reperitur apud filiam.
[...l. Ea ratio analogire cognita nos vetat ad linguas plane diversas
confugere.
51

Tony Fcitsma
Der binne ek wurden dy't olle talen mienskiplik hawwe en de saneamde
onomatopeeën (LP 353-354). Oer it belang fon de (grykske) dyalekten seit
Hemsterhuis (LP 354):
[...] [oer de dyalekten] en oer har ûntstean en aard matte wy it earst ha fwar't wy óp de
oarspróngen kómme. Dot is dêróm fon grut belang, ómdot un soad, hast olle letters
trog it aard fon de dyalekten ûnderenwar wikselje, sa dot wy ol gauweftig witte hókker
letter it ödste en óm sa te sizzen oarsprónklik is, en óp hókker wize dy feroare is tróg
de dyalekten hinne en feroare is yn un oar. Tróg dy wei fon de dyalekten mat neigien
wurde ot gwón letters ut de earste en oarsprónklike letters wei tróg de dyalekten hinne
feroarje.
[...] [de dialectis] earumque ortu et ratione dicendum est nobis antequam ad
origines perveniamus. Ideo illud est majoris momenti, quia multee et fere
omnes litene per dialectorum rationes inter se commutantur, ut jam sciamus
quse litera sit prirnigenia et ut ita dicam originalis, et quomodo per dialeetos
sit mutata, et in aliam transformata. Ea dialectorum via id est expendendum,
utrum quee litene per dialeetos mutentur ex primis et originalibus.
Ut de earste (wurdlike) betsjutting fon it tiidwurd ÀEYEl V kómme yn it gryksk
en it latyn ferskillende oerdrachtlike betsjuttingen fwórt, en dêrby brûkt
Hemsterhuis, krekt os óp syde 341-342, wer it byld fon de stam mei de tûkken
(LP 355-356; cf. Valckenaer, Obs. XXIII):
Yn talen dy't un mienskiplike oarspróng hawwe, geane gauwris de tûkken ot se
ienkear ut de stam kómmen binne, elk fwar oar ferskillende konten ut. Fon de
eigentlike betsjutting fon it wurd ÀE)'E1V wurdt óp de iene manier yn de Grykske taal
un metafoar fwarme en yn de Latynske taal wer óp un oare manier. [...[. Dot is fólle
makliker te begrypen ot wy deróm tinke dot de earste betsjuttingen fon de wurden yn
olIe metafoaren bewarre wurde, os un oanbeme kleur.
In linguis, quee communem habent originem, seepe rami, ubi semel truncum
deseruerunt, alii in alias partes divergunt. A propria significatione vocis
ÀEYE1V alia ratione formatur metaphora in lingua Greeca, alia in lingua
Latina. [...[. Ea res longe facilius intelligitur, si animadvertamus, quod
primee verborum significationes in omnibus metaphoris retinentur, quasi
color nativus.
Oer de betsjutting fon it wurd OHXÀEKTOcr sytjerje wy dit (LP 359-361):
ülderearst wurdt de meensklike taal yn it olgemien 5HXÀElCToa neamd, [ j. Dêróm
bart it faak dot de ferskillende talen fon de wród 5HXÀElCTOl neamd wurde. [ ]. De oare
betsjutting is beheinder; wont 5HXÀElCToa wurdt ek neamd un aparte [warm fon praten
52

De analogy fon de Schola Hemsterhusiana (1)
yn ien en deselde taal, sadanig dot de Taal it haadsoarte (genus) ûtmakket, dot ferdield
wurdt yn syn ûndersoarten (species), dy't 5HXÀEKTOl neamd wurde, dot wól sizze
ferskillende en ûnderenwar öwykende fwarmen fon deselde taal. Mar net ollinne fwar
fêste fwarmen fon deselde taal, mar ek fwar dy fwannen dy't net wis en fêststeld binne,
plichtet it brûkt te wurden, sadot de Gryken sizze dot it iene soarte 5HXÀEKTO

Tony Feitsma
(pronuntiatio), de bûging (formatio [...1turn vocurn et verborum, turn ipsius
etiarn orationis), de syntaksis (constructio sive structura orationis) en it ferskil
yn wurdfwarrie (diversae voces huic dialecto usurpatae prorsus ignotae alten
dialecto). Oer de ûtspraak wurdt óprnurken (LP 361-362):
Wont ek un ferskillende wize fon ûtsprekken liedt ta ferskillende dyalekten. Mar un
ferskillende wize fon ûtsprekken yn de dyalekten makket net oltyd un ferskillende
skriuwwize needsaaklik; wont ferskillende fólken sprekke gauwris deselde letters
ferskillend ût.
Nam et modus pronuntiandi diversus inducit varias dialectos. Sed
pronuntiationis modus diversus in dialectis non semper postulat diversam
scriptionem; nam diversi populi srepe easdem literas diverse pronuntiant.
Ek it ferskil yn kónstruksje óppenjerret hirn dûdlik yn de grykske dyalekten (LP
362):
[...] wont yn dy Grykske dyalekten is it aard fon de sin en de syntaktyske kónstruksje
ferskillend en meienwar yn striid, en dot wurdt net ollinne waamómmen yn de follen
dy't oan de wurden ferbûn wurde, mar ek yn de fwarm fon de ópbouw fon de hiele sin.
Lit wa't smaak hat óm styl te beoardieljen, Thucydides en Herodotus mar ris ferlykje:
[...]. De ferskillende kleur fon de taal kómt fon it aard fon un ferskillend dyalekt.
[...] nam in illis [dialectis Greecorum] orationis et construendi ratio est
diversa et dissidens, neque hoc tantum observatur in casibus, qui verbis
adjunguntur, sed in forma totius orationis struendre. Compara, qui saporem
habes de stylo judicandi, Thucididem et Herodotum: [...]. Color orationis
diversus ducitur ex dialecti divers re ratione.
De oarsaken fon dy dyalektferskillen sitte yn it ferskil ynlucht en yn de mear of
minder frekwinte kóntakten fon de fólken ûnderenwar (LP 363-365). Hû kómt it
dot
[...] dot it lichem fon de taal sels en de spieren gelyk binne, mar it ütterlik tige fon
enwar ferskilt. De oarsaak dêrfon mat ût it natuerlike aard helle wurde. Tróg
eksperyminten is bekind dot de tastón en de ómstonnigheden fon de lucht un soad
derta bydrage óm de ynstrüminten fon de mûlle en fon it praten te fwannjen. Wont de
wurden wurde fólle frijer en makliker ûtsprutsen yn sûvere lucht os yn tsjustere en
swiere. Mar de tastón fon de lucht wikselet en ierskilt yn elke streek. [...]. By de
meensken seIs fyne wy dot der gwón letters binne dy't slimmer ût te sprekken binne.
Dot nimme wy net ollinne by de meensken persoanlik waar mar ek by hiele fólken.
[...]. Mar it part dot öhinget fon it ferskil fon de lucht, slagt benammen óp de
ûtspraak, en dêrtróg wer óp de fwarming fon de wurden, dy't yn de measte talen de wize
fon ûtsprekken fólgje.
54

De analogy fon de Schola Hemsterhusiana (1)
Bóppedot binne der oare redenen te heljen ut it libben en it ûnderling ferkear fon de
meensken. Fólken wurde ómmers tróg mear of minder ferkear meienwar ferbûn. Dy
fólken dy't, beheind binnen har greenzen, gjin of mar un bytsje kóntakt mei
bwórfólken hawwe, bewarje har taal hiel lang sûver, Yn sa'n taal wurde net of mar
amper ferskillende dyalekten run. [...]. Un hiel oar aard ha dy fólken dy't net binnen
har swetten en greenzen fêsthoden wurde, mar dy't itsij tróg har iver fwar de oarlog,
itsij tróg har warberens yn de honnel, net ollinne mei de bwórfólken mar ek mei
gwónt dy't hiel fier 0 wenje, ferkeare. [...] dy bringe nije dingen byenwar en bringe dy
it heitelên yn, dêrfwar matte se nije wurden betinke, of gwónt dy't se ut frjemde talen
oanleard ha yn de taal ynbringe. [...] yn [...] streken fon Grykelón dy't fwar gons
ferkear bleat leine, is it ode en it nije dyalekt ferskillend.
[...] ut ipsius lingure corpus sit idem et nervi sint iidem, sed species externa
multum inter se differat. Ejus rei causa a naturali ratione repetenda.
Experimentis cognitum est, aëris statum et conditionem multum conferre ad
formanda oris loquendique instrumenta. Multo enim liberius et expeditius
verba proferuntur in aëre puro quam in obscuro et gravato. Aëris autem status
per singulas regiones variat et differt. [...]. In ipsis hominibus reperimus
esse aliquas literas, qure difficilius exprimantur. Id non tantum in ipsis
hominibus, sed in totis gentibus deprehendimus. [...]. Heec autem pars, quee
pendet ab aëris diversitate, prresertim pertinet ad pronuntiationem, et ex eá
ad formationem verborum, qure in plerisque linguis sequuntur rationem
pronuntiandi.
Preeterea alire sunt rationes ex ipsa hominum vita et commerciis mutuis
repetendee, Gentes enim pluribus et minoribus inter se commerciis
conjunguntur. Illre gentes, quee suis limitibus conscriptee nihil aut parum
cum vicinis habent commercii, puram suam linguam diutissime conservant.
In ea aut non, aut vix, reperiuntur dialecti varire. [...]. Longe alia ratio earum
gentium, quee non continentur suis limitibus et terminis, sed quee sive belli
studio, sive mercandi industria non solum cum vicinis, sed et remotissimis,
commercia exercent. [...] res novas conficiunt et in patriam inferunt, nova
eis vocabula sunt invenienda, aut ex peregrinis linguis adscita inferenda in
vernaculam. [...] in [...] regionibus Grrecire, qure pluribus commerciis
vacabant, dialectus nova et vetus est distincta.
Hemsterhuis ferlyket de grykske dyalekten mei dy yn Nederlön (LP 365-366):
Net ien kin deroan twivelje dot fon de sön feriene Nederlonnen elk Ion syn eigen
dyalekt hat, soms sa ferskillend dot it amper tróg oare meensken fon un oare streek
ferstien wurdt. Sa wurdt it sûvere fryske dyalekt mar amper ferstien tróg un Hollonner.
Mar der is un mienskiplike wize fon praten dy't tróg de beskaafde meensken yn
lykefól1e hókker streek órnaris brûkt wurdt; dot dyalekt wykt wól 0 fon de dyalekten
apart, mar hellet ut olIe dyalekten un mingse1, dot sa öfyle en beskaafd is dot de
achtenjerre ynwenners fon de sön lormen dot mienskiplike nederlênske dyalekt
55

Tony Feitsma
brûkke. [...]. Op deselde manier, hûwól't der fjouwer Grykske dyalekten erkind wurde,
hat ien dyalekt de koine west, dy't men yn wjirhyd mienskiplik neame kin, mei't olle
Gryken, lykefólle hókker dyalekt ot se brûkten, dochs dit os un micnskiplik dyalekt
brûkten. Dot hat wot ut olle dyalekten helle, is tróg de Gryken besköge os un bon en
un mienskiplik middel fon taalferkear.
Nemo dubitare potest quin qua-vis septem foederatarum regionum civitas
suam qureque habeat dialectum, nonnumquam tantopere diversam, ut vix ab
aliis alterius regio nis hominibus intelligatur. Sic Frisica dia1ectus pura vix
intelligitur ab Hollando. Sed est qusedam loquendi ratio communis, quse ab
hominibus politis in quacumque regione usurpari solet; ca sane discedens ah
singulis dialectis, sed ex omnibus aliquid conflatum trahens, quod ita est
elimatum et expolitum, ut septem ordinum incolre honestiores hac communi
Belgica dialecto utantur. [...]. Eodem modo, quamquam quatuor assignantur
dialecti Grrecise, una Dialectus fuit lC01Vll, quam vere communem appellare
licet, quia omnes Gneci, quacumque dialecto uterentur, hac tamquam
communi utebantur. Hrec traxit aliquid ab omnibus, et a Greecis vinculum
aliquod et commercium loquendi commune fuit habitum.
De grykske dyalekten ha har ûntjûn ût ien grykske taal (LP 366-368):
[...] dizze ferhonneling dy't oer de oarspróngen giet, kin net goed ösletten wurde, ot
net de regels en de oarspróngen fon dy fjouwer dyalekten bekind binne. - Ut wot wy
jerder sein ha is it wól dûdlik dot de taal fon de Gryken fonöds ien west hat, [...] yn it
earstoan hie de Grykske taal ien en deselde fwarm, mar dû't er oer ferskillende
koloanys yn ferskillende tûkken ûtrûn wie en ferskillende streken beset hie, dl! earst
is er ûtenwar gien yn dyalekten. [...] der is earst un ferdieling yn twaën fon olle
dyalekten ûntstien, of better sein wy ha os earste dyalekten fon de Grykske taal it
Aeoalyske en it Ioanyske dyalekt fûn. [...]. It Aeoalysk is it ódste ómdot it femamer
is en better de minder gearlutsen taal fertsjintwurdiget. Wot minder fier ot un taal by
de tastön dêr't er yn berne en fwarme is, weirekke is, namste minder fyne wy dêr
gearlûkingen en un grutte mannigte fon slim gearlutsen siswizen. [... ]. Mar wot mear
ot der ellipsen en gearlutsen siswizen fûn wurde, namste fjirder ot dit dyalekt
spytigernóg fon de oarspróng 0 rekke is.
[...] ea, qua ad origines pertinet, disputatio, non recte decidi potest, nisi
earum quatuor dialectorum rationes et primordia sunt cognita. - Ex iis, qure
ante diximus, patet, Grrecorum unam olim fuisse linguam, [...] primitus
Gnecee linguee eadem forma fuit, sed cum per varias colonias in diversos
ramos abiisset et divers as regiones occupasset, tum demum per dialeetos fuit
dissipata. [...], prima dialectorum omnium divisio duplex extitit, adeoque
primas dialeetos Grzecre Iingure invenimus Aeolicam et Ionicam. [...]
Aeolica cur antiquior sit statuenda ea est causa, quod amplior est et magis
representat linguam minus contractam. Quo lingua minus ab eo statu, quo
nata et formata est, remota est, eo minus reperimus contractiones et
56

De analogy fon de Schola Hemsterhusiana (1)
fcirnularum loquendi in arctum contraetarum copiam. [...] Quo autem magis
reepeiuntur ellypses et contracue rationes loquendi, eo magis lugendum est
nanc dialectum ab origine recessisse.
L.C. Va Ickenaer
Ek yn Hemsterhuis syn leidske oraasje fon 1740 (87-88) wurdt (lykos yn LP
325-326) God neamd os dejinge dy't it begjinsel jouwt fon de nwarm yn talen
(cf. Gerretzen 1940, 116, n. 4). Valckenaer lit de meensklike stifters fon de taal
(conditoress lnguae) de haadrol spylje. Dot stiet mear os ien kear te lêzen yn syn
yn 1790 átjûne Observationes (cf. Gerretzen 1940, 117), alderearst yn de fwarm
fon de fraag:
[...], ot wy ûs ta de berekkeningen sette, sil der don ûndersocht wurde kinne hûfól1e
simpele prymytyve tiidwurden ot nei olle gedachten tróg dy earste wize stifters fon 'e
taal fêstste1d en fwarme binne; [...] ? (Obs. IX, 11).
Verba kirme lykwóls mei verba en mei nomina óp sa'n ferskillende en mannigfódige
wize keunstig gearstold en ûnderenwar ferbûn wurde, dot de wizen fon gearstollen en
gearfûûgjen, dy't de earste stifters fon de bjusterbaarlike taal fêststeld lykje te
hawwen, net yn regels tongen wurde kinne sa't lyket, (Obs. XXI, 22).
[...], dot ode prymytyve wurden yn 'e rin fon 'e tiid bûtten gebrûk rekke binne, krekt
os de oarsprónklike betsjuttingen dy't trog dy wize stifters fon 'e taal oan de wurden
ynprinte binne; [...] (Obs. XXV, 34).
[...], si ad calculos sedeamus, investigari poterit, quot probabiliter a primis
sapientibus illis linguae conditoribus simplicia primitiva fixa fuerint &
constituta; [...]? (Obs. IX, 11).
Verba autem cum verbis, verba cum nominibus, modo tam vario, & tam
multiplici, artificiose componi queunt, & sibi invicem innecti & illigari, ut
componendi & glutinandi rationes, quas primi conditores linguae
admirabilis fixisse videntur, nullis regulis includi posse videantur. (Obs.
XXI, 22).
[...], ut verba vetera primitiva lapsu temporis ex usu recesserint, aeque ac
prirnigeniae signifïcationes a sapientibus illis linguae conditoribus verbis
impressae; [...] (Obs. XXV, 34).
Valckenaer jouwt un hiele beskriuwing fon de metoade fon taalferlyking en
taalrekónstruksje óp grûn fon de analogy. Hy ûnderskiedt dêrby twa soarten fon
simplicia: primitiva en derivata (Obs. I, 8). De primitiva ûnderskiede har tróg de
ienföd fon de natuer en fon de öde tiid (Obs, VII, 9). It binne tiidwurden fon twa
wurdlidden, mei twa, trije of fjouwer (of óp syn heegst fiif) letters. De primitiva
fan twa letters binne mar fiif fan: uw, EW, 1W, OW, VW. Primitiva fan trije
57

Tony Feitsma
letters begjinne mei un fokaal (Obs. v, 9) (en ha der don un kónsonanr by;
Valckenaer rekkenet mei olve kónsonanten); se kinne ek begjinne mei un
kónsonant (Obs. IX, 10-11). Primitiva fon fjouwer letters begjinne meastentiids
mei un kónsonant (Obs. v, 9). Gruttere wurden binne gjin primitiva mar
derivata (Obs. VI, 9). It totaal oan primitiva is fongefólgen mar lyts; it tol
derivata is ûnbeheind (Obs. Il, 8). De ienfödigste derivata (verba derivata
simplicissima) ûntsteane tróg ien kónsonant of ien fokaal tusken te fûügjen yn
de primitiva (Obs. XI, 12).
Oer de analogy lêze wy by Valckenaer ûnder mear:
[...] en de derivata kinne tróg de wisse wetten fon de analogy elk ta har eigen
oarspróng dêr't se by jerre, weróm laat wurde. (Obs. VI, 9).
[ ] de gelykens fon de fwarbylden dy't wy analogy neame, [...] (Obs. XXI, 21).
[ ] un soad wurden kinne ut un fêste nwarm fon gelykense wurden en ut de düdlike
analogy fon de hiele taal kónklüdjerre wurde; [...] (Obs. XXV, 33-34).
[...] dot de measte fon dy tekwarten en de measte fon de prymytyve wurden dy't fer1em
gien binne, neffens de analogy fon de taal, of un wisse evenredighyd en gelykensens
fon saken mei oare saken, wer yn eare brocht wurde kinne: dot ek de grutste tekwarten
mei help fon inkeld de analogy wer ferbettere wurde kinne. (Obs. XXVII,41-42).
[...] net ollinne ût de analogy of ut de evenredighyd dy't dizze fwarmen ha mei
gelykense fwannen, mar ek ut de derivata dy't nog oer binne. (Obs. XXIX, 51).
[...] ac [derivata] per eertas analogiae leges ad suam singula originem, unde
remanserunt, reduei possunt (Obs. VI, 9).
[...], similitudine exemplorum, quam nos analogiam voeamus, [...] (Obs.
XXI, 21)
[...] verba plurima [...] e eerta similium verborum norma ae plana totius
linguae analogia eoneludere lieet; [...] (Obs. XXV, 33-34)
[...], plerosque omnes defeetus, pleraque verba omnia primitiva deperdita,
seeundum analogiam linguae, seu eertam rerum ad res proportionem ae
similitudinem, posse restitui: defectus etiam maximos unius analogiae
subsidio posse resareiri. (Obs. XXVII, 41-42).
[...] non tantum ex analogia, sive ex proportione, quam hae formae habent
ad similes, sed & ex derivatis, quae supersunt. (Obs. XXIX, 51).
Tróg nog besteande ölate fwarmen kinne dus mei help fon de analogy ode
fwarmen dy't ferlem gien binne wer mei ópsetsin rekónstrüerre wurde. De
analogy koe brûkt wurde 'als norm en vergelijkingsmiddel om in het grieksch
verloren gegane woorden en den oorspronkelijken vorm der stammen te
herstellen' (Gerretzen (1940), 276-279).
Yn de beskriuwing fon it doel mei syn Observationes, bliuwt
Valckenaer lykwóls beskieden (Obs., 7; cf. de tytel fon de Observationes):
58

De analogy fon de Schola Hemsterhusiana (1)
Wy sille iake!U fónken ferspriede dy't grif wot ljocht yn safólle tsjuster jaan sille; wy
sille inkelcf un paad meitsje, of, óm it minder ambysjeus te sizzen, it paad dot tróg
Hemsterhuis til. Schultens oanwiisd is, wot ferbreedzje: en fon dot paad sil letter un
wei makke wede matte: óm de Grykske oarspróngen fwar it ljocht te bringen; óm de
primitiva dy't hast 01 óp 'e flecht binne, tsjin te höden; óm de eigentlike betsjutting
fon de wurdel1, ûnderskaat fon de oerdrachtlike betsjuttingen, fêst te stellen; óm gwön
tekwarten ron de Wurdbûkken dy't by ûs yn drók gebrûk binne, wer te ferbetterjen.
N os tantum seintillas spargemus, in tantis tenebris certe aliquid lu-cis
daturlls; nos tantum semitam ducemus, sive, ut minus ambitiose loquar,
semilam ab Hemsterhusio & Schultensio monstratam nonnihil dilatabimus:
q uae semita postea erit via facienda: ad origines Graecas detegendas; ad
primitiva paene fugitiva reprehendenda; ad propriam vocum significationem
a figrratis & metaphoricis diseretarn constituendam; ad Lexicorum, quae in
n.ostrs manibus versantur, resarciendos nonnullos defectus.
Yn de praktjk spylet ek de usus by Valckenaer un belangryke rol. Dêrûnder
matte wy neffens öd-hümanistyske tradysje ferstean it aktüele ofyn olle gefollen
sichtbere en achtberegebrûk by de skriuwers en de grammatici. By Wyttenbach
(1817, 284) Iêze wy oer Valckenaer:
[...], hy lei de betsjuttingen [fon un wurd] ut, sawól óp grûn fon it gebrûk en de
fwarbylden fen de skriuwers, os óp grûn fon de analogy, dot wól sizze de
rygelmjittigens fon de oarspróngen.
[... ], ejus [= verbi] significationes explicabat, cum ex usu et exemplis
scriptorum, turn analogia, id est originum ratione. (oer Valckenaer syn
kolleezjes oer it gryksk fon it Nije Testamint; cf. Gerretzen 1940, 243).
Ferlykje Valckenaer 1773, 349 (cf. Gerretzen 1940,279):
Mar yn sókke dingen wurdt der net ûndersocht, wot barre kinnen hat neffens de
analogy fon de Taal, mar wot der wier bard is, itsij dot it fêst stiet tróg plakken fan
ode Skriuwers, itsij tróg it gesag fon ode Grammatici: [...].
Sed in talibus non quaeritur, quid fieri secundum Linguae potuerit analogiam;
sed quid revera factum fuisse, vel priscorum Scriptorum locis, vel auctoritate
constet veterum Grammaticorum: [...].
Un oare, mear 'statistyske' fwarm fon usus kómme wy tsjin ot Valckenaer
kónstatjerret dot de tiidwurden óp -uwen -é

Tony Feitsma
Mate verba óp uo, OW, uw, by de Gryken yn har deistig praat minder faak brûkt
waarden.
Usus autem, penes quem in omnibus linguis loquendi est regula, voluit, ut
verba derivata in uo, oto, uw, inter Graecos, in sermone quotidiano minus
fuerint frequentata.
Valckenaer bestriidt dot grutte skriuwers nije primitiva skeppe kinne yn un taal
dy't ienkear bestiet. Wól kinne der nei analogy fon oare wurden nije wurden fon
primitiva ölaat wurde, gebrûk en betsjutting fon wurden kinne ütwreide wurde en
öde wurden kinne wer yn eare brocht wurde (Obs. XXV, 34-37):
Wont ot wy de fertrouwde lieding fon de natuer fólgje, don sille wy maklik fernimme,
dot it tróg it aard fon de talen net kin dot hie1endol nije prymytyve wurden yn un taal
dy't no ienkear by de meensken góngber is, ynfierd wurde. [...]. It is un hiel góngbere
ópfetting by de meensken dot saneamde libbene talen tróg yn 'e taal tige betûfte
skriuwers mei nije wurden fermeardere en ferryke wurde kinne. [...]. It hat dichters nea
frij stien, en it stiet har ek no net frij óm wurden te brûkken dy't nog tróg nimmen jerd
binne of ljevver hielendol nij binne. Mar it stiet dichters en oare skriuwers frij óm
öde wurden dy't fon óds góngber wiene mar bûtten gebrûk rekke binne, wer óp te
nimmen en yn te stellen, en mei har gesag te bewurkjen dot se wer yn eare brocht
wurde yn it deistig petear fon de meensken. Om de wjirhyd te sizzen, dy öde wurden
binne it oer it olgemien dy't de grutte mannigte nij neamt.
Quod si naturae sequamur ductum fidelem, animadvertemus facile, per
linguarum indolem non posse fieri, ut verba primitiva penitus nova in
linguam semel inter homines receptam introducantur. [...] Opinio est inter
homines receptissima, linguas viventes, ut vocantur, novis vocabulis a
scriptoribus linguae peritissimis augere posse & ditari. [...]. Poëtis tarnen
nunquam licuit, neque etiam nunc licet, verba usurpare priorum nemini
audita, adeoque plane nova. At Poëtis aliisque scriptoribus licet verba
vetera, quae olim usitata ex usu recesserunt, reprehendere, & instaurare, ac
sua auctoritate efficere, ut sennoni vulgi quotidiano restituantur. Vere tamen
loquendo, universa ista verba vetera sunt, quae vulgus hominum nova
nuncupat.
Valckenaer (Obs. XXVI, 37-39; cf. Gerretzen 1940,283) wiist deróp dot der un
soad grykske wurden (primitiva en derivativa) tagelyk mei de bûkken fon de öden
ferlern gien binne, en dot der nog gjin hûndertste part fon de wurken fon de öde
grykske skriuwers oerlevere is.
Valckenaer (Obs. XXX, 54-55) ferdielt it taalûndersyk yn twaën: de
stûdzje fon de ûtterlike fwarm fon de wurden (externum corticem) en dy fon it
ynerlik aard fon de wurden (nucleum), dot wikselet neffens de ferskillende
60

De analogy fon de Schola Hemsterhusiana (1)
oerdrachtlikebetsjuttingen.
De stüdzje fon de talen, ot wy dy fylosofysk beskögje, is yn twa parten besletten, dy't
goed ûtenvvar hoden wurde matte. It iene part slagt óp de ütterlike skyl fon de taal en de
ûtterlike fwann fon de wurden, de oare giet yn óp de keam, of it ynerlik aard fon de
wurden, dot mannigfödige ferskillende fwarmen fon oerdrachtlike betsjuttingen hat. It
iene part rriakket de oarspróngen en bûgingen fon de ferskillende fwarmen sichtber, it
oare makket de oarspróng fon de ferskillende betsjuttingen dûdlik; it earste is
nederiger, it twadde ferhevener; it earste kin tróg un jónge mon behonnele wurde, it
twadde kin inkeld deeglik en yngeand behonne1e wurde tróg ien dy't, olhiel jirfoar
beskikber, fyftig jier lang griislbleek wurden is by de ode bûkken. Mar de tagóng ta
dot lêstnearnde part stiet inkeld iepen tróg dot earste. Dot wy, dy't ûssels ömjitte mei
ûs eigen mjitte, ha it ûndemómmen óm it earste part fon dy stüdzje yn dizze kolleezjes
even oan te reitsjen. Ot mei dot part it oare fermöngen wurdt dot de oarspróngen ton
de betsjuttingen ûntslût, don wurdt dy stûdzje needsaaklikerwize bedoarn. Om te
kearen dot wy, swakke meensken, ûs geast fertsjusterje, matte saken fon ferskillend
soarte apart besjoen wurde: dot de frije geast óp ien ydee rjóchte en dêrfoar beskikber
bliuwt, en net tróg ferskillende ydeeën yn 'e war brocht wurdt. [...] Sûnder te tinken
oan de ferskillende betsjuttingen fon de wurden binne wy ta de miening kómmen dy't
wy ónt no ta ütlein ha, oer it olieden fon de ölate wurden ut ien stam. Ot dot wier is,
don wurde dêrnei de oarspróng fon de betsjutting en de oerienstimming fon de
oerdrachtlike betsjuttingen, ut harsels düdlik, Mar men mat stadigoan hastig wêze, en
ferskillende saken matte yn ûs geast oltyd skaat wurde.
Linguarum studium, prout id nos philosophice consideramus, duabus
partibus concluditur, diligenter a se invicem secemendis. Harum partium
altera extemum corticem linguae, & externam verborum fonnam spectat,
altera penetrat in nucleum, sive in internam indolem verborum, secundum
multiplices figuratarum significationum formas variegatam. Harum altera
diversarum formarum origines & flexus retegit, a1tera originem variorum
pandit significatuum; harum humilior altera, altera sublimior; altera a viro
adolescente tractari potest, altera rite pertractari non potest, nisi ab eo, qui,
huic rei totus vacans, per annos quinquaginta vetustis libris impalluerit. Sed
ad hanc aditus non patet nisi per illam. Nos itaque, nostro nos metientes
modulo, primam istius studii partem in hisce praelectionibus leviter
surnsimus delibandam. Cum hac parte si altera, quae origines significatuum
rec1udit, commisceatur, totum hoc studium corrumpatur neeesse est. Ne nos
homuli animum nostrum obruamus, res diversi generis separatim sunt
considerandae: ut mens libera uni cogitationi infixa vacet, neque diversis
perturbetur. [...]. A cogitatione de significationibus verborum divers is vacui
in eam opinionern venimus, quam huc usque explicuimus, de derivatis verbis
ex uno trunco deducendis. Ista si vera sunt, postea origo significatus, &
consensus figuratarum significationum, sponte sua patefient. Sed est lente
festinandum, & res diversae, in animo nostro, semper sunt separandae.
61

Tony Feitsma
Valckenaer (Obs. XXIII, 26-27) hat de grykske taal beskreon yn syn ferneamd
wurden byld fon un kreaze rygelmjittige run:
Wy beskögje de Grykske taal os un tûn, tige leaflik trog un ienfödige en natuerlike
skjintme, tige kultyvjerre tróg un bekoarlike mannigte fon hiel ferskillende
blómmen, en bjusterbaarlik óp un wikseljende wize; mar de natuer fon dy tûn is, mear
os by oare tûnnen, te bewûnderjen óm un dûbbele reden: fwarst, ómdot er, ot wy de
grutte en de ómfang fon de tûn besjógge, un hiel lyts tol bjemmen hat, dy't lykwóls
yn rigen yn deselde rjóchting steane; en har higte en de sprieding fon har tûk:ken yn
langte en breedte beslagge safólle plak dot se de rûmte fon de hiele tûn fertsjusterje.
Fjirder is dit bysûnder fwar de bjemmen fon dizze tûn dot de stam fon olIe bjemmen
hielendol gelyk is, dot de tûkken oan olIe bjemmen yn tol gelyk binne en yn ien lyne
lykje ut te stekken, en dot oan elke tûkke fon olIe stammen lykefólle blêden fûn
wurde, olhiel gelyk yn fwarm, sadanig dot wa't de blêden fon ien tûkke en de tûkken
fon ien stam, mei un benijd en fylosofysk eag besjoen en yngeand bestüdjerre hat, dot
dy yn ien mwóite ol gauweftig wit, mei hûfólle blêden ot de tûkken fon elke beam
fóllûge binne en hûfólle tûkken ot ut elke stam ûtrûn binne. Wy ha it goed achte óm
dizze allegory, nei myn betinken lyksoartig oan ûs systeem, jir tusken te fûûgjen, dot
wy geasten hifkje koene dy't yn steat binne óm dizze saken dêr't wy it no oer hawwe
yn har óp te nimmen en letter better yn it ljoeht te stellen. [...] wy sjógge düdlik dot
de Grykske taal maklik is en dot de ölate wurden gauw oanleard wurde kinne, seker
tróg har dy't tinken leard ha; wont de primitiva binne mar un hiel lyts bytsje yn tol,
en de derivata binne wól un soad fon, mar elk [war oar neffens deselde regels fon har
primitiva Maat.
Consideramus linguam Graecam tanquam hortum, simpliei ac naturali
pulehritudine amoenissimum, grata florum diversissimorum eopia
cultissimum, & mirificum in modum variegatum; sed cujus horti prae caeteris
hortis natura duplieem ob rationem est admirabilis: primum, quod, si
spectemus horti amplitudinem & eapaeitatem, arbores ferat numero
paueissimas, arbores vero per eosdem ordines directas; arbores, quarum
proeeritas & late spatiosa ac in longum diffusa ramorum amplitudo spatium
horti totum opaeet. Deinde id arboribus hujus horti peeuliare est, quod
truneus omnium arborum sit simillimus, quod rami in omnibus arboribus
numero pares ad eandem lineam videantur educti, quodque in singulis ramis
omnium truneorum totidem reperiantur folia, nullis lineamentis disparia,
adeo ut qui unius rami folia, unius trunei ramos, oculo curioso &
philosophico eonsideraverit, ac probe perspexerit, is eadem opera mox
noverit, singularum arborum rami quot foliis gravati luxurientur, quot rami e
singulis truncis propullaverint. Hane allegoriam, systemati nostro, ut
opinor, eongruam, judicavimus hie interferendam, ut ingenia experiremur,
his rebus, de quibus nos traetamus eoneipiendis ac postea in meliorem lucem
pro ferendis , idonea. [...] tuemur fortiter, linguam Graecam faeilem esse, &
celeriter addisci pos se, ab iis nempe, qui cogitare didicerunt, verba derivata
62

De analogy fon de Schola Hemsterhusiana (1)
(oam~ue primitiva oppido sunt pauca) quidem plurima, sed secundum easdem
re::gU]ls a suis primitivis singula deducta.
J.D. van Lmnep
J.D. van Leruep (1724-1771), un learling fon Valckenaer, wie fon 1752-1767
heeglearaar yn Greens en fon 1767-1768 yn Frjentsjer. Hy jouwt yn syn Oratio
(1752, 10) dizsedefynysje fon de analogy:
Dêróm, órra jin earst mei un inkeld wurd witte te litten, wot ik wól dot ûnder de
Analogy fo n de Talen ferstien wurdt, fwardot ik óp de begjinsels dêrfon kóm: It is de
kónstante, ûnderenwar ferbûnne gelykensens en oerienkómst fon olle, yn wisse
klossen ferdielde wurden, dy't ien of oare taal fwannje, en fon betsjuttingen dy't mei
dy wurden geaningje.
Itaque ut verbo prius cognoscatis, quid per Analogiam Linguarum intelligi
veelim, quam ad eius principia adscendam: Est vocum, quae quamlibet
li riguam constituunt, omnium in eertas classes distributarum, &
sîgnificationum ipsis cohaerentium apta inter se & constans similitudo &
convenientia.
Van Lennep krytysjerret yn syn De Analogia (1790,23 (skreon tusken 1762 en
1766); cf. Gerretzen 1940,323) de öde klassyke defynysje fon de analogy os te
olgemien en net fólslein genög. Syn eigen defynysje slagt no ek óp de
kónstruksje, de syntaksis:
Sa't yn olle ûnderrjócht, dot mei wuarder en regel jûn wurdt, begûn wurde mat mei un
defynysje fon de saak dêr't it oer giet, sa stel ik, no't ik de analogy fon de Grykske
Taal ûtiensette sil, fêst dot Analogy yn talen neamd wurdt de ûnder enwar ferbûnne en
fêststeande gelykensens en oerienstimming fon olle wurden dy't un taal fwarrnje en yn
wisse soarten ferdield binne, en fon de betsjuttingen dy't mei dy wurden ferbûn binne,
en ta beslût ek nog fon de ûtdrukkingen en fon de hiele kónstruksje.
Ut in omni institutione, quae ratione & ordine perficitur, a definitione ejus
rei, de qua agitur, incipiendum est, ita, analogiam Linguae Graecae
expositurus, observo, Analogiam in linguis dici, vocabulorum, quae
linguam constituunt, omnium, in certa genera distributorum, &
significationum, iis adjunctarum, ac denique phrasium, totiusque
constructionis, aptam inter se, & constantem similitudinem atque
convenientiam.
Van Lennep wól him yn syn De Analogia lykwóls beheine ta it earste part fon
syn defynysje, mei't de oare beide die1enhiel wiidweidig en slim binne (Gerretzen
1940, 323-324). It twadde part, de betsjutting, hat er yn syn Etymologicum
63

Tony Feitsma
deryn behelle (Gerretzen 1940,325).
Der wie frijwot krytyk óp Van Lennep syn behonneling fon de analogy;
hy gie dêryn neffens sizzen te fier, en fólle tjirder os Hemsterhuis en Valckenaer.
Dy lêste skriuwt yn un briefoan Bemard (cf Gerretzen 1940, 329):
Oer de ópmerkingen fon Van Lennep oardielje jo myld en wier. Der binne un soad by
dêr't de tige beskaafde jóngfeint un soad fwar oer hawwe soe dot er se dû destiids
weilitten hie. Mar sa binne wy; wy binne wiis mei de bemtsjes fon ûs geast en sels de
misljerringen dógge wy net maklik wei.
De Lennepi animadv. benigne et vere iudicas. Multa insunt quae
elegantissimus iuvenis olim magni redimeret praetennissa. Sed sic sumus;
amamus ingenii nostri filiolas et ne abortus quidem facile abiicimus.
Yn 1790 hat Everhardus Scheidius de Observationes fon Valckenaer en De
Analogia Linguae Graecae fon Van Lennep mei wiidweidige Animadversiones
fon himsels ûtjûn. Hemsterhuis en Valckenaer hiene sels mei sin net oer de
analogy pûblysjerre, mei't dêr tige mei sin mei ómgien wurde mwast. Scheidius
wie minder hoeden en syn ûtjefte hat dêrtróg nei olIe gedachten bydrûggen ta it
yn diskredyt bringen fon de analogy fon de Hemsterhusianen (Gerretzen 1940,
278-280).
64

)BESPREK:
Timothy Scou Parker, Modern North Frisian and North German. A Case Study
in Language Yariation and Language Change between Languages in Contact. Co­
Frisica XIII Fach Friesische Philologie, Christian-Albrechts-Universität zu Kiel
(1993).
It boek dat hjir besprutsen wurdt, is foar 't neist in fierhinne ûnferoare ütjefte fan
Parker syn Berkeley-dissertaasje ut 1985 - de krekte relaasje tusken it proefskrift
en dizze jefte fan Co-Frisica wurdt ut 'e 'Acknowledgements' net a1hiel düdlik. It
ûndersyk dêrt ferslach fan dien wurdt, is basearre op fjildwurk fan 'e auteur yn it
akademysk jier 1981-1982. At it boek dan earst yn 1993 ütkomt, is dat ryklik
let, mar hawar, it kin yn 'e frisistyk datoangeande wat mear lije as yn oare
dissiplines: der is sûnt 1985 better net te witten neat ferskynd dat direkt relevant
is foar de dingen dy't Parker yn syn proefskrift op it aljemint bringt.
Y n in 'General Introduction' wurde doel en bestek fan 'e stüdzje
beskreaun, It is yn dit boek te rêden om in beskriuwing fan 'e fonologyske en
morfologyske fariaasje yn it Fering, it Noardfryske dialekt fan it eilän Feer, en
dan benammen yn it Westfering. Der wurdt neigien hokker rolle oft it
taalkontakt - yn it gefal fan it Fering de ynfloed fan Leechdütsk en Heechdûtsk ­
spiletby dy fariaasje. Fierders wurdt sjoen nei sosjolingwistyske aspekten fan
taalfariaasje: Ynhoefier korrelearret de taalfariaasje dy't run wurdt yn it Westfering
mei ferskillen yn áldens? Mei oare wurden: is der taalferoaring yn skynbere tiid?
En binne oare ekstra-lingwistyske faktoaren dêrby ek mei beskiedend?
Haadstik I jout in histoarysk en sosjolingwistysk oersjuch fan 'e
taalsituaasje op Feer. Yn haadstik II wurdt in oersjuch jûn fan 'e eardere
grammatikale beskriuwingen fan it Fering (en syn twillingdialekt it Öömrang).
Dêrby wurdt ek benammen sjoen nei de ynformaasje dy't dêryn te finen is oer
(sub)dialektyske fariaasje en ynterferinsje op it mêd fan 'e fonology en de
morfology. Yn haadstik III komme metodologyske aspekten fan it ûndersyk
tepraat: de kar fan 'e ynformanten, de wize fan fandeljen fan 'e data en de
taalkundige metoaden om it materiaal te skiftsjen en te oarderjen. Yn haadstik IV
en V, de kearn fan it boek, wurde respektyflik de fonologyske en morfologyske
data op it aljemint brocht en analysearre. Der wurdt besocht om oan te jaan wêr't
ferskowingen har beslach krije en wat de oarsaken dêr foar binne (ynteme
ûntjouwing of ynfloed fan bûten), Haadstik VI jout in gearfetsjend besprek fan 'e
soarten fan taalkundige fariaasje dy't har oppenearje yn it Westfering. Nei
oanlieding fan 'e ûtkomsten fan it ûndersyk wurde dêr utstellen dien foar
takomstich ûndersyk.
Tydskrift foar Fryske Taalkunde, jiergong 9 (1994), s. 65-71.

Jarich Hoekstra
It Westfering hat lang gouwen hat as ien fan 'e sterkste bolwurken fan it
Noardfrysk. Oant en mei de earste helte fan dizze ieu hat it tal sprekkers ridlik
stabyl west. Troch alderhanne sosjaal-ekonomyske en kulturele faktoaren is de
ynfloed fan it Heechdûtsk op it Westfering lykwols de lêste tiid grutteroan
wurden, sa grut sels dat it dialekt optheden mei ûtstjerren bedrige wurdt (ferl.
dêrta ek Ebert (op kommende weis)). Yn haadstik I fan syn boek jout Parker in
goede beskriuwing fan dy ûntjouwingen.
Haadstik II, oer eardere beskriuwingen fan 'e fonology en morfology fan
it Fering(-Öömrang), makket wat in oerstallige yndruk. De measte ferskynsels
dy't dêr opneamd wurde (bgl. dialektferskillen tusken it Westfering, Eastfering en
Öömrang), binne net botte relevant foar wêr't it yn it boek om giet en
opmerkingen ût 'e eardere literatuer dy't àl wichtich binne, hienen al sa goed op 'e
oanbelangjende plakken yn Haadstik IV en V behannele wurde kinnen (en
komme dêr oars ek foar in part werom). Parker konkludearret allinnich dat de
beskriuwingen net aktuelernöch binne foar syn doel en te preskriptyf, mar hy
giet der ynhäldlik amper op yn. Unkrektichheden en dubieuze ûtspraken ut 'e
eardere literatuer wurde swietfleurich reprodusearre. Sa seit Parker Schmidt­
Petersen (1912, XVIII) nei dat it yn it Eastfering süks 'seis' en trattaanj 'trettjin'
is en yn it Westfering en it Öömrang seks en trettanj, wylst it Öömrang just
deselde foarmen hat as it Eastfering. En Faltings (1975, 75) syn sizzen dat
eartiids yn it Fering de folsleine tiden fan alle tiidwurden mei 'hawwe' foarme
waarden lykas yn it Ingelsk en net mei 'hawwe' of 'wêze' lykas hjoeddedei, wurdt
sûnder in wurd fan krityk oerskreaun. Dêr is lykwols gjin inkelde oanwizing foar
yn 'e Feringer oerlevering. It is boppedat frijwat ûnoannimlik, at men de skiednis
fan 'e 'hawwe'/'wêze'-altemänsje yn 'e Germaanske talen besjucht (de situaasje yn
it hjoeddeiske Ingelsk is ûtsûnderlik; yn it Aldingelsk fynt men noch de bekende
wiksel fan 'hawwe' en 'wëze: yn 'e folsleine tiden).
Hoewol't yn it boek allinnich de fariaasje yn 'e fonology en de
morfology (en dan ek inkeld de nominale morfology) fan it Westfering behannele
wurdt, is it dûdlik dat Parker yn 't earstoan in folIe breder ûndersyk yn 'e holle
hän hat nei taalfariaasje yn it Fering. Yn in eardere beskriuwing fan syn ûndersyk
(Parker (1983)) mist men de eksplisite beheining ta it Westfering en dêr wurde ek
data yn behelle ut 'e tiidwurdbûging, syntaksis en leksikale semantyk. Yn it
boek sels wurdt boppedat oankundige dat wy noch ferwachtsje meie: in stüdzje
oer 'Trends in Föhring Syntax and Semantics' (s. 50) en 'a later, more
comprehensive treatment of Westföhring morphology' (s. 100). Dêr sille wy dan
it bêste mar fan hoopje. No is it fansels neat net slim dat Parker him letter
beheind hat. Men kriget allinnich de yndruk dat der dêrtroch in pear nuvere
metodologyske krinkels yn it ûndersyk kommen binne.
Yn it foarste plak moat men jin ferwûnderje oer de kar fan 'e
66

Bes prd : Timothy S. Parker, Modern North Frisian and North German
ynformantexr.ia't dy yn haastik lIL ferantwurde wurdt. Men soe sizze, men siket
simpelwei in jloechje lju fan ûngelikense ginneraasjes, dy't Westfering prate, op
West-Feer hiUce en tein binne en dêr noch altyd wenje. Parker hat de 13
Westfering yrformanten dy't er foar syn ûndersyk brokt hat, lykwols keazen ut 'e
gruttere, heeteegenere ploech fan 45 ynformanten dêr't er ynearsten mei ûtein set
wie. De 13 ynformanten binne ferdield oer trije älderdomsskiften: 3 ynformanten
hearre ta skifi[ (pake-en-beppen), 5 ta skift II (heit-en-memmen) en 5 ta skift lIL
(bern). De yrrormanten yn skift lIL binne ek wier bern fan 'e ynformanten yn
skift II. Al1imich de ynformanten yn skift I wenje noch op West-Feer. Deselden
yn skift 1I, enc1êrfandinne ek dyen yn skift UI, wenje op Sûd-Feer of East-Feer.
Boppedat ha fjouwer fan 'e fiif lju yn skift U in oarehelte, dy't Leechdütsk,
Sûdfering of Eastfering praat. Hoewol't neffens Parker alle ynformanten
Westfering pnte,kin men fan tinken wol ha, dat benammen by skift lIL (de bem)
de ynfloed far it dialekt fan 'e krite en, by de measten, fan in oarspratende älder
net swak 'byspylje sil. Dat docht ek bliken ut it ûndersyk: by de jongste
ginneraasje oppenearje har Südfering en Eastfering dialektskaaimerken. Parker
stelt soks allegear braaf fêst, mar freget him aparternoch neame of, oft it
metodologysk wol sa tûk is om al yn 't foar troch de kar fan 'e ynformanten
ditsoarte fan sleurende dialektgeografyske faktoaren yn te slûkjen yn in ûndersyk
dat ginnerasjoneel ferskaat op it spoar komme wol. Om fêst te stellen oft der
yndie geografyske ynfloed is by skift U en lIL, moat er no boppedat respektyflik
in kontrölepersoan en in kontröleploechje tebaat nimme, d.w.s. ynformanten dy't
Westfering prate en àl noch op West-Feer wenje. Ik ha net folle doel oer
ûndersyk mei ynformanten, mar dit liket my allegearre fergees te yngewikkeld ta.
Twad freget men jin ek of oft it fandeljen fan 'e data altyd wol like
handich oanpakt is. len fan 'e doelen fan it ûndersyk is it fêststellen fan
ferskowingen yn it foneemsysteem fan 'e ynformanten. Dêrta moat fan elke
ynformant de foneemynvintaris opmakke wurde. At men soks yn 't foar wit, dan
soarget men derfoar dat yn 'e data de ferwachte kontrasten (minimale pearen) sa
goed mooglik fertsjintwurdige binne. Dat is lykwols dûdlikernóch net dien.
Parker moat ynskikke dat it gearbrochte materiaal bytiden net tarikke kin om de
foneemstatus fan guon lûden mei wissichheid fêst te stellen (sj. § 3.5.1). Hjir
besnijt it him nei alle gedachten wer dat it ûndersyk ynearsten breder opset wie
en net spesjaal ynrjuchte wie op in yngeande fonologyske analyze.
By it beskriuwen fan 'e fariaasje yn 'e Westferinger fonology en
(nominale) morfology by de trije skiften ynformanten brûkt Parker as itichpunt
in 'descriptive norm', ut 'en rûgen it systeem fan 'e äldste ginneraasje sa't dat ut 'e
eardere gramrnatikale literatuer nei foaren komt. Yn syn deskriptive noarm foar
de fonology giet Parker foar it áldere Westfering ut fan twa twilûdpearen /rejl ­
/aj/ en /0jl - /::Jj/ (s. 57, 59). Dat is lykwols in fersin dat berêst op in ferkearde
67

Jarich Hoekstra
ynterpretaasje fan Árhammar (1974, 184). Ärhammar skriuwt op it
oanbelangjende plak: "Die Kurzdiphtonge ailäi (so wfö. zumindest bei der älteren
Generation) und oilöi (so bei der älteren Generation auf WFöhr, teilweise auch
SFöhr) sollten wie bisher durch die "neutralen" Schreibungen ei bzw. eu
wiedergegeben werden." De opmerkingen tusken heakjes slane dêr net op 'e
foarmen oan wjerskanten fan it skeane streekje, sa't Parker sa't it liket
oannommen hat, mar allinnich op 'e foarm rjuchts derfan: älder lrejl en 10jl binne
by de jongerein ferfongen troch lajl en l':Jj/. Wurden lykas mei 'maaie' en eilun
'eilän', bleu 'bloeie' enfleuti 'fluitsje' binne dus, oars as dat Parker suggerearret,
nea ûngelikens ûtsprutsen, mar altiten of mei [rej]/[öj] of mei [aj]/[oj]. It liket
der fierders op dat Parker net begrepen hat dat 10jl realisearre waard as [5j] (dus
mei de ui fanfluit en net mei de eu fan deun). Syn besprek fan it sabeare kontrast
(op side 59) wurdt nammers noch fertribele troch dat de foarbyldpearen dy't it
kontrast yllustrearje moatte, yn 'e fonetyske transkripsje by fersin beide [aj] en
[0j] ha.
Allofoanyske fariaasje yn 'e data wurdt yn it boek werjûn troch in soarte
fan regels. Parker warsköget yn 't foar dat "the rule formulations employed are
hybrid and do not necessarily conform totally to any one system ofrule writing,
structural or generative" (s. 59). De skrik slacht jin al om it hert, at men soks
lêst, En dat is net alhiel om 'e nocht. De regels dy't jûn wurde, binne foar it
meastepart ûnnutte formalisearringen fan regelmjittichheden dy't men al sa goed
en wol sa düdlik yn simpel proaza sizze kinnen bie. Boppedat binne se bytiden
sloarderich formulearre en dêrtroch betiizjend. len foarbyld: om de allofony by it
foneem Irl (yn 'e deskriptive noarm) te ferantwurdzjen,jout Parker dizze regel (s.
65):
[IS] I __k
[..I] 1__elsewhere
Ir/------>
[-vee] I
C
[-vee]
[rl otherwise
Oan 'e foarbylden te sjen dy't der ta in yllustraasje by jûn wurde, soe dizze regel
ûtdrukke moatte (i) dat Irl realisearre wurdt as [lS] foar k (al wurdt by it foarbyld
sark 'tsjerke' njonken de ûtspraak [saëkb] ek [saJkh] jûn), (ii) dat Irl realisearre
wurdt as [J], feitliks as in stimleaze [.J], yn 'e omkrite fan in stimleaze
konsonant, ûtsein (soms) yn 'e posysje foar k (hoe't men soks lykwols allegear
krekt ut 'e twadde en tredde rigel fan 'e strukturele deskripsje fan 'e regel lêze
68

Besprek: Timothy S. Parker, Modern North Frisian and North German
moat, is ~y net dûdlik) en (iii) dat Ir/ realisearre wurdt as [rl yn alle oare
gefallen.
Ear't men fêststelle kin, oft en ynhoefier oft der yn in beskaat gefal
feroaring is, ~il men it oanbelangjende ferskynsel goed (syngroan en diagroan)
analysearj e noatte, yn it Fering sels en yn 'e oanbuorjende talen. Spitigemöch
dolt de taa.lktndige analyze fan 'e ferskynsels dy't besprutsen wurde yn dit boek
net botte dji~. Dêrtroch bliuwe ütspraken dy't dien wurde oer de oarsaak fan 'e
feroaringe.n (ynterne ûntjouwing, ynfloed fan Heech- of Leechdütsk) slim
globaal.
S2 is bygelyks yn 'e paragrafen oer slachteferoaring (s. 108-115) it
systeem dêr'tfan ütgien wurde moat, net goedernoch analysearre. Yn it Fering­
Öörnrang is, foar't neist yn 'e earste helte fan dizze ieu, it froulik slachte
gearfallen mei it ûnsidich slachte (foar de mooglike oarsaak fan dy gearfal, sj.
Hoekstra (1994».By de beskate lidwurden uteret dat him troch dat earder jûla en
det/at gearfalle yn det/at. By in hiel espel earder froulike haadwurden fynt men
lykwols yn beskate omkriten noch it älde froulike swakke lidwurd a. In foarbyld:
it oarspronklik froulike wurd (jü/a) brek 'broek' is yn it hjoeddeiske Fering in
detlat-wurd, bygelyks yn in sin lykas Heest det/at brek al klütjet? 'Hast de broek
allappe?' At it lykwols 'ynalienabel' brûkt wurdt, lykas yn Heest en plak üüb a
brek 'Hast in plak op 'e broek', dan oppenearret him de älde lidwurdfoarm a.
Sjuch foar de (frijwat gearstalde) betingsten foar it ferskinen fan 'e a-foarm, Ebert
(1970,97-101) en benammen Ebert (1985).
Parker hat gjin weet hän fan dit ferskynsel en analysearret sadwaande de
wiksel at ~ a yn 'e oanbelangjende gefallen as in oergong fan it det/at-slachtenei
it ('manlike') dila-slachte (of alteast as in wifkjen tusken beide slachten). Hy
moat dan in bytsje fernuvere fêststelle dat dy oergong wol gauris net yn 'e
rjuchting fan it Leechdûtsk en it Heechdûtsk giet, sa't men ferwachtsje kinne soe
(ferl. Fering at ~ a klas 'klasse' - Dûtsk die Klasse).
Mei dizze krityske noat wol ik net sizze dat der yn oare gefallen dy't
Parker neamd gjin feroaring fan slachte is. At bygelyks by de jongste ginneraasje
it wurd brek ferskynt mei it sterke 'manlike' lidwurd di, danis it düdlik dat brek
yn dat gefal fan in det/at-wurd (mei yn guon konteksten in a-foarm) ta in dilawurd
wurden is. Dat kin lykwols ek in ynterne ûntjouwing wêze: at in detlatwurd
hiel faak foarkaam mei de a-foarm, dan kin dy foarm lykslein wêze mei it
'manlike' swakke lidwurd a en sadwaande kin it haadwurd werynterpretearre wêze
as in dila-wurd.
Wylst it tal printflaters yn 'e rinnende tekst ûnder it akseptabele
minimum bliuwt, wurdt it boek bedoam troch in macht oan oare, slim steurende
flaters en sloarderichheden:
- Der is wat freeslik misgien mei de paragraafoantsjuttingen. Der wurdt
69

Jarich Hoekstra
gauris nei ferkearde of net-besteande paragrafen ferwiisd. Dat komt grif om't
Parker hjir en dêr oan it skowen west hat mei de stoffe en dêmei fergetten hat om
de paragraafnûmering oan te passen. Der binne noch in pear oanwizingen dat der
'knipt en plakt' is. Sa fynt men yn paragraaf 4.1.2.3 mar ien inkeld skift 'A.
Obstruents', dêr't ek ferskynsels op it aljemint komme dy't neat mei obstruinten
te krijen ha. En op s. 96 wurdt samar ynienen praat oer de 'ham/jo ~ sik
alternation' , dy't earst sa'n 30 siden fierder behannele wurdt.
- Der sitte tefolle fersinnen yn 'e fonetyske transkripsjes. Dat is altyd
fertrietlik, mar benammen at it dêrby giet om wurden dy't in beskaat ferskynse1
yllustrearje moatte. Sa wurde by de regel dy't seit dat in lange /u:/ heallang (as
[u·]) realisearre wurdt foar p en t (s. 59), de foarbylden luup 'rinne' en kuupi
'keapje' jûn, it iene mei in lange [u:] yn 'e fonetyske transkripsje en it oare mei
in koarte [u] (en wêrom wurdt der einliks net in foarbyld fan [u·] foar t jÛ11?). It
feit dat Fering de opposysje [IJ] : [n'], [n] hat foar k wurdt yllustrearre mei de
wurden toonk 'tank' en oonk 'kachel', beide mei in [y] yn 'e fonetyske
transkripsje (s. 64). En om sjen te litten dat it efterheaksel -eg rea1isearrewurde
kin as -[Iy], [I] en [&j],wurdt it foarbyld nüreg 'nuver' jûn, inkeld transkribearre
as [nyrej] (s. 65).
- De oersettingen fan 'e Feringer en Dûtske wurden binne gauris ûnkrekt
of ferkeard: Fering bar (s. 61) is net 'chain', mar 'bur(dock) (Arctium L.)', Fering
oonk (s. 64) is net 'oven', mar 'stove, heater', Fering jift (s. 71) is net
'mouthful', mar soksawat as 'porti on of feed', Fering kui (s. 74) is - sa't mannich
ûnfertûnlike ein ûnderfine mocht hat - gjin 'wildlife sanctuary', mar in 'decoy',
Fering fialmark (s. 81) is net 'field boundary', mar soksawat as 'common land',
Fering skuuwer (s. 105) binne gjin 'bundles of straw', mar 'sheaves', en Dûtsk
Blech (s. 79) is net 'lead', mar 'tin'. En om in oterbaanki 'ierdmantsje' (s. 79) no
in 'subterranean earth1ing' te neamen...
It giet by de flaters dy't hjir opneamd binne, om dingen dy't elke tûke
redakteur fuortendaliks opfallen wienen. Ik ha my dêrom it biele boek troch
öffrege, wêr yn goedichheid oft de samlers fan Co-Frisica sitten ha, doe't dizze
jefte taret waard. Wat mear ferantwurdlikheidsfielen foar de lêzers, mar ek foar de
auteur oer, bie hjir wol teplak west, tinkt my.
Ut 'e boppesteande krityske opmerkingen mei net öflaat wurde dat
Parker syn boek hielendal ta weismiten keard is. It boek is fierders goed te lêzen
en men fynt der de romte fan nijsgjirrige Feringer data en obstrevaasjes. It is
allinnich spitich dat dêr sa'n bytsje mei dien wurdt. Parker hat dat oars sels ek
foar 't ferstän, at er yn 'e 'Conc1usions' syn boek karakterisearret as 'our rather
global approach to the study of North Frisian language interference and language
change on Föhr' (s. 145). Syn ferhoping dat oaren skielk op basis fan 'e data dy't
hy bybrocht hat 'more precise and fully detailed phonological and morphological
70

BeSprek: Timothy S. Parker, Modern North Frisian and North German
descriptiesas «f the Föhring dialect' (ibid.) meitsje sille, kin men sadwaande
allinnich rrrarmeistimme.
Jarich Hoekstra
Literatuer
Ärhammar, Nils (1974) 'Zu den neuen Richtlinien der Föhring-Amringer
Rechtschreibung', Nordfriesisches Jahrbuch 10, 171-188.
Ebert, Karen H. (1970) Referenz; Sprechsituation und die bestimmten Artikel in
einem nordfriesischen Dialekt (Fering). Nordfriisk Instituut,
BräistlBredstedt.
Ebert, Karen H. (1985) 'Das Femininum im Fering'. Unpublisearre hänskrift,
Universiteit fan Zürich.
Ebert, Karen H. (op kommende weis) 'Fering - eine totkranke Sprache?', yn
Philologia Frisica anno 1993. Fryske Akademy, Ljouwert.
Faltings, Volkert F. (1975) Liar fering-öömrang. Ödersem.
Hoekstra, Jarich (1994) 'Transitive pronouns and gender syncretism in Fering­
Öömrang (North Frisian)', Unpublisearre hänskrift, Fryske Akademy,
Ljouwert.
Parker, Tiro (1983) 'Sprachforschung auf der nordfriesischen Insel Föhr',
Nordfriesische Sprachpflege 6, 17-23.
Schmidt-Petersen, J. (1912) Wörterbuch und Sprachlehre der Nordfriesischen
Sprache nach der Mundart von Föhr und Amrum. Husum.
71

olPJ KT JMDÊD
Sölring juar Bigensters. Programmierter
Lehrgang des Sylter Friesisch.
Unter Mitarbeit von Erika Krohn und
Bo Sjölin herausgegeben von Inken
Völpel-Krohn (= Didactica Frisica,
Kleine Beiträge zurDidaktisierung des
Friesischenherausgegeben von B. Sjö­
Zin, nr. 5). Nordfriesische Wörterbuchstelle
der Christian-Albrechts-Universität
Kiel, 1991.
Mei dizze kursus kin men jinsels it
Sölring oanleare. Omdat dizze brûker
it bantsje mei de ut spraak fan Ie
foarbyldsinnen der net by hän hat,
leaut er net, dat er no goed doel oer de
ûtspraak hat. Al hat er it idee, dat er it
Sölring in bytsje lêze kin en dat er
wat fan Ie Sölringer grammatika wit.
De kursus is strak systematysk fan
opset en dat wurket noflik. Hieltyd
wurde jin lytse brokjes wurdskat en
grammatika foarset en sa bout men
jins kennis hapke foar hapke op. By it
wurdregister efteryn hie men by elk
wurd leafst de oersetting ek wer eetkes
hän (no moat men hieltyd nei in
paragraaf werom) en men hie efteryn
leafst ek alle mear grammatikale
saken (listen fan pronomina bgl.)
nochris efterhelle sjoen. It grammatikale
register is wat dat lêste oangiet
oars wol in moai helpmiddel, mar
men moat likegoed nochal wat
blêdzje. Fierders alle lof.
(wv)
Dirk Willkommen, Sölring. Phonologie
des nordfriesischen Dialekts der
Insel Sylt (= Co-Frisica XlI). Kiel,
1991.
Dit is in fonology yn Ie klassykstrukturalistyske
betsjutting. Dat wol
sizze, dat der foaral in oersjoch jûn
wurdt fan Ie foneemfoarrie fan it
Sölring en fan 'e distribusje dêrfan.
Omtinken foar de fonologyske prosessen
yn it Sölring is der amper of net.
Op Ie siden 60-63 ferantwurdet Willkommen
de kar foar sa'n oanpak. Hy
lit him kenne as in oprjochte oanhinger
fan Ie Praachske skoalle, ien
dy't taal foaral beskögje wol ut it each
fan 'e funksje wei.
It boek makket in oer alle boegen
hechte yndruk. It begjint mei in
aardige en moai wiidweidige ynlieding
oer it eilän Sylt en it plak dat it
Sölring dêr bie en hat. De wurkwize
wurdt ek ferantwurde. Yn it twadde, en
wichtichste, part wurde de fonemen
(Kemphoneme en Marginalphoneme)
en de distribusje behannele. It tredde
part befettet net te min taheakken,
oskilogrammen fan plosiven,
Û.O.
foarbylden fan Ieütspraakfariaasje fan
guon plaknammen en frekwinte
wurden, fonetyske transkripsjes fan
fraachpetearen en ferhalen, priuwkes
fan 19de-ieuske Sölringer teksten, in
oersjoch fan Ie öffrege wurden, fan 'e
testwurden foar mjittersdoelen en fan
Ieöffrege sinnen. In literatuerlist en in
72

egisters stufit boek mei of.
Willko.sunen is kleardernöch net
oer ien nalc.1lt iis gongen; hy hat in
macht oan. materiaalbyinoar swile en
ferarbeide>- It boek is dêrmei in
Fundgrube- fQII dy't wat oer de lûdkant
fan it SölrilJg witte wol. Likegoed
bliuwt it s'piich, dat men noch suver
neat oer de fonologyske prosessen en
oare (eigen)aardichheden fan it Sölring
wit. Foar in ienfäldige beskriuwing
fan it wiohtchste dêrfan hie men
graach in pear taheakken misse
wonen. Menbliuwt dêrom wat mei in
dûbel gefoel sitten: it boek jout in
protte, mar men woe dat it ek noch
wat oars jOn bie.
(wv)
Jarich Hoekstra, 'Ig-tiidwurden en g­
tiidwurden', Us Wurk 42, jefte 1-2
(1993).
Stüdzje oer it ûntstean en de
ûntjouwing fan ig-tiidwurden (byg.
sinnigje) en g-tiidwurden (byg.
priizgje) en de oerienkomsten en de
ferskiUen dêrtusken. It wichtichste
doel is it teplakbringen fan de g­
tiidwurden. Omdat dy it earst foarkomme
yn it wurk fan Gysbert Japiks giet
it hjir tagelyk om in bydrage ta it
ûndersyk nei dy syn taal. Hoekstra lit
sjen dat, neffens de ferskillende wize
fan ûntstean (troch affrikatisearring,
assimilative ynfoeging fan g en
felarisearring (g < w)) yn diagroan
opsicht trije skiften g-tüdwurden
ûnderskaat wurde moatte. It elemint ig
yn de ig-tiidwurden besköget er as in
augmint (stamütwreiding): it is dus
morfologysk motivearre. Oan it artikel
is in list fan ig- en g-tiidwurden
yn it Mid- en Nijfrysk taheakke.
(dv)
Friesische Formenlehre in Tabellen. I
Wiedingharde. Zusammengestellt von
Ommo Wilts. Matthiesen Verlag,
Husum (1993).
Dit boekje is it earste diel fan in rige
oersjuggen fan 'e foarmleare fan 'e
Noardfryske dialekten, benammen
omearre foar it ûnderwiis. It Wiedingharder,
dat oant no ta by de Noardfryske
taalbefoardering wat oan 'e
krapperein kommen wie, mei diskear
de foarstap ha. It oersjuch fan 'e Wiedingharder
foarmleare is basearre op it
dialekt fan Neukirchen.
Efkes lekskoaie: It is wat betiizjend
om yn it listke fan meartalsfoarmen
op -e mei chlg-wiksel yn 'e stam
gefallen lykas skuch 'skoech' - skuure
(mei chlr-wiksel) en stok 'stik' ­
stöögne (mei in ne-meartal en mei klgwiksel)
op te nimmen. Yn it rychje
fan 'Interrogativadverben' mist de
Wiedingharder foarm foar 'wannear'
der; dêrfoaroer wurdt by de bynwurden
wän 'wannear't' ien kear tefolle neamd.
Dat binne lykwols lytse skawankjes
yn in fierders kreas fersoarge boekje,
dat syn nut sûnder mis bewize sil. It
is te hoopjen dat de oare dielen mei
gauwens folgje.
(jh)
73

Nordfriesisches Jahrbuch 1993, herausgegeben
vom Nordfriisk Instituut,
Bräist/Bredstedt.
Yn it Nordfriesisches Jahrbuch steane
diskear twa artikels dy't fan taalkundich
belang binne.
Albert Panten en Nils Ärhammar
jouwe yn in dûbeld besprekartikel
respektyflik skiedla.mdige en nammekundich-taalhistoaryske
oanfollingen
en korreksjes op 'e 2de alhiel feroare
en ûtwreide printinge fan Wolfgang
Laur syn Historisches Ortsnamenlexikon
von Schleswig-Holstein
(Neumünster 1993). De twadde auteur
is dêrby ynearsten net fierder kommen
as de .letter H, dat de lêzer kriget 'tenei
mear'.
Reinhard Jannen jout in alfabetyske
beskriuwing en in semantyske ûnderferdieling
fan 'Das Vokabular zum
Wortfeld 'gehen' bei den Amrumer
Wörterbuchschreibern des 19.
Jahrhunderts'.
Fierders fynt men yn dit jierboek
älderwenst in oersjuch fan Noardfryske
teksten yn kranten en tydskriften.
(jh)
A. Feitsma, Oud en nieuw in de
Frisistiek (ófskiedskolleezje fan 28
juny 1993J. Fryske Akademy, Ljouwert,1993.
Feitsma giet nei hoe't der yn 'e
frisistyk, benammen nei de lêste
oarloch, op nije ûntjouwingen yn 'e
wittenskip reagearre is. Waarden dy
oan- en oemommen of krekt fersmiten?
Fansels giet it net inkel om
taalkunde, mar ek om bgl. letterkunde
en taalsosjology. De algemiene
opmerkingen oer de ûntjouwing fan 'e
frisistyk, dy't tige de muoite wurdich
binne, slane mei op 'e taalkunde.
Alles mei-inoar in lêsbere en nuttige
bydrage.
(wv)
Cor en Geer Hoppenbro uwers, 'De
indeling van de noordoostelijke dialecten',
Tabu 23 nr. 4 (1993), s. 193­
21Z
De skriuwers passe harren saneamde
featurefrekwinsjemetoade (FFM, dy't
yn paragraaf 1 fan it artikel beskreaun
wurdt) ûnder oaren ta op de dialekten
fan it Fryske taalgebiet. Dat smyt
bygelyks op, dat it Dongeradielsk wat
de klankstruktuer oanbelanget it
measte liket op it sintrale Klaaifrysk,
sa't Van der Veen yndertiid ek al
konstatearre hat yn 'Yndieling en
relative öfstän fan Fryske plattelänsdialekten',
Philologia Frisica
Anno 1984, s. 10-58, in stüdzje dêr't
de bruorren Hoppenbrouwers wol
efkes nei ferwize kind menen. Fierder
docht bliken dat it dialekt fan Kollum
kwa klankstruktuer it meast oerienkomt
mei it Stedsk fan Boalsert, it
Bildtsk fan Sint Japik en it Stellingwerfsk
fan Berkeap, dat it is de fraach
at it Kollumersk ta de Saksyske
dialekten rekkene wurde moat, sa't
gauris dien wurdt.
(dv)
74

Doete süennra-Yenema en Klaas F.
van der Veen, 'Nije Taalenkête', Ut de
Smidte 28 (1994), nr. 1, s. 15-17.
De titel fan dit stikje kin jin licht op
'e doele bringe. Nei in pear opmerkingen
oer de 9de skriftlike taalenkête
fan 'e Fryske Akademy, wurdt
yngongen op 'e dialektyske beneamingen
fan 'e ljip, oan 'e hán fan
fjouwer kaartsjes dy't op 'e enkête fan
1986 basearre binne. It stikje hat as
doel om Tamminga syn idee oer
komöf en spried fan jokje (TFT 8
(1993» "yn innoch helderder ramt" te
setten, en dat slagget bêst,
(wv)
Jarich Hoekstra, 'Pronouns and Case.
On the distribution ofFrisian harren
and se 'them ", Leuvense Bijdragen 83
(1994), nr. 1, s. 47-65.
Hoekstra wol neigean wat de
ferhälding tusken abstrakte kasus en
morfologyske kasus is yn in taal mei
in earm morfologysk kasussysteem
lykas it Frysk. Hy ûndersiket dêrta de
distribûsje fan 'e foarwerpsfoarmen fan
it persoanlik foarnamwurd fan 'e tredde
persoan meartal, har(ren) en se. Yn
guon konteksten kinne dy beide
foarkomme, mar har(ren) hat in
rommere distribusje as se. Sa is se
bgl. ûnmooglik yn refleksive konstruksjes.
Hoekstra komt ta de generalisaasje
dat se strukturele kasus drage
moat (nominatyf of akkusatyt), wylst
har(ren) ek net-strukturele kasus drage
kin. se is in kasusneutraal foarnamwurd
(it is ek in ûnderwerpsfoarm!),
mar har(ren) is al foar kasus markearre.
In kasusneutraal foarnamwurd
kin inkel foar kasus idintifisearre
wurde troch de syntaktyske posysje,
d.w.s. in yn strukturele termen
definiearre kasusposysje; hartren) dêr
foar oer is altyd in kasusmarkearre
objektsfoarm en kin dêrrnei ek
ynherinte kasus drage. In artikel dat
gans nije, en faak subtile, feiten oan 't
ljocht bringt.
(wv)
Rienk de Haan, List fan iterijwurden.
Taalburo Fryske Akademy, Ljouwert,
1994.
Dizze list is ut 'e praktyk fan 'e
taalbystän ûntstien. It earste part is in
Holl.-Fryske list (produktyf bedoeld),
it twadde in Frysk-Holl. list (mei ek
frij wiidweidige, ensyklopedyske omskriuwingen),
it lêste bestiet ut tsien
foarbylden fan Fryske menu's. Leaver
bie men, dat ien en oar ferarbeide wie
yn in resepteboek of yn nije hänwurdboeken
Fr.-Holl., mar foaral
Holl.-Fr. Salang't dy der noch net
binne, kin it net oars as sa en moat
men der wiis mei wêze.
(wv)
Us Wurk 42 (1993),3-4.
Dizze jefte befettet inkel taalkundige
bydragen.
Dat 11der Kauf eines Schlipses im
Wahrenhaus Harrods11 wat opsmite kin
75

foar it ûndersyk nei konferzjeregels, is
te lêzen yn B. Sjölin syn "Goes it to
wash?' Über Routine und Sprachverfall
im Friesischen'. It giet om it
(morfeem-foar-morfeem) omsetten ­
dat dus ûnderskieden wurde moat fan it
oersetten - fan (gearstalde) wurden, of
sinnen, ut it Nederlänsk yn it westerlauwersk
Frysk of fan it Heechdûtsk
yn it Noardfrysk. Neffens Sjölin
wurde konferzjeregels brûkt yn in
sitewaasje dêr't de sprekker omaris de
boppe-regionale standerttaal brûke sil,
mar dêr't de üteinlike petearsitewaasje
it brûken fan it Frysk fereasket. Oan
'e ein fan dit artikel, dat yn frijwat
algemiene termen de kwestje fan it
omsetten fan de iene taal nei de oare
op 't aljemint bringt, merkt Sjölin
op, dat it mei kontaktlinguistysk
ûndersyk yn de Fryslannen noch net
sa hurd fljocht,
Willem Visser leveret yn de koarte
bydrage 'It wurdsje mars yn it wurk
fan Eelke Meinerts' foarbylden fan dat
modaal partikel « mar + ris) yn it
korpus Midfrysk fan de Fryske
Akademy. Dat wurdsje is er allinne
tsjinkommen is yn it wurk fan Eelke
Meinerts en yn Aagtje IJsbrandts.
Tapast op de fraach wa't de skriuwer
west hat fan Aagtje IJsbrandts en De
Burkerij, liket dat gegeven der op te
wizen, dat it earstneamde wurk àl en it
Iêstneamde nèt skreaun is troch Eelke
Meinerts.
'Omkearing en efterhelling: ta de
partikels wer en werom' fan Jarich
Hoekstra is in oersichtlik opset artikel,
dat bydraacht ta de analyze fan dy
tiidwurdpartikels yn it Frysk en ta de
kontrastive beskriuwing fan it Frysk
yn relaasje ta it Nederlänsk en de oare
Germaanske talen. Hoekstra giet nei
wat de semantyske ferskillen binne
tusken wer en werom, hokker tiidwurden
mei dy partikels foarkomme en ­
neidat de wjergaders yn oare Germaanske
talen te praat west ha ­
wêrom't it wer-partikel yn it Nederlänsk
en it Ingelsk hast net
foarkomt (nammentlik troch it bestean
fan respektyflik de foarheaksels her- en
re-).
Yn it lêste artikel jout Makoto
Shimizu "vanuit het standpunt van
een Japanse landgenoot een nuchtere
beoordeling" fan de - yn it Japansk
skreaune - Fryske Grammatika fan
Hitoshi Kodama. Ut it feit dat er dêr
goed alve siden foar nedich hat, kin
opmakke wurde, dat dy grammatika
net sûnder wryt of slyt is. Shimizu
konstatearret dat ek yn dit gefal wer
jildt "dat elk pionierswerk noodzakelijkerwijs
zijn grenzen heeft". It fernuveret
jin dan ek net dat er it winsklik
achtet dat der in twadde Fryske grammatika
foar Japanners komt.
(dv)
76

YNHALD
Tany Feitsma, De analogy fan de Schola Hemsterhusiana
en de frisisten Wassenbergh, Halbertsma en Sytstra.•..37
Besprek
Timothy Scott Parker, Modern North Frisian and North
German (Jarich Hoekstra) 65
Opitmêd 72
TYDSKRIFT FOAR FRYSKE TAALKUNDE
ferskynt trije kear jiers
Redaksje: Jarich Hoekstra, Durk Veenstra, Willem Visser
Redaksjeskriuwer: Jarich Hoekstra
Brede ikker 4
9295 KS Westergeast
Administraasje: Willem Visser
Brokmui 26
9101 EX Dokkum
Abonneminten: f 24,- foar partikulieren
, f 36,- foar ynstituten en biblioteken