Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen - Impact

GHOR Rapport
R031111-V1.1
Schuilen of evacueren
bij incidenten met gevaarlijke stoffen
WPC
Wilhelminakade 947, 24 e etage
Postbus 50536
3007 JA Rotterdam
Telefoon: 010 4468 615
Fax: 010 4468 639
Niets uit dit rapport mag worden
vermenigvuldigd en/of openbaar
gemaakt ten behoeve van derden,
zonder schriftelijke toestemming van
de GHOR
© GHOR Rotterdam-Rijnmond

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
Auteur(s):
Sabine van Rossenberg, GHOR Rotterdam-Rijnmond
Rita Slob, GGD Rotterdam e.o.
10-03-2004 Pagina 1 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
Inhoudsopgave
Inhoudsopgave 2
1. Introductie 4
1.1 Achtergrond 4
1.2 Reikwijdte van het onderzoek 5
1.3 Bemensing en financiering 6
1.4 Toepassing van verkregen schema’s 7
1.5 Opbouw van het rapport 7
2. Toelichting stappenplan “besluitvorming schuilen of evacueren” 8
3. Communicatie 13
5.1 Communicatie vooraf 13
5.2 Communicatie tijdens een incident 13
5.3 Communicatie na een incident 13
5.4 Communicatie binnen de hulpverleningsdiensten 14
4. Conclusies en aanbevelingen 15
6.1 Conclusies 15
6.2 Aanbevelingen 16
5. Literatuur 19
5.1. Afkortingenlijst 19
5.2. Literatuur 19
Bijlagen:
Bijlage 1: Achtergrond Schuilen
1. Schuilen 21
1.1. Definitie 21
1.1.1. Vormen van schuilen 21
1.2. Factoren ter overweging voor het besluit te schuilen bij incidenten met 22
gevaarlijke stoffen
1.2.1. Woningen en topografie 23
1.2.2. Bevolkingskarakteristieken 24
1.2.3. Stofeigenschappen 24
10-03-2004 Pagina 2 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
1.3. Wanneer binnenshuis schuilen bij incidenten met gevaarlijke stoffen 25
1.4. Wanneer niet binnenshuis schuilen bij incidenten met gevaarlijke stoffen 27
1.5. Wanneer beginnen met schuilen 29
1.6. Wanneer en hoe eindigen 29
Bijlage 2: Achtergrond Evacueren
2. Evacueren 31
2.1. Definitie 31
2.1.1. Vormen van evacuatie 31
2.2. Factoren ter overweging voor het besluit te evacueren bij incidenten 32
met gevaarlijke stoffen
2.2.1. Bevolkingskarakteristieken 33
2.2.2. Informatievoorzieningen en evacuatieplan 33
2.3. Wanneer evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen 33
2.4. Wanneer niet evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen 35
2.5. Wanneer beginnen met evacueren 35
2.5.1. factoren ter overweging tijdens het evacueren 36
2.6. Wanneer en hoe eindigen 37
Bijlage 3:
Schema’s van het stappenplan 39
Bijlage 4:
Checklist GAGS 42
10-03-2004 Pagina 3 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
1. Introductie
1.1 Achtergrond
Bij incidenten met chemicaliën kan een ontsnapte stof zich tot kilometers benedenwinds van
de bron verspreiden en daar schade veroorzaken. Dit betreft voornamelijk schade voor de
gezondheid en schade aan goederen. De schade kan optreden via een aantal
mechanismen: toxiciteit, explosie of brand. Bij verspreiding van toxische stoffen bepalen de
duur, de hoogte en route van de blootstelling en de kwetsbaarheid van de getroffenen welke
schadelijke gevolgen kunnen optreden. Het standaard advies van de overheid aan de
bevolking van het effect gebied om binnen te schuilen is bedoeld om blootstelling te
minimaliseren.
Een in de regio Rotterdam-Rijnmond uitgevoerd onderzoeks- en ontwikkelingsproject ter
bevordering van de effectiviteit van binnenshuis schuilen bij incidenten met toxische stoffen
heeft gebruik gemaakt van simulaties om inzicht te krijgen in de concentratieopbouw van
gevaarlijke stoffen binnenshuis (1). Dit heeft geleid tot nuttige informatie voor de
onderbouwing van beslissingen over binnenshuis schuilen bij incidenten met gevaarlijke
stoffen. Het is bijvoorbeeld gebleken dat binnenshuis schuilen bij een chloor of ammoniak
lekkage de bloostelling tot 98.5% kan reduceren in vergelijking met de blootstelling buiten.
Naast het advies om binnenshuis te schuilen bij incidenten met chemicaliën is er ook de
maatregel om te evacueren. Uit een evacuatie vloeien echter ingrijpende consequenties
voort, zeker wanneer het een grote bevolkingsgroep betreft.
Een andere maatregel bij de ontsnapping van een toxische wolk is het gebruik van
persoonlijke beschermingsmiddelen (zoals een gasmasker). Binnen dit project zal deze optie
echter niet meegenomen worden.
Het uitvaardigen van de maatregel schuilen of evacueren is een bestuurlijke beslissing.
Beide maatregelen verminderen de gezondheidsrisico’s bij een tijdige en snelle uitvoering.
Aan beide maatregelen kleven echter ook praktische en organisatorische bezwaren. Het
optimale schuilscenario wordt bepaald door de geboden mate van bescherming, de
uitvoerbaarheid en de (tijdige) communiceerbaarheid. Belangrijke aspecten bij de
uitvoerbaarheid en de te nemen beslissing daarover is de te verwachte omvang en de duur
van de actie. Naast organisatorische en logistieke problemen speelt de (inhoudelijke)
afweging of het middel erger is dan de kwaal een belangrijke rol. Bij de beslissing tot
schuilen zullen mensen met acute gezondheidsproblemen in het gebied bijvoorbeeld niet
geholpen kunnen worden. Daarnaast kunnen zowel schuilen als evacueren tot
maatschappelijke onrust leiden. Het nemen van een weloverwogen beslissing is hierdoor
moeilijk en dit fenomeen is vooral in bestuurlijke oefeningen al vaak gesignaleerd.
10-03-2004 Pagina 4 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
Naar aanleiding van eerdere onderzoeken is er behoefte aan operationeel bruikbare
informatie om snel en eenvoudig een indruk te krijgen van de mate en duur van bescherming
bij incidenten met gevaarlijke stoffen. Een belangrijk aspect daarbij is de communicatie over
de scenario’s schuilen, schuilen plus (dit is schuilen met de ventilatie uit) en evacueren. Bij
communicatie gaat het dan zowel om communicatie binnen de monodisciplinare ketens,
multidisciplinaire communicatie, communicatie naar de betrokken hulpverleners en niet in de
laatste plaats communicatie naar de bevolking. Een belangrijk onderdeel in de communicatie
is informatie vooraf, zoals de Voramp campagne. Tijdens een incident zal de mate en wijze
van communicatie afhangen van het moment (acuut vs natraject) en het beloop.
Om de keuze schuilen of evacueren te vereenvoudigen kan als ondersteuning gebruik
gemaakt worden van een stroomschema waarin de beslissingen en condities met
consequenties en acties met tijdslimieten zijn opgenomen. Dit laatste punt is van essentieel
belang omdat het effect van schuilen dan wel evacueren teniet gedaan kan worden als er te
veel tijd verstreken is voordat een beslissing wordt genomen. Daarnaast moet er
overeenstemming bestaan over de procedure en inzet en het intrekken van de maatregel en
de communicatie daarover. Tevens moet duidelijk zijn welke bestaande procedures en
afspraken van kracht worden. Binnen dit project zal de focus voornamelijk liggen op
incidenten met chemicaliën. Voor andere scenario’s (incidenten met radiologische, nucleaire
of biologische stoffen) die van belang zijn dienen naar verwachting nuanceringen en
toevoegingen in de stroomschema’s te worden aan gebracht, zoals in geval van een mogelijk
te verwachte (gas)explosie.
1.2 Reikwijdte van het onderzoek
Het doel van dit project is een handreiking te maken voor bestuurders en operationeel
leidinggevenden om tijdens een incident tijdig, inzichtelijk en onderbouwd te kunnen
beslissen over de keuze tussen de beschermende maatregelen van binnenshuis schuilen en
evacuatie. Tevens is het doel het opstellen van een beslisschema, in overleg met de
verschillende hulpverleningsdiensten, om een breed draagvlak te krijgen voor het
uiteindelijke resultaat.
Dit project kan worden onderverdeeld in 2 fasen:
Fase 1.
1. Opstellen van een rapport over de toepassing, ervaringen en voor- en nadelen van
binnenshuis schuilen en evacuatie bij incidenten met gevaarlijke stoffen.
2. Voorstel voor een operationele vertaling (handreiking) voor Nederland.
10-03-2004 Pagina 5 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
Mogelijk vervolgtraject:
1. Operationele vertaling voor Nederland. Het draagvlak van het project vergroten in andere
regio’s. Samenstellen van een multidisciplinaire werkgroep (NIBRA, NPI, NVBR, VNG,
Raad van RGF’en). Tijdens de bijeenkomsten van de landelijke projectgroep wordt het
voorstel voor een operationele vertaling (handreiking) besproken, zo nodig gewijzigd en
dan vastgesteld.
2. Communicatietraject.
3. Opleiden, trainen en oefenen. Presentatie op AGS/WVD en GAGS nascholingsdagen.
4. Verwoorden van de consensus van de landelijke projectgroep in een eindrapport en een
concept artikel geschikt voor de (Nederlandse) vakliteratuur.
Dit rapport zal zich beperken tot de eerste fase van het project, in het bijzonder op het
maken van een beslisschema ten tijde van incidenten.
1.3 Bemensing en financiering
De projectgroep is samengesteld uit de volgende specialisten met inhoudelijke
deskundigheid in rampenbestrijding.
• S. van Rossenberg Ontwikkeling en Evaluatie, GHOR Rotterdam Rijnmond
• R. Slob Milieu & Hygiëne , GGD Rotterdam e.o.
• J. de Cock Hoofd Ontwikkeling en Evaluatie, GHOR Rotterdam Rijnmond
• M. Scheunemann Ontwikkeling en Evaluatie, GHOR Rotterdam Rijnmond
• M van den Berg Chemisch Advies, DCMR Milieudienst Rijnmond
• J. Seen Brandweer, Rotterdam
• M. van Drunen Bestuursdienst, gemeente Rotterdam
• B. van Eijk Politie, Rotterdam
• C. Robbers Politie, Rotterdam
• S. Wiegmans Havenbedrijf Rotterdam N.V, RPA
De kosten van fase 1 van dit project zijn gefinancierd door het ministerie van BZK.
1.4 Toepassing van de verkregen schema’s
In dit rapport wordt de achtergrond beschreven van de totstandkoming van het beslisschema
om te schuilen of te evacueren, toegespitst op de ontsnapping van een gevaarlijke wolk. Dit
10-03-2004 Pagina 6 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
schema kan bestuurders en leidinggevende een handvat bieden om ten tijde van een
incident snel een keuze te kunnen maken tussen schuilen of evacueren.
1.5 Opbouw van het rapport
In dit rapport wordt eerst een korte inleiding gegeven over de achtergrond van dit project. In
hoofdstuk 2 worden de schema’s, die op basis van twee bijeenkomsten met de projectgroep,
eerdere onderzoeken en literatuuronderzoek gemaakt zijn toegelicht. Hoofdstuk 3 gaat in op
de communicatie bij de maatregelen schuilen en evacueren. Hoofdstuk 4 bevat de
conclusies naar aanleiding van dit project en de aanbevelingen voor verder onderzoek,
implementatie en beheer van de gegevens. In bijlage 1 wordt de achtergrond over de
maatregel schuilen gegeven en ook worden de factoren bepaald wanneer te schuilen bij
incidenten met chemicaliën. In bijlage 2 wordt de achtergrond over de maatregel evacueren
gegeven en ook worden de factoren bepaald wanneer te evacueren bij incidenten met
chemicaliën.
10-03-2004 Pagina 7 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
2. Toelichting stappenplan “besluitvorming schuilen of evacueren”
Incident: ontsnapping gevaarlijke stof, vorming toxische wolk.
Stap 1 AGS/WVD (DCMR) + GAGS (bijlage 3)
Melding WVD (DCMR):
locatie
• meteo: windrichting en -snelheid
(DCMR), inschatting stabiliteit (eigen
schatting), tijd (dag/nacht)
•soort incident
•stofnaam --> VRW / AGW / LBW
(wanneer stofnaam onbekend is, kijken
naar symptomen zoals kleur rook,
geur, type klachten enz.)
•fysische condities (van stof en proces)
•hoeveelheid
1 2
GAGS in overleg met WVD:
Kan de blootstelling aan de wolk
tot ernstige en/of blijvende
gezondheidseffecten leiden?
•Omvang
•Tijdsduur
•Hoeveelheid
•Stof
ja
nee
Niet schuilen of
evacueren
Bij stank (conc. >VRW)
communicatie/orde
3
Bepaling plaats en omvang
effectgebied:
1. klein of groot effectgebied (A/B)
2. startmal (voor ter plaatse komen
operationele diensten
3. voorlopige gasmal bepalen
4. op kaart leggen aan de hand van
deze 1ste inschatting meetploeg
uitsturen
5. aan de hand van de meetgegevens
eventueel aangepaste mal --> in
(Reg)OT presenteren
4
nee
Is de blootstelling naar
verwachting ≥ AGW
• op basis van metingen
• op basis van inschattingen
ja
SCHUILEN +
OVERWEGEN EVACUATIE
(sirene laten afgaan)
1. Melding AGS/WVD (DCMR)
Er komt een melding binnen via de meldkamer (milieudienst, brandweer of CPA). De
AGS/WVD krijgt een melding van het incident. De AGS/WVD gaat direct de informatie
verzamelen. Via de melding wordt een deel van de informatie verschaft, andere
informatie wordt verkregen door navraag bij de DCMR, handboeken en eigen inschatting.
2. De GAGS krijgt eveneens een melding van het incident. In overleg met de WVD wordt
ingeschat of blootstelling aan de wolk kan leiden tot ernstige en/of blijvende
gezondheidseffecten.
Geen ernstige en/of blijvende gezondheidseffecten:
De sirene gaat niet af => niet schuilen of evacueren. Bij stank (concentratie boven de
VRW) met wel aandacht besteed worden aan communicatie naar de bevolking en
eventueel aan handhaving van de openbare orde.
Indien ernstige en/of blijvende gezondheidseffecten kunnen optreden:
3. Bepaling plaats en omvang effectgebied (AGS)
- De AGS en WVD schatten de grootte van het effectgebied in (klein/A of groot/B).
- Vervolgens wordt de startmal op de kaart gelegd ten behoeve van de aanrijroutes van
de operationele diensten.
- De voorlopige gasmal wordt aan de hand van de beschikbare gegevens bepaald.
10-03-2004 Pagina 8 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
- De gasmal wordt op de kaart gelegd en aan de hand van deze 1 ste inschatting van het
effectgebied worden meetploegen op pad gestuurd om in de buitenlucht concentraties te
bepalen. De tijd nodig om tot deze eerste schatting te komen, zal ongeveer tussen de 10
en 20 minuten liggen vanaf de start van het schema.
- Eventueel wordt de gasmal aan de hand van de meetgegevens aangepast. De gasmal
wordt in het R(eg)OT gepresenteerd. De tijd nodig om tot een definitieve gasmal te
komen vanaf de eerste inschatting zal tussen de 20 en 40 minuten liggen.
4. Aan de hand van alle beschikbare gegevens wordt ingeschat of de blootstelling aan de
stof hoger is dan de AGW. Bij voorkeur zal dit op basis van metingen gebeuren. Maar
wanneer deze ontbreken of moeilijk te interpreteren zijn, dan zullen de experts (WVD +
GAGS) een inschatting maken.
De blootstelling is lager dan de AGW
De sirene gaat niet af => niet schuilen of evacueren. Bij stank (concentratie boven de
VRW) moet wel aandacht besteed worden aan communicatie naar de bevolking en
eventueel aan handhaving van de openbare orde, en aan eventuele gevoelige groepen.
De blootstelling is hoger of gelijk aan de AGW
Het advies wordt gegeven om de sirene te laten afgaan. Dit betekent dat de bevolking
wordt geadviseerd om te schuilen. Stap 2 van het stappenplan treedt nu direct in
werking: een evacuatie moet worden overwogen.
Stap 2
Stap 2 bestaat uit 2 gelijktijdig uitgevoerde onderdelen.
A) De AGS/WVD en de GAGS bepalen de effectiviteit van het schuilen. Is schuilen niet
effectief dan moet een evacuatie overwogen worden.
B) Een evacuatieteam, onder leiding van de politie, bereidt een eventuele evacuatie voor. Zij
beginnen zo snel mogelijk met de voorbereidingen. Zodra het er op lijkt dat een wolk met
concentraties hoger dan de AGW over bewoond gebied trekt, is het aan te raden het
evacuatieteam bijeen te roepen. Dit kan in sommige gevallen al nuttig (tijdwinst
opleveren) zijn voordat de sirenes afgaan. Het evacuatieteam begint dus met het
voorbereiden van een evacuatie voordat bekend is of er daadwerkelijk geëvacueerd moet
worden. In het geval van een daadwerkelijke evacuatie levert dit kostbare tijdwinst op.
10-03-2004 Pagina 9 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
Stap 2 A) AGS/WVD (DCMR) en GAGS (GHOR) evaluatie effectiviteit schuilen
WVD (DCMR):
A1: bepalen blootstellingduur aan wolk
(buitenluchtconcentratie over de tijd)
• tijdsduur incident (grootte tank, effectiviteit
inzet ‘blus’middelen enz)
•bepalen tijd/concentratie contouren
1 2
Blootstellingtijd > 1 uur
ja
nee
Niet evacueren, aandacht
voor tijdig ontalarmeren
4
5
GAGS:
•bepalen dosis-effectrelaties
WVD (DCMR):
A2: schatten concentratie verloop in
schuilplaats (Effectiviteit schuilen over de
tijd)
• soort schuilplaats/woning
• leeftijd woning
•overige relevante factoren
3
Effectiviteit schuilen
voldoende
nee
ja
Niet evacueren, aandacht
voor tijdig ontalarmeren
EVACUATIE
1. De AGS/WVD bepaalt/schat de blootstellingduur aan de wolk. De AGS/WVD maakt een
schatting van de tijdsduur van het incident aan de hand van de grootte van de bron en de
effectiviteit van de bronbestrijding. Vervolgens bepaalt/schat de AGS/WVD het verloop
van de concentratie van de stof in de buitenlucht.
2. Is de blootstellingtijd korter dan 1 uur (gerelateerd aan de AGW) dan is schuilen
voldoende effectief. Het is nu van belang om zo snel mogelijk te ontalarmeren. Zodra de
buitenluchtconcentraties beneden de AGW komen, moet er geadviseerd worden om
ramen en deuren te openen zodat ook de binnenluchtconcentratie daalt.
De blootstellingtijd is groter dan 1 uur:
3. De WVD en de GAGS beoordelen of de effectiviteit van het schuilen voldoende is.
4. De GAGS bepaalt hiervoor een dosis-effectrelatie.
5. De AGS/WVD bepaalt/schat het verloop van de concentratie in de schuilplaats.
Punt 4 en 5 samen genomen geeft inzicht in hoe lang een schuilplaats naar verwachting
bescherming biedt tegen ernstige en/of blijvende gezondheidseffecten. Biedt de schuilplaats
gedurende het overtrekken van de wolk (langer dan 1 uur) voldoende bescherming, dan is
ook nu het advies te blijven schuilen en zo snel mogelijk te ontalarmeren.
Is de effectiviteit van het schuilen onvoldoende dan is het advies om te evacueren.
10-03-2004 Pagina 10 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
Stap 2 B) Evacuatieteam (onder leiding van de politie)
Voorbereiden evacuatie
1
Evacuatieteam (onder leiding politie):
B1) Inschatting benodigde tijd uitvoering
vacuatie
• Gebiedskarakteristieken (grootte,
bebouwing, infrastructuur enz)
• Weersomstandigheden (temp.,
neerslag, windkracht, zicht)
• Aantal te evacueren personen
• Wijze van vervoer
• Dag of nacht situatie
• Kwetsbare gebouwen
2
WVD(DCMR):
B2) Inschatting tijd tot wolk een bepaald gebied
bereikt (informatie WVD(DCMR)/GAGS)
3
De wolk heeft het gebied
bereikt:
Evacuatie tijdens incident
--> zelfredzaamheid
Evacuatie niet gereed als de wolk
arriveert.
Evacuatie deels vooraf en tijdens
incident --> deelevacuatie en
zelfredzaambeid
Evacuatie kan voltooid zijn
voordat de wolk arriveert
Evacuatie vooraf
4
GAGS en WVD (DCMR):
B3) Aantal verwachte slachtoffers met ernstig en blijvend letsel bij schuilen is groter
dan het aantal verwachte slachtoffers met ernstig en blijvend letsel bij evacueren
ja
EVACUEREN
nee
BLIJVEN SCHUILEN
1. Het evacuatieteam schat de benodigde tijd in voor het uitvoeren van een evacuatie.
2. De AGS/WVD geeft informatie over de tijd tot de wolk een bepaald gebied bereikt.
3. De 2 bovenstaande punten bepalen het type evacuatie:
- Evacuatie tijdens het incident: de wolk heeft het te evacueren gebied al
bereikt. Hulpverleners mogen het gebied niet meer betreden. Er wordt een
beroep gedaan op de zelfredzaamheid van de blootgestelden. De
hulpverleners ondersteunen zoveel mogelijk van buiten het effectgebied.
Alleen de brandweer beschikt over voldoende beschermingsmiddelen om het
gebied te betreden.
- Evacuatie deels vooraf en deels tijdens: tijd voor de uitvoering van de
gehele evacuatie is niet aanwezig. Een deel van de blootgestelden kan vooraf
worden geëvacueerd (bijv. kwetsbare groepen). Voor de overigen wordt een
beroep gedaan op zelfredzaamheid.
- Evacuatie vooraf: er is tijd genoeg om de hele evacuatie uit te voeren
voordat de wolk in het gebied arriveert.
10-03-2004 Pagina 11 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
4. Als laatste punt voordat daadwerkelijk wordt besloten tot het uitvoeren van een
evacuatie schatten de GAGS en de WVD in hoeveel slachtoffers er zullen vallen bij
het blijven schuilen en het uitvoeren van een evacuatie. Voor het inschatten van de
slachtoffers kan, indien aanwezig, gebruik gemaakt worden van het
rampbestrijdingsplan van het bedrijf waar de stof is vrijgekomen. Indien dit niet
aanwezig is zullen de GAGS en WVD een inschatting maken van het aantal
slachtoffers op basis van een aantal gegevens (stedelijk gebied, weer, tijd, kwetsbare
gebouwen). Wanneer het schuilen niet meer effectief is, zullen er zeker slachtoffers
vallen. Echter ook bij het evacueren (vooraf en tijdens) vallen slachtoffers. Wanneer
het aantal te verwachte slachtoffers bij blijven schuilen groter is dan de verwachte
slachtoffers bij een evacuatie, moet de definitieve beslissing tot het uitvoeren van een
evacuatie worden genomen.
Stap 3 Heroverweging genomen beslissing
Welke beslissing ook genomen wordt, na ongeveer 1 uur moet deze beslissing aan de hand
van de nieuwste gegevens heroverwogen worden (stap 3).
Checklist
In het geval van opschaling zal de GAGS samen met de WVD/AGS een advies geven om te
schuilen of te evacueren. Aan de hand van de hierboven beschreven schema’s is een
checklist gemaakt (bijlage 4) waarmee de GAGS informatie kan verzamelen. Aan de hand
van de checklist en de schema’s kan een onderbouwd advies aan de veiligheidsstaf worden
gegeven.
10-03-2004 Pagina 12 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
3. Communicatie
Bij communicatie kan onderscheid gemaakt worden tussen communicatie richting de
verschillende doelgroepen (zowel binnen de multidisciplinaire partijen van rampenorganisatie
als de potentieel getroffenen) en verschil in communicatie vooraf, tijdens en na een incident.
3.1 Communicatie vooraf
Een belangrijk deel van de communicatie is voorlichting. Momenteel wordt met enige
regelmaat voorlichting richting de bevolking via de campagne VORAMP gegeven (2). Dit jaar
is er aandacht geweest voor het laten afgaan van de sirenes, omdat sinds 1 september 2003
de sirenes weer op de eerste maandag van de maand worden getest. Volgend jaar zal er
ook via de VORAMP campagne aandacht besteed worden aan de communicatie in de regio
Rotterdam-Rijmond.
In het scenario waarbij het niet nodig is te schuilen of te evacueren, maar er toch overlast is
van een gevaarlijke stof door bijvoorbeeld stank, zal het ook nodig zijn de bevolking via deze
weg van de nodige informatie te voorzien.
3.2 Communicatie tijdens een incident
Bij elk incident is het belangrijk de bevolking te voorzien van goede informatie over het
incident. In het geval van schuilen zal deze communicatie plaatsvinden via de rampenzender
(radio of TV). Ook kan er gebruik gemaakt worden van SMS om de bevolking in een
getroffen gebied te waarschuwen. In het geval van evacueren zal in eerste instantie gebruik
gemaakt worden van de radio om de bevolking te voorzien van informatie over de evacuatie.
Voor een verdere uitwerking van communicatie tijdens een incident wordt verwezen naar het
gemeentelijke deelplan “Communicatie” (3) en “Waarschuwen van de bevolking” (4). Er dient
rekening te worden gehouden met specifieke doelgroepen en communicatie naar deze
doelgroepen. Tijdens een GRIP 1 en GRIP 2 incident is de politie de woordvoerder richting
de pers, bij een GRIP 3 is dit de gemeente. Wanneer er sprake is van een gevaarlijke stof is
het raadzaam dat de AGS/WVD en de GAGS de politiewoordvoerder voorziet van informatie
over de gezondheidseffecten van de gevaarlijke stof.
3.3 Communicatie na een incident
Ontalarmeren na een incident is een belangrijk onderdeel van de communicatie richting de
bevolking. Belangrijk is te weten dat ontalarmeren pas plaats mag vinden op het moment dat
10-03-2004 Pagina 13 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
de gehaltes aan schadelijke stoffen in de buitenlucht laag genoeg zijn. Ontalarmeren kan pas
plaats vinden na advies van de AGS/WVD en de GAGS.
Ontalarmeren is het “sein veilig” geven voor een bepaald gebied, niet perse voor het hele
gealarmeerde gebied. Bij ontalarmeren zijn er twee aspecten van belang: ten eerste het
opheffen van het advies “schuilen” en ten tweede het openen van ramen en deuren openen
om frisse lucht binnen te laten. Deze instructie moet duidelijk over de radio worden gemeld.
Verdere uitwerking hiervan is opgenomen in het gemeentelijke deelplan “Waarschuwen van
de bevolking” (4).
De laatste jaren is er overigens veel verwarring geweest over de term ontalarmeren en wijze
waarop dit plaatsvond. Ten onrechte zijn soms de sirenes opnieuw geactiveerd als
ontalarmeringsteken. In het gemeentelijke deelplan “Waarschuwen van de bevolking” (4) zijn
richtlijnen opgenomen welke afspraken er gemaakt zijn en wat er op welke manier
gecommuniceerd moet worden richting de bevolking.
In het geval van een evacuatie zal aan de getroffenen informatie moeten worden gegeven
over hoe de terugkeer zal plaatsvinden. Daarnaast zullen de burgers terecht moeten kunnen
met hun vragen bij een informatiepunt.
Ook kan het noodzakelijk zijn om na een incident nog één of zelfs meerdere
publieksbijeenkomst(en) te houden.
3.4 Communicatie binnen de hulpverleningsdiensten
Naast communicatie richting de getroffen bevolking is het ook noodzakelijk vooraf vast te
leggen hoe de communicatie tussen de verschillende hulpverleningsdiensten verloopt. In het
geval van schuilen of evacueren is het belangrijk te weten wie waar verantwoordelijk voor is
en waar eventuele informatie verkregen kan worden. Het is in dit project vooral van belang
dat er goede afstemming plaats vindt tussen de WVD/AGS van de brandweer en de GAGS
van de GHOR omdat zij belangrijke informatie leveren over de keuze schuilen of evacueren.
Ook is het belangrijk voor de verschillende hulpverleningsdiensten om te weten dat er een
standaard procedure is bij schuilen en evacueren. De schema’s ontwikkeld in dit project
kunnen als basis dienen voor het uitwerken van een gericht communicatieplan in het geval
van schuilen of evacueren.
10-03-2004 Pagina 14 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
4. Conclusies en aanbevelingen
4.1 Conclusies
Hieronder volgen de conclusies naar aanleiding van dit project.
1. De bijeenkomsten met de verschillende hulpverleningsdiensten hebben informatie
geleverd over de beslissing schuilen of evacueren in het geval van een toxische wolk.
De ontwikkelde schema’s worden dan ook multidisciplinair gedragen in de regio
Rotterdam-Rijnmond.
2. Dit project heeft geleid tot operationeel bruikbare beslisschema’s voor operationeel
leidinggevenden om een keuze tussen schuilen of evacueren te kunnen maken. Voor
bestuurders wordt aan de hand van het stappen schema de keuze voor schuilen of
evacueren onderbouwd en inzichtelijk gemaakt. Dit zal naar verwachting tijdens een
incident leiden tot minder discussie en minder vertraging bij het nemen van de juiste
beslissing, schuilen of evacueren.
3. De keuze schuilen of evacueren is afhankelijk van gegevens (en eigen inschatting)
van de AGS/WVD (DCMR) en van de GAGS, met als belangrijkste vraag: “Wat is er
gemeten en ligt de concentratie van de gevaarlijke stof naar verwachting boven de
AGW?”
4. In het geval van een toxische wolk zal altijd voor schuilen gekozen worden, tenzij kan
worden aangetoond dat schuilen niet voldoende bescherming biedt.
5. Bij de verdere keuze tussen schuilen of evacueren speelt de tijd een belangrijke
factor. Als de blootstelling naar verwachting langer dan een uur zal zijn, moet worden
nagegaan of schuilen voldoende bescherming biedt, zo niet dan moet een evacuatie
overwogen worden.
6. In twee gevallen kan besloten worden tot evacuatie voorafgaande aan het incident.
Ten eerste als er voldoende tijd is om een evacuatie uit te voeren voordat de toxische
wolk het bedreigde gebied bereikt, ten tweede als er van te voren bekend is dat de
wind gaat draaien naar een ongunstige richting.
10-03-2004 Pagina 15 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
7. In het geval dat zowel schuilen als evacueren zal kunnen leiden tot ernstige
blootstelling aan de toxische wolk, zal de keuze schuilen of evacueren gebaseerd zijn
op het aantal te verwachte slachtoffers en gericht zijn op het minimaliseren van
aantal slachtoffers en de ernst van de klachten.
4.2 Aanbevelingen
Hieronder volgen de aanbevelingen naar aanleiding van dit project.
1. Dit rapport heeft zich beperkt tot incidenten met chemische stoffen en het vrijkomen
van een toxische wolk. Het verdient aanbeveling daarnaast ook incidenten die leiden
tot verstoring van de vitale infrastructuur, zoals overstromingen en nutsuitval, uit te
werken. Voor incidenten met nucleaire of radiologische stoffen zijn al richtlijnen
opgenomen in het nationaal plan kernongevallen. In het geval van een biologische
besmetting zal het schuilen of evacueren vaak niet van toepassing zijn, wel kan er na
het afronden van het project bekeken worden of er uitzonderingen zijn waarbij
schuilen of evacueren vermindering van besmetting en verspreiding tot gevolg heeft.
2. In het huidige raamwerk dat met dit project is ontwikkeld kan ook het explosiescenario
worden uitgewerkt. In het geval van explosiegevaar is er sprake van een
andere situatie. De keuze voor optimale gedragsrichtlijnen bij explosiegevaar dient in
een vervolgonderzoek verder te worden uitgewerkt. Bij een risico op explosie dienen
er andere voorzorgsmaatregel genomen te worden dan bij een toxische wolk. Zo is
het aan te bevelen in het geval van explosiegevaar juist de ramen te openen en de
gordijnen te sluiten.
3. De keuze tussen ontruimen en evacueren dient nader te worden uitgewerkt. Dit
project heeft zich beperkt tot schuilen of evacueren. Vanuit de verschillende
hulpverleningsdiensten is aangegeven dat er onduidelijkheden bestaan over de
uitvoering van de maatregelen ontruimen of evacueren. Voor de uitwerking van het
project kan gedacht worden aan een indeling in verschillende fases van ontruiming
naar evacuatie. Deze fasering is afhankelijk van de tijd, ernst, infrastructuur en de
gevolgen.
4. Een veel gehoord probleem is dat de sirenes niet altijd overal te horen zijn en dat
sirenes op plaatsen te horen zijn waar het niet noodzakelijk is (door bv harde wind).
10-03-2004 Pagina 16 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
Het is daarom verstandig alternatieven voor de sirene nader te onderzoeken.
Momenteel wordt “cell broadcasting” 1 getest. Een toepassing van cell broadcasting
die nader uitgezocht dient te worden is of deze manier van communicatie kan worden
gebruikt bij het informeren van de getroffen bevolking, met als doel het schuilen
advies effectiever te maken. Daarnaast zijn er ook testen met het sturen van SMS
berichten, ook hier kan gekeken worden of via de SMS extra informatie gegeven kan
worden over het schuilen (2). Deze manier van waarschuwen wordt al gebruikt voor
doven en slechthorenden. Wellicht is het mogelijk op deze manier de schuilen plus
optie meer toegankelijk te maken.
5. De manieren van voorlichten dienen te worden uitgewerkt in een specifiek
communicatieplan voor schuilen of evacueren. De communicatie van
gezondheidseffecten speelt hier een belangrijke rol. In dit communicatieproject moet
worden uitgewerkt hoe dit het beste kan gebeuren. Er kan gedacht worden aan een
landelijk deel met regionale uitwerkingen, omdat deze behoefte per regio kan
verschillen. In het communicatieproject dient tevens onderzocht te worden of ook via
een thema krant of huis-aan-huis bladen informatie aan de bevolking kan worden
verstrekt. Tevens kan er gekeken worden of ten tijde van een langdurig incident er
behoefte is aan meer inhoudelijke informatie, zodat de AGS/WVD of GAGS op
verzoek tijdelijk als woordvoerder kan optreden.
6. Het betreden van een afgesloten gebied zou mogelijk gemaakt kunnen worden door
het gebruik van persoonlijke beschermingsmiddelen. Als schuilen niet meer effectief
is kan er tot evacuatie worden overgegaan. In dat geval zou duidelijk moeten worden
vastgelegd wie het gebied mag betreden. De huidige situatie is dat het gebied niet
betreden mag worden, behalve door de brandweer in gaspakken. Er kan gekeken
worden of uitzonderingen gemaakt kunnen worden. Deze uitzonderingen of
aanpassingen dienen dan in het beslisschema opgenomen te worden. Hieruit moet
duidelijk worden of hulpverleners van bijvoorbeeld GHOR of politie zich zelf
moeten/mogen beschermen met persoonlijke beschermingsmiddelen (gasmasker) en
zo het gebied mogen betreden.
1 Cell Broadcast (CB) is een apart informatiekanaal in het bestaande netwerk voor mobiele telefonie. CB kan
vergeleken worden met een radio uitzending. Via GSM antennes wordt een (tekst)bericht gelijktijdig verzonden
naar alle mobiele telefoons in het bereik van die antennes. In de praktijk van noodsituaties gaan veel mensen
bellen en is de kans groot dat het netwerk overbelast raakt. CB maakt gebruik van een apart GSM kanaal dat niet
overbelast zal raken. CB is niet gevoelig voor vertraging en is een betrouwbaar massacommunicatie-instrument.
10-03-2004 Pagina 17 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
7. Er moet meer gebruik worden gemaakt van de zelfredzaamheid van de bevolking,
voornamelijk bij evacuatie. Door evacuatie met eigen vervoer naar bijvoorbeeld de
rand van het afgesloten gebied te stimuleren, daar kan vervolgens opvang door de
politie en verder transport (met bussen) plaatsvinden.
8. Voor schepen in een toxische wolk moet speciale voorlichting komen (er zijn veel
buitenlandse werknemers aanwezig op de schepen) zowel vooraf als tijdens het
incident. Ook dient er aandacht te zijn voor andere mogelijke transport mogelijkheden
in de regio. Hierbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan trein en vliegtuig.
9. Een voorwaarschuwing moet worden uitgegeven aan een zogenaamd
evacuatieteam. Dit evacuatieteam moet zich bezig houden met de voorbereidingen
van een evacuatie. De deelnemers zijn vertegenwoordigers uit de verschillende
hulpverleningsdiensten en staan onder leiding van de politie (proces verantwoordelijk
voor ontruimen en evacueren). Een voorwaarschuwing aan dit evacuatieteam zou al
moeten plaatsvinden vanaf GRIP-1 (indien het incident een aan leiding kan geven tot
een evacuatie) .
10. De schema’s kunnen als basis dienen voor landelijke richtlijnen voor schuilen en
evacueren. Na landelijke implementatie moeten de schema’s en richtlijnen in de
praktijk worden getoetst. De regio Rotterdam-Rijnmond kan als testregio dienen
vanwege het multidisciplinaire draagvlak van de schema’s.
11. De GAGS is verantwoordelijk voor het invullen van de checklist en is ook
verantwoordelijk voor het beheer en onderhoud van de schema’s. De schema’s
dienen namelijk zowel landelijk als regionaal steeds goed in de pas te lopen met alle
geldende procedures tijdens incidenten (kwaliteitstraject).
12. De locatie van de kwetsbare gebouwen moet bekend zijn, dit zou uitgewerkt kunnen
worden in de risicokaart of de rampbestrijdingsplannen. Op die kaart moet het
duidelijk zijn hoe de status van de gebouwen op dit moment is in termen van
beschermingscategorie (bijvoorbeeld de luchtdichtheid).
.
10-03-2004 Pagina 18 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
5. Literatuur
5.1 lijst met afkortingen:
AGS Adviseur Gevaarlijke Stoffen (brandweer/DCMR)
AGW AlarmeringsGrensWaarde
BZK Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties
COpV Coordinatieteam Operationele Voorbereiding
DCMR Dienst Centraal Milieubeheer Rijnmond
GAGS Gezondheidskundig Adviseur Gevaarlijke Stoffen (GHOR)
GGD Gemeentelijke GezondheidsDienst
GHOR Geneeskundige Hulpverlening bij Ongevallen en Rampen
GRIP Gecoördineerde Regionale Incidentenbestrijdings Procedure
LBW LevensBedreigendeWaarde
NIBRA Nederlands Instituut voor Brandweer en Rampenbestrijding
NPI Nederlands Politie Instituut
NVBR Nederlandse Vereniging voor Brandweerzorg en Rampenbestrijding
OGS Ongevallen Gevaarlijke Stoffen
R(eg)OT Regionaal Operationeel Team
RGF Regionaal Geneeskundig Functionaris
RPA Rotterdam Port Authority
VNG Vereniging van Nederlandse Gemeenten
VRW VoorlichtingsRichtWaarde
WVD Waarschuwings- en VerkenningsDienst
5.2 Literatuur
1) M.Ruijten, E. de Wit, M. van de Berg et al. Bescherming van de bevolking door
binnenshuis schuilen bij incidenten met chemicaliën. Rotterdam. GGD Rotterdam e.o.
1999.
2) Bureau PR en Voorlichting RHRR. Nieuwsbrief VORAMP. Editie 6, Jaargang 2,
September 2003.
3) Gemeente Rotterdam. Gemeentelijk deelplan Communicatie. Rotterdam 2003.
10-03-2004 Pagina 19 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
4) Gemeente Rotterdam. Gemeentelijk deelplan Waarschuwen van de bevolking.
Rotterdam 2003.
5) R. Nickle. Shelter-in-place: planning and implementation. ATSDR, 1996.
6) Center for chemical process safety. Post release mitigation technology in the chemical
process industry. 1997
7) G.O. Rogers, A.P. Watson, J.H. Sorensen. Evaluating protective actions for chemical
agent emergencies. Oak Ridge National Library 1990.
8) W. Kornaat. Ventilatieonderzoek naar infiltratie en verspreiding van
buitenluchtverontreinigingen in woningen bij calamiteiten. TNO rapport 99-BBI-R060.
1999.
9) M.G. Elsman-Domburg, M.W. Ruijten, F. Woudenberg. Communicatie naar de bevolking
bij incidenten met gevaarlijke stoffen. Min van BZK & VROM. 2001.
10) J.H. Sorensen. Potective action decision making. Proceedings of protecting the public.
National institute for chemical studies. Carleston Wv 1995.
11) Gemeente Rotterdam. Gemeentelijk deelplan Ontruimen en Evacueren. Rotterdam 2003.
12) Leidraad Operationele Prestaties. Versie 2.2. Min BZK. 2001.
13) T. Horlick-Jones, S. Dewar, D. Berkeley et al, Decision support for large-scale evacuation
in the UK, a feasibility study. 1994
14) Guidance on large scale evacuation.1995
10-03-2004 Pagina 20 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
Bijlage 1: Achtergrond Schuilen
1. Schuilen
1.1 Definitie
Een schuilplaats kan een kamer of een gebouw zijn dat door zijn bestemming of
bouwconstructie bescherming kan bieden aan een aantal personen gedurende de tijd van
een toxische ontsnapping. Vaak zijn controlekamers van fabrieken veilige schuilplaatsen
voor de medewerkers. Een tijdelijke schuilplaats is een kamer of gebouw dat bescherming
kan bieden tegen toxische wolken, maar voor een beperkte periode (5,6). Dit kan adequaat
zijn voor kortstondige wolken van gevaarlijke stoffen. Vluchtwegen of evacuatie
mogelijkheden vanuit de tijdelijke schuilplaatsen moeten dan wel bekend en mogelijk zijn in
het geval dat er toch sprake is van langdurige blootstelling. Tevens moet tijdens het incident
in te schatten zijn op welk moment over gegaan moet worden tot het alsnog evacueren.
Binnenshuis schuilen, kan worden gedefinieerd als mensen die zich binnen in hun woning (of
andere daarvoor geschikte gebouwen) ophouden ter bescherming tegen een passerende
toxische wolk. Schuilen is in principe een bruikbaar middel om mensen te beschermen tegen
de gevaren van een vrijgekomen gas of gifwolk. Maar schuilen heeft helaas ook nadelen.
Vooral de tijdsduur dat men effectief kan schuilen is beperkt en is niet makkelijk in zijn
algemeenheid te definiëren.
1.1.1 Vormen van binnenshuis schuilen
Er zijn verschillende vormen van schuilen bekend (7), zo kan er onderscheid gemaakt
worden tussen:
- normaal schuilen: schuilen in een “gewoon” gebouw
- schuilen plus: schuilen in een “gewoon” gebouw, waarbij de ventilatie door plastic, tape of
een natte handdoek wordt afgeplakt
- verbeterd schuilen: schuilen in gebouwen die van tevoren lekdicht zijn gemaakt
- schuilen speciaal: schuilen in commerciële tenten of gebouwen, speciaal gemaakt voor
bescherming ten tijde van een chemisch incident
- schuilen onder overdruk: schuilen in gebouwen onder overdruk
Tabel 1 (7) laat de criteria van drie verschillende vormen van schuilen en evacuatie zien. In
de tabel kunnen we zien dat het niet altijd direct duidelijk is welke keuze moet worden
overwogen. De afweging van de keuze schuilen of evacueren hangt af van verschillende
parameters, waarbij sommige parameters belangrijker zijn dan andere. Veiligheid van de
10-03-2004 Pagina 21 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
bevolking (en hulpverleners) zal bij de keuze belangrijker zijn dan bijvoorbeeld de
hoeveelheid oefening die de mensen gehad hebben.
Dit rapport zal zich voornamelijk richten op het ‘normale’ schuilen. Wel zal schuilen plus in
overweging worden genomen.
Tabel 1: Criteria bij evacueren en verschillende vormen van schuilen
Evacuatie Schuilen Schuilen plus Schuilen
(afplakken speciaal (in
ventilatie)
gebouw speciaal
daarvoor geschikt)
Veiligheid Bescherming 1 3 3 2
tijdens uitvoering
Bescherming na 5 1 2 5
uitvoering
Snelheid van 1 5 3 1
uitvoeren
Secondaire
blootstelling
4 1 2 4
Hoeveelheid 2 5 3 4
training nodig
Benodigdheden Duidelijkheid 5 1 2 5
nodig
Hulpmiddelen 4 5 3 3
nodig
Elektriciteit nodig 4 5 5 2
Handhaving 4 5 4 2
Bekwaamheid 4 5 2 4
Lekkage Aanvang
Lekkage
5 5 4 3
Lekkage 5 5 4 3
gedurende
Schaal van 1(= niet noodzakelijk) tot 5 (= noodzakelijk)
1.2 Factoren ter overweging voor het besluit te schuilen bij incidenten met gevaarlijke
stoffen
Wanneer er wordt gesproken over een toxische wolk is het belangrijk om te weten dat het
kan gaan om gevaarlijke stoffen in de vorm van gas, damp, mist, rook of kleine deeltjes. Het
verplaatsen van de wolk, de manier van vrijkomen, de locatie van de ontsnapte wolk ten
opzichte van de blootgestelde bevolking, de aard van de potentiële schuilplaats(en) en de
karakteristieken van de blootgestelde bevolking beïnvloeden allemaal de beslissing om wel
of niet te schuilen (5).
Belangrijk bij de overweging om te schuilen is informatie over de leeftijd en conditie van de
gebouwen waarin de bevolking gaat schuilen, de topografie van de omgeving waar geschuild
gaat worden, de mobiliteit van de bevolking, en de eigenschappen van de vrijgekomen stof.
Binnenshuis schuilen is slechts een tijdelijk beschermende maatregel. Vaak zal het tijd
kosten om een goede inschatting te maken van de mate waarin gebouwen rond het incident
bescherming kunnen bieden. Als de gevaarlijke wolk in de nabijheid van de beschermde
10-03-2004 Pagina 22 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
bevolking blijft hangen zal er permeatie en lekkage optreden dat zal leiden tot een toename
van de concentratie binnenshuis. Wanneer een stof langzaam een woning binnendringt (bij
goede isolatie) is dit in de eerste instantie een voordeel: het duurt lang voordat er een hoge
concentratie bereikt is binnenshuis. Als de wolk gepasseerd is kan goede isolatie ook een
nadeel zijn: bij slecht ventileren kan het lang duren voordat de concentratie gevaarlijke stof in
de woning gedaald is. Als de maatregel tot schuilen te laat genomen wordt zal een deel van
de bevolking buiten staan ten tijde van het passeren van de wolk. Het effect om vervolgens
te schuilen in een woning die dan inmiddels ‘besmet’ zou kunnen zijn, werkt dan juist
averechts. Als dit gebeurt zal de blootstelling aan de gevaarlijke stof uiteindelijke hoger zijn.
Factoren die invloed hebben op het binnendringen van een toxische wolk zijn afhankelijk van
de luchtverandering per uur in de schuilplaats, dit is onder andere afhankelijk van het aanen
uitschakelen van de verwarming, ventilatie en airco. Ook is het aantal mensen in de
schuilplaats daarbij van belang.
De effectiviteit van binnenshuis schuilen is afhankelijk van
- de infiltratie snelheid van de kamer/gebouw (luchtverandering per uur)
- tijd van de uitvoering (hoe lang duurt het voordat de mensen binnen zijn en ramen en
deuren gesloten hebben).
- kwetsbare groepen (sommige groepen zoals mensen met gevoelige luchtwegen, jonge
kinderen, ouderen en (chronisch) zieken zullen eerder nadelige gezondheidseffecten
ondervinden).
Afhankelijk van de eigenschappen van de gevaarlijke stof waar tegen beschermd moet
worden is de mate van bescherming door binnenshuis schuilen afhankelijk van de afname
van de piek concentratie of de cumulatieve blootstelling of beide. Voor uitgebreide informatie
over binnenshuis schuilen wordt verwezen naar het rapport “Bescherming van de bevolking
door binnenshuis schuilen bij incidenten met chemicaliën” van M. Ruijten (1).
1.2.1 Woningen en topografie
Onderzoek heeft aangetoond dat woningen die na 1970 gebouwd zijn meer luchtdicht zijn
dan woningen gebouwd voor 1970. Hoe luchtdichter de woning hoe minder kans dat de
toxische wolk kan binnendringen in de schuilplaats (5).
De mate en duur van de bescherming binnenshuis hangen af van de snelheid waarmee
gevaarlijke stoffen binnendringen. Gegeven de karakteristieken van de concentratie
buitenshuis speelt daarbij vooral een rol:
- de windsnelheid
- de gekozen schuilruimte binnenshuis
- luchtdichtheid van het gebouw
- de ventilatie
10-03-2004 Pagina 23 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
Het uitschakelen van de mechanische ventilatie en het afplakken van de ventilatie openingen
vertragen meestal de concentratieopbouw binnenshuis. De concentratie blijft het laagst bij
vrij luchtdichte gebouwen, zoals flatwoningen. Juist deze woningen hebben vaak een niet
door de bewoners zelf beïnvloedbaar ventilatiesysteem. Dit heeft geresulteerd in een
onderzoek naar de haalbaarheid van het uitschakelen van de mechanische ventilatie in
gebouwen met een centraal aangedreven mechanische ventilatie (1).
Voor een aantal gestandaardiseerde typen flatwoningen en eengezinswoningen is een
operationeel bruikbare handreiking ontwikkeld waarmee de opbouw van de concentratie
binnenshuis kan worden geschat (8).
Wanneer de woningen gelokaliseerd zijn in een gebied met veel hoge gebouwen, zal de
toxische wolk zich verplaatsen door het “kanaal” tussen de gebouwen. In deze situatie
kunnen gassen met een hogere dichtheid een hogere concentratie behouden dan wanneer
ze in een open (vlakke) ruimte komen.
Voor personen die zich ten tijde van een incident in een auto bevinden of daarover de
beschikking hebben is het van belang op te merken dat stilstaande personenauto’s in
principe vrij luchtdicht zijn.
1.2.2 Bevolkingskarakteristieken
Als de blootgestelde bevolking zich niet eenvoudig kan verplaatsen, zoals
ziekenhuispatiënten of schoolkinderen, kan het zijn dat ze niet geëvacueerd kunnen worden
voordat de toxische wolk hun locatie bereikt. Binnenshuis schuilen kan dan de beste optie
zijn, zeker als er (vooraf) extra maatregelen genomen zijn zoals het plaatsen van filters in het
ventilatie systeem van het gebouw of het afsluiten van deze luchtverversingskanalen (het
schuilen plus). Het is dan o.a. van belang te weten of een gebouw in de categorie schuilen
plus valt.
1.2.3 Stofeigenschappen
Als de vrijgekomen gevaarlijke stof veel zwaarder is dan lucht, zal het de neiging hebben
dicht bij de grond te blijven hangen en zich te concentreren in de lager gelegen gebieden,
bijvoorbeeld in kelders. Als de vrijgekomen gevaarlijke stof lichter is dan lucht wordt het weer
een belangrijke factor. In het geval van een temperatuur inversie 2 kan de stof (lichter dan
lucht) zich dichter bij de grond bevinden dan verwacht zou worden. Ook kan de dichtheid van
de ontsnapte stof veranderen als het gekoeld of verhit wordt, bijvoorbeeld bij het ontsnappen
van de stof (een brand of een ontsnapping uit een container onder druk).
2 Normaal neemt de temperatuur in de dampkring met de hoogte af. Maar af en toe doet zich een situatie voor dat
boven een koude luchtlaag die aan het aardoppervlak grenst, een warmere luchtlaag ligt. Op de grens tussen
deze beide gaat de temperatuur met een sprong van 5° C tot 10° C omhoog. Dit verschijnsel, in zo'n laag waar de
temperatuur omkeert, heet in de weerkunde inversie.
10-03-2004 Pagina 24 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
1.3 Wanneer binnenshuis schuilen bij incidenten met gevaarlijke stoffen
In de volgende paragraaf worden de scenario’s gegeven waarbij schuilen de voorkeur heeft
boven evacueren.
1. Snel passerende toxische wolk
Bij een snel passerende toxische wolk is het om twee redenen verstandig om binnenshuis te
schuilen. Er is weinig tijd om te reageren. Binnenshuis schuilen, indien goed uitgevoerd, kan
direct bescherming bieden als ramen en deuren en ventilatieopeningen snel gesloten
worden. De wolk zal zich niet lang in de nabijheid van de schuilplaats ophouden en daarom
is er weinig kans op permeatie van de woningen.
2. Mensen in de directe omgeving van de bron
Voor mensen die zich bevinden in de directe omgeving van de bron en niet kunnen
ontsnappen aan de vrijgekomen toxische wolk, is schuilen de beste optie omdat er niet veel
tijd is om te reageren op de ontsnapping. In sommige gevallen is er op het plaats incident
een speciale ruimte om te schuilen. In deze ruimte zijn er speciale filters in het
ventilatiesysteem geplaatst, betere tochtstrippen bij de ramen en deuren of helemaal geen
ramen en toegang tot water.
3. Als de ontsnapping van de stof van korte duur is
De tijd van de blootstelling kan geschat worden op basis van de vrijgekomen stoffen en de
weersomstandigheden ten tijde van de ontsnapping. Met die informatie kan een schatting
gemaakt worden hoe lang de bevolking binnenshuis moet schuilen. Ook in dit geval moet
rekening gehouden worden met de permeatie dichtheid van de woningen. Als de huizen van
de bevolking niet erg energie efficiënt zijn (veel lekken) is de acceptabele schuiltijd voor
binnenshuis schuilen korter dan voor beter geïsoleerde woningen. Bij deze overweging moet
enigszins bekend zijn wat de status van de schuilplaatsen of woningen is.
4. Als diegene die worden blootgesteld voorbereid zijn op schuilen, dan is minder tijd
nodig voor de uitvoering en dan zal het schuilen effectiever zijn.
Als de bevolking weet en begrijpt wat ze moet doen in het geval van binnenshuis schuilen,
worden de instructies beter uitgevoerd en zullen de beschermende voorzorgsmaatregelen
meer effect hebben. Een ander voordeel is dat het minder waarschijnlijk is dat de bevolking
communicatiemiddelen en de aan- en afvoerroutes blokkeren, welke hard nodig zijn bij dit
scenario. Het telefoonnetwerk kan overbezet raken door het bellen van 112, vrienden of de
10-03-2004 Pagina 25 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
school om er achter te komen wat er aan de hand is met familie. Transportsystemen en
wegen kunnen overvol raken door personen die gaan evacueren zonder instructies. Door te
proberen te evacueren zonder details te weten zouden onveilige routes gebruikt kunnen
worden waarbij er kans is op een hogere blootstelling.
5. Als plan tot schuilen is geactiveerd
Als het plan tot uitvoeren van binnenshuis schuilen gemaakt is, is het waarschijnlijker dat de
bevolking de beschermende uitvoerende maatregelen zal nemen om zich zelf te beschermen
(het risico voor zich zelf te beperken). Hulpdiensten, volksvertegenwoordigers en industrie
zullen allen deel uitmaken van de planning en voorbereiding van de activiteiten. Het plan zou
verschillende componenten moeten bevatten. Ten eerste zal het duidelijk moeten zijn hoe
een ontsnapping van een gevaarlijke stof waarbij schuilen noodzakelijk is gedetecteerd kan
worden. Na detectie moet het duidelijk zijn wie zal beslissen en aankondigen dat er
overgegaan moet worden tot schuilen en hoe dit moet plaatsvinden. Hierna moet worden
vastgesteld of binnenshuis schuilen uitvoerbaar en haalbaar is. Als vastgesteld is dat dit het
geval is moet ook besloten worden hoe dit bekend gemaakt gaat worden (radio Rijnmond).
Verondersteld dat binnenshuis schuilen de eerste stap is, zal er ook duidelijkheid moeten
komen over de vervolgprocedure. Omdat een dergelijk plan ook toegankelijk moet zijn voor
het publiek, zal het een voordeel zijn om een sectie toe te voegen over de acties voor de
lokale bevolking, een lijst met meest gestelde vragen en hoe de antwoorden worden
gegeven aan de bevolking gedurende een incident. Ook is het verstandig een telefoonlijn
open te stellen voor de bevolking voor vragen en updates. In sommige gevallen heeft een
massa-media verklaring de voorkeur.
Bij de communicatie is het van belang de volgende punten over een incident helder en
eenduidig te communiceren (9).
1. Wat is waar, wanneer en door welke oorzaak gebeurd?
2. Wat is de omvang van het getroffen gebied?
3. Wat zijn de (mogelijke) gevolgen voor de gezondheid?
4. Welke maatregelen zijn/worden genomen door de overheid?
5. Welke maatregelen kan de bevolking zelf nemen?
6. Op welk tijdstip volgt nadere informatie?
Het schuilplan kan bijvoorbeeld een onderdeel zijn van een rampbestrijdingsplan. Een
onderdeel van een rampbestrijdingsplan is de beslissing om de uitvoering binnenshuis
schuilen aan te kondigen. Deze beslissing moet gemaakt worden door de burgemeester. De
sirene is het teken voor de bevolking om naar binnen te gaan en ramen en deuren te sluiten.
Meestal is dit ook het eerste teken dat gegeven wordt dat er iets aan de hand is.
10-03-2004 Pagina 26 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
1.4 Wanneer niet binnenshuis schuilen bij incidenten met gevaarlijke stoffen
In de deze paragraaf worden de scenario’s gegeven waarbij schuilen niet de beste oplossing
is bij incidenten met chemicaliën.
1. Langdurige en continue ontsnapping van de stof
Als er langdurige of continue ontsnapping van gevaarlijke stoffen plaatsvindt, dan is de kans
groot dat in de schuilplaats gevaarlijke stof naar binnen lekt. Uiteindelijk kan de concentratie
stof binnen even hoog als of zelfs hoger worden dan de concentratie buiten. Een voorbeeld
hiervan is een tankwagen met een groot lek dat (nog) niet onder controle gekregen kan
worden.
2. Als de werking en effecten van de stof onduidelijk zijn en niet voorspeld kunnen
worden
De concentratie van de vrijgekomen stof in de lucht kan niet voorspeld worden. In deze
situatie kan de schuiltijd en de ernst van het gevaar voor de omgeving niet voorspeldt
worden. Onder deze omstandigheden kan binnenshuis schuilen gevaarlijker zijn dan
evacuatie. Een voorbeeld kan zijn als er extreme weersomstandigheden zoals windstoten
en onweer gedurende een ontsnapping van een toxische wolk.
3. Gevaar voor de bevolking
Als een vervolg actie wordt gepland in relatie tot het incident en dit kan gevaarlijk zijn voor
de in de buurt gelegen gemeenten. Bevolking die gevolgen van deze maatregel op lopen
moeten uit het gebied verwijderd worden voordat men overgaat tot actie. Bijvoorbeeld het
overeind takelen van een gekantelde tankwagen met propaan.
4. Als de bevolking niet weet hoe te schuilen en er geen schuilplan aanwezig is
Als de bevolking geen training of voorlichting heeft gehad over hoe te schuilen, dan kan het
te lang duren om de juiste beschermende maatregelen te bereiken, en kan bijvoorbeeld
schuilen alleen nog maar leiden tot het verblijf in een hogere concentratie als buiten. Dit is
voornamelijk het geval voor woningen of gebouwen die dicht bij de bron liggen. Er zijn
onderzoeken gedaan hoe lang het duurt voordat er bron detectie, actie, evaluatie (overleg),
communicatie (waarschuwen) en het uitvoeren van de beschermende maatregelen (10).
Over het algemeen zullen de eerste stappen worden uitgevoerd op de plaats incident door
industrie of door de hulpverleners, terwijl de verantwoordelijkheid van de laatste stap bij de
bevolking zelf ligt. Uit onderzoek is gebleken dat als de bevolking niet voorbereid is op
10-03-2004 Pagina 27 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
binnenshuis schuilen het ongeveer 60 min kan duren voordat de bevolking daadwerkelijk
veilig in hun huis aan het schuilen is (10). Als dezelfde bevolking wel voorbereid is op
binnenshuis schuilen, kan deze tijd met 30 min afnemen. Hoewel veel variabelen invloed
hebben op de tijd en niet altijd van tevoren te voospellen zijn, kan er bij voorbereiding van
de bevolking toch een hoop tijd gewonnen worden. Dus als er geen plan is voor binnenshuis
schuilen en als de uitvoering niet geoefend is dan zal het een aanzienlijke vertraging
opleveren.
Ook de omgeving van het incident kan een belangrijke rol spelen. In een drukke omgeving
met veel activiteit en of werknemers zal een incident sneller opgemerkt worden. Bij een
incident dat plaats vindt op een afgelegen terrein, het zal langer duren voordat de bron
ontdekt wordt. In een groot chemisch bedrijf zal er bij de ontdekking van de bron over het
algemeen een sirene of een automatische ‘shutdown’ procedure van start gaan.
5. Als de wolk zich niet verspreidt
Als de wolk zich niet normaal verspreidt door specifieke weersomstandigheden (temperatuur
inversie, windstil) of bijzondere topografie (heuvellandschap) van het gebied dan is
binnenshuis schuilen om twee redenen niet de beste oplossing. Ten eerste zal de wolk
uiteindelijk zorgen voor een langdurige blootstelling. Ten tweede zal het moeilijk zijn om de
afloop van de situatie te voorspellen.
6. Als de tijd en middelen om te evacueren aanwezig zijn voordat de wolk de bevolking
nadert
Als de tijd en middelen om te evacueren aanwezig zijn voordat de wolk de bevolking nadert,
dan zal dit de voorkeur hebben boven schuilen. Het verwijderen van de bevolking uit een
gevaarlijk gebied zal een groot probleem wegnemen voor de hulpverleners. Ook moet men
er op bedacht zijn dat schuilen of evacueren niet voor het hele gebied van toepassing kan
zijn. Het kan zo zijn dan de bevolking dicht bij de bron binnenshuis gaat schuilen, terwijl een
verder gelegen woonwijk geëvacueerd wordt. Dit vraagt om extra aandacht voor
communicatie.
1.5 Wanneer beginnen met schuilen
1. Zo snel mogelijk in de omgeving van de bron en de gebieden waar de wolk zich
naartoe verplaatst
Idealiter dient men zo snel mogelijk over te gaan tot de uitvoering van binnenshuis schuilen,
nadat er een toxische wolk is vrijgekomen, of wanneer deze zich dreigt te gaan verplaatsen
en als mensen zich dicht bij de bron bevinden.
10-03-2004 Pagina 28 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
2. Na het activeren van het alarm systeem
Het alarm systeem moet worden geactiveerd door de verantwoordelijke die de bron ontdekt.
(een daarvoor geautoriseerd persoon). De burgemeester is verantwoordelijk voor het laten
afgaan van de sirene. In de praktijk is het laten afgaan van de sirene gemandateerd aan de
hoogst operationeel leidinggevende van de brandweer (meestal OvD of HOvD). De
AGS/WVD (DCMR) geeft advies.
3. Na berichten op radio en TV
In het gemeentelijke deelplan “waarschuwen van de bevolking” zijn persberichten en
communicatie berichten opgenomen, die ten tijde van een ramp richting de bevolking
gecommuniceerd kunnen worden. Deze communicatieberichten moeten zo snel mogelijk via
de regionale rampenzender (radio Rijnmond) bekent gemaakt worden. Daarna kan eventueel
gedetailleerde of incident specifieke instructies en informatie volgen.
1.6 Wanneer en hoe de maatregel “schuilen” beëindigen
1. Zodra de wolk gepasseerd is
Ideaal gezien moeten zodra de toxische wolk gepasseerd is, de ramen en deuren van de
schuilplaats geopend worden en moet er geventileerd worden. Het vaststellen of de wolk
gepasseerd is, moet bevestigd worden en niet alleen aan de hand van computer modellen.
De bevestiging kan gedaan worden aan de hand van metingen door de Brandweer/DCMR.
2. Er moeten instructies aanwezig zijn om personen, die ergens anders schuilen te laten
terugkeren naar hun woningen.
10-03-2004 Pagina 29 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
3. Informatiebijeenkomsten
Publieksinformatie bijeenkomsten voor de getroffen bevolking moeten plaatsvinden zo snel
mogelijk na de gebeurtenis en deze moeten ook algemeen bekend gemaakt worden. De
aankondiging moet eenduidig en duidelijk zijn en het lijkt noodzakelijk deze bijeenkomst zo
snel mogelijk te houden.
Daarnaast moet er overeenstemming zijn over de media berichten en de deelname van de
media aan de publieksinformatie bijeenkomsten.
Tijdens deze bijeenkomst moet in ieder geval het volgende aan de orde komen:
1) sessie voor de vragen van de getroffen bevolking zonder tussenkomst van de media en
2) een zelfde sessie waarbij de media gelegenheid heeft tot het stellen van vragen en
waarbij de getroffen bevolking als publiek er bij mag zijn.
4. Natraject, bevolkingsonderzoek en nazorg.
Nadat een gevaarlijke stof is vrijgekomen kan op verschillende fronten nazorg plaats vinden.
Dit kan gaan om somatische nazorg, zoals het behandelen van lichamelijke klachten en het
verrichten van onderzoek naar gezondheidseffecten die optreden als gevolg van de toxische
wolk. Hierbij kan een risico schatting worden gemaakt van het effect van de wolk. Tevens
moet er worden nagedacht over wat te doen als er inderdaad (gezondheids)klachten komen
van de blootgestelde bevolking. Dit kan bijvoorbeeld leiden tot een collectief
gezondheidsonderzoek. Landelijke instituten zoals het CGOR kunnen onderzoeken of een
gezondheidsonderzoek noodzakelijk is. De GGD zal betrokken zijn bij het opzetten van een
eventueel gezondheidsonderzoek naar aanleiding van het ongeval kan het onderzoek
uitgevoerd worden door landelijke instituten zoals CGOR of RIVM. In het natraject kan het
ook gaan om psychosociale nazorg. Dit kan zijn in de vorm van het verstrekken van
informatie over de verwerking, en het praten over wat men heeft meegemaakt.
Naast de nazorg voor de bevolking moet er ook gedacht worden aan nazorg voor de
hulpverleners.
5. Evaluatie
Voor het verbeteren van het hulpverleningsproces kan na een incident een evaluatie
plaatsvinden.
Na een ernstig incident kan een onderzoekscommissie worden benoemd. Deze commissie
heeft als taak een onderzoek te verrichten naar de oorzaak van het incident en het doen van
aanbevelingen ter voorkoming van herhaling van het incident.
10-03-2004 Pagina 30 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
Bijlage 2: Achtergrond evacueren
2. Evacueren
2.1 Definitie
Met betrekking tot het verplaatsen van bevolking wordt onderscheid gemaakt tussen
ontruimen en evacueren (11). Ontruimen is van korte duur en er wordt een beroep gedaan
op de eigen verantwoordelijkheid van de betrokkenen. Politie en brandweer (of
GHOR/DCMR) kunnen de bevolking in het geval van gevaar dringend adviseren om een
bepaald gebied te verlaten. In dit advies ligt een zekere mate van vrijblijvendheid besloten.
De beslissing tot ontruiming komt primair van de politie of brandweer, zij adviseren de
bevolking na overleg met andere betrokken diensten zoals de AGS/WVD (DCMR), de GAGS
(GHOR), de Havenbedrijf Rotterdam N.V./RPA en het openbaar vervoer (NS en RET).
Evacueren is een door de overheid gelaste en georganiseerde verplaatsing van groepen
personen en dieren en kan langere tijd duren. Een goede evacuatie vraagt om voorbereiding,
dit kan gedaan worden door het maken van een zogenaamd evacuatieplan. Een
evacuatieplan moet onder meer gegevens bevatten over de indeling en het gebruik van het
gebied, bevolkingsgroepen, woning bestand, bedrijven, gevaarlijke stoffen, vervoer, seizoen,
weekdag en moment van de dag etc. Een besluit tot evacuatie is dan ook slechts
verantwoord in het geval van uiterste noodzaak en als er geen alternatief is.
Bij het afwegen van de vraag of tot evacuatie van een bepaald gebied moet worden
overgegaan, is het van belang om te overwegen of in bepaalde gevallen de bevolking
buitenshuis mogelijk groter gevaar loopt dan binnenshuis. Een probleem bij een dergelijke
afweging is de vraag of de mate van ernst van een potentieel gevaar, welke op dat moment
een inschatting is met de nodige onzekerheid, opweegt tegen de daarmee niet (direct) te
vergelijken hinder, onrust, stress en mogelijke andere gezondheidsrisicio’s die kunnen
optreden.
2.1.1 Vormen van evacuatie
Bij evacuatie moet onderscheid worden gemaakt tussen preventieve, acute en spontane
evacuatie. Preventieve en acute evacuatie zijn beide georganiseerd, met het verschil dat
voor een preventieve evacuatie voldoende tijd beschikbaar is om de nodige voorbereidingen
te treffen. Bij een acute evacuatie is er sprake van een acuut dreigende gevaarssituatie. Bij
een acute evacuatie is er weinig tijd en geen uitgewerkt evacuatieplan aanwezig. Een
evacuatieplan moet onder andere gegevens bevatten over de indeling en het gebruik van het
10-03-2004 Pagina 31 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
gebied, over bevolkingsgroepen, het woningenbestand, bedrijven, gevaarlijke stoffen,
vervoer, gezondheidszorg, onderwijs etc.
In het geval van onmiddellijk gevaar kan er spontane evacuatie ontstaan. De autoriteiten
kunnen dan slechts zo goed mogelijk inspelen op de ontstane situatie.
In de Leidraad Operationele Prestaties (12) wordt onderscheid gemaakt in:
- evacuatie vooraf, zoals bij de dreiging van een toxische wolk of nog uitvoerbaar vlak na
het ontstaan van de toxische wolk. De leidraad maatramp geeft hiervoor als hoge
indicatie een aantal van 75000 personen.
- tijdens een incident, zoals wijken die door een toxische wolk worden bedreigd. De
leidraad maatramp geeft hiervoor als hoge indicatie een aantal van 2500 personen.
- Na een calamiteit, zoals na een explosie of ongeval dat een ernstige bedreiging voor de
volksgezondheid oplevert. Bijvoorbeeld bij neerslag van giftige stoffen. De leidraad
maatramp geeft hiervoor als hoge indicatie een aantal van 3000 personen.
2.2 Factoren ter overweging voor het besluit te evacueren bij incidenten met
gevaarlijke stoffen
Een evacuatie zal afhankelijk zijn van het scenario, maar ook of er een evacuatieplan
aanwezig is. In het geval dat er geen evacuatieplan aanwezig is kan het noodzakelijk zijn om
een dergelijk plan te maken. Daarnaast zal er gekeken moeten worden naar de risico’s
verbonden aan een evacuatie, en de waarschijnlijkheid en consequenties van deze risico’s.
Omdat een evacuatie een ingrijpende gebeurtenis is voor de bevolking moeten de voordelen
van evacuatie opwegen tegen de nadelen.
De duur van de evacuatie is afhankelijk van veel factoren (13,14). Getracht moet worden om
een zo goed mogelijke inschatting te maken over de duur van de evacuatie (wanneer kan de
bevolking weer terug) en de consequenties hiervan. Het evacuatieteam houdt zich bezig met
de mogelijke betrouwbaarheid van de gegevens, de mogelijke evacuatie middelen, de vraag
waar naar toe geëvacueerd moet worden. De politie is (eind)verantwoordelijk voor de
evacuatie.
Bij de afweging schuilen of evacueren is informatie nodig over de aard/soort en omvang van
de dreiging en het karakter van de gevaarlijke stof. Net als voor de maatregel schuilen is bij
een evacuatie de weersverwachting relevant voor het te volgen beleid.
10-03-2004 Pagina 32 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
2.2.1 Bevolkingskarakteristieken
Bij een evacuatie is belangrijk om te weten hoeveel mensen zich in het te evacueren gebied
bevinden en om welke specifieke groepen het gaat. Ook is het van belang het aantal
zogenaamde kwetsbare gebouwen aan te geven. Als de blootgestelde bevolking zich niet
eenvoudig kan verplaatsen, bijvoorbeeld patiënten in ziekenhuizen of verzorgingsinstellingen
of schoolkinderen, kunnen ze niet geëvacueerd worden voordat de toxische wolk hun locatie
bereikt. Ook de locatie en aantallen van de te evacueren personen moeten bekent zijn.
Daarnaast is het belangrijk te weten hoe het is met de gesteldheid van de evacues.
2.2.2 Informatievoorzieningen en evacuatieplan
In een evacuatieplan moet staan hoe te evacueren en wie voor welk onderdeel
verantwoordelijk is. Daarnaast is het belangrijk de getroffen bevolking goed te informeren en
voorbereid te zijn op onvoorziene gebeurtenissen en antwoorden op “wat als” vragen.
In het geval van een evacuatie kan zelfevacuatie een goede oplossing zijn. Veel mensen zijn
zelfredzaam en het is verstandig hier in een noodsituatie gebruik van te maken. Dit kan
echter ook nadelig werken: het kan voorkomen dat de bevolking uit zichzelf gaat evacueren,
terwijl schuilen een beter alternatief zou zijn. De politie is verantwoordelijk voor de openbare
orde en zou zich in dit geval bezig moeten houden met het beperken van zelfevacuatie. Een
deel van deze (negatieve) spontane zelfevacuatie kan waarschijnlijk voorkomen worden door
een goede voorlichting aan de bevolking. Aangezien dergelijke spontane acties nooit
helemaal te voorkomen zijn, zal de politie een afweging maken welke inspanning en
middelen te realiseren en te verantwoorden zijn. Eigen veiligheid van het personeel speelt
daarbij uiteraard een belangrijke rol.
2.3 Wanneer evacueren overwegen bij incidenten met gevaarlijke stoffen
In de volgende paragraaf worden de scenario’s gegeven waarbij evacueren de minste
schade oplevert voor de volksgezondheid bij incidenten met chemicaliën (5).
1. Langdurige en continue ontsnapping van de stof
Als er langdurige of continue ontsnapping van gevaarlijke stoffen plaatsvindt, dan zal
evacueren waarschijnlijk minder slachtoffers opleveren dan de maatregel schuilen, omdat
de stofconcentratie binnen even hoog of zelfs hoger dan buiten zal zijn. Dit zal per geval
beslist moeten worden en is waarschijnlijk in de praktijk moeilijk af te wegen.
10-03-2004 Pagina 33 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
2. Als de tijd en middelen om te evacueren aanwezig zijn voordat de wolk de bevolking
nadert
Als de tijd en middelen om te evacueren aanwezig zijn voordat de wolk de bevolking nadert,
zal dit de voorkeur hebben boven schuilen. Het verwijderen van de bevolking uit een
gevaarlijk gebied zal een groot probleem wegnemen voor de hulpverleners.
3. Als de werking en effecten van de stof onduidelijk zijn en niet voorspeld kunnen
worden
In deze situatie kan de schuiltijd en de ernst van het gevaar voor de bevolking niet voorspeld
worden. Een voorbeeld is als er extreme weersomstandigheden zoals windstoten en onweer
gedurende een ontsnapping van een toxische wolk zijn. In deze situatie kan evacuatie een
betere optie zijn dan binnenshuis schuilen.
4. Gevaar voor de bevolking
Als een vervolg actie wordt gepland in relatie tot het incident en dit kan gevaarlijk is voor de
in de buurt gelegen gemeenten, moet de bevolking (die de gevolgen van deze maatregel
ondervinden) uit het gebied verwijderd worden voordat men overgaat tot actie. Een
voorbeeld is het overeind takelen van een gekantelde tankwagen met een gevaarlijke stof,
dit kan pas plaatsvinden nadat de bevolking geëvacueerd is.
5. Als de wolk zich niet verspreidt
Als de wolk zich niet normaal verspreidt door specifieke weersomstandigheden
(temperatuur, inversie of windstilte) of bijzondere topografie van het gebied
(heuvellandschap), zal de wolk uiteindelijk zorgen voor een langdurige blootstelling en zal
het moeilijk zijn om de afloop van de situatie te voorspellen. In een dergelijk geval is
waarschijnlijk al het sein tot schuilen gegeven, maar als de situatie niet verbeterd kan
worden overgegaan tot evacueren.
6. Als de ontsnapte stof brandbaar of reactief is
Als de vrijgekomen stof zorgt voor een brandbare of reactieve (gevaarlijke situatie) omgeving
is het niet verantwoord om binnenshuis te schuilen. Er bestaat een kans dat de vrijgekomen
stof reageert voordat de dichtstbijzijnde woonwijk treft. Ook als deze wolk niet reageert blijft
er sprake van een gevaarlijke situatie. De evacuatie zal goed moeten worden voorbereid en
uitgevoerd omdat de evacuatie zelf ook kan leiden tot spontane ontbranding of initiatie van
de reactie van de stof.
2.4 Wanneer niet evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
10-03-2004 Pagina 34 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
1. Als schuilen voldoende bescherming biedt aan de bevolking
2. Als de tijd nodig om de evacuatie uit te voeren langer is dan de tijd aanwezig totdat
de wolk in een bepaald gebied arriveert
De tijd om de evacuatie uit te voeren is afhankelijk van de gebiedskarakteristieken (grootte,
bebouwing, infrastructuur), de weersomstandigheden, het aantal te evacueren personen,
wijze van vervoer, maar ook het tijdstip van dag of nacht en de aanwezigheid van kwetsbare
gebouwen (verzorgingstehuizen, ziekenhuizen, scholen).
3. Als het aantal verwachte slachtoffers met blijvend letsel bij evacueren hoger zal zijn
dan het aantal verwachte slachtoffers bij schuilen.
Indien de maatregel schuilen niet voldoende bescherming kan bieden aan de bevolking, dan
zal er gevaar zijn voor letsel. In deze situatie zal een afweging gemaakt moeten worden op
basis van het aantal te verwachte slachtoffers bij zowel schuilen als evacueren. Dit zal in de
praktijk echter een lastige afweging zijn, vanwege de mate van onzekerheid waarmee veel
relevante gegevens omgeven zijn of zelfs het ontbreken daarvan.
2.5 Wanneer beginnen met evacueren
1. Zo snel mogelijk zodra bekend is dat schuilen niet (meer) effectief is.
Idealiter dient men zo snel mogelijk over te gaan tot de uitvoering van evacuatie nadat een
toxische wolk is vrijgekomen, of wanneer deze zich dreigt te verplaatsen. Ook zal er
gekozen worden voor evacuatie wanneer duidelijk is dat schuilen niet voldoende is en het
verwachte aantal slachtoffers met ernstig en blijvend letsel groter zal zijn bij de maatregel
schuilen dan het verwachte aantal slachtoffers met ernstig en blijvend letsel bij een
evacuatie.
2. Na het activeren van een evacuatieplan
In eerste instantie wordt de sirene geactiveerd door de gemandateerde brandweer officier.
(de burgemeester blijft verantwoordelijk). Bij het afgaan van de sirenes zal de bevolking
overgaan tot schuilen (sluit deuren en ramen en luister naar de regionale rampenzender).
Een speciaal evacuatieteam kan zich bezig houden met de vraag of evacuatie haalbaar is.
Als het evacuatieteam besluit om tot evacueren over te gaan dan zal dit via de
rampenzender bekend worden gemaakt.
10-03-2004 Pagina 35 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
3. Na berichten op radio en TV
Van tevoren opgestelde persberichten en communicatie berichten naar de bevolking moeten
gemaakt worden. Als deze aanwezig zijn dan moeten de berichten zo snel mogelijk op de
regionale rampenzender (radio Rijnmond) bekend gemaakt worden. Daarna kan eventueel
gedetailleerde of incident specifieke instructies en informatie volgen. De bevolking wordt
geïnformeerd over de ernst van de situatie, de verwachte duur en de te nemen maatregelen.
Vastgesteld moet worden hoe de bevolking zich kan verplaatsen (vervoermiddel en route),
en waar opvang plaatsvindt (opvangcentrum en zelfredzaamheid). Verder moet bijpassende
verzorging worden geregeld, evenals registratie. Bij een evacuatie moet aanvullend een
groot aantal zaken worden geregeld. Het is dus een activiteit met verstrekkende gevolgen
voor zowel de bevolking als de hulpverleners. Voor de voorbereiding en uitvoering van de
evacuatie wordt verwezen naar het gemeentelijke deelplan “Ontruimen en Evacueren”.
2.5.1 Factoren ter overweging tijdens het evacueren
Tijdens de evacuatie is het belangrijk een aantal factoren in het oog te houden:
• Aantal mensen
Het aantal mensen dat tot dat tijdstip geëvacueerd is moet worden bijgehouden en daarmee
dus ook het aantal mensen dat nog geëvacueerd moet worden.
• Situatie overgeblevenen
In welke situatie bevinden de overgeblevenen zich. Is er paniek, plundering en opstootjes en
zo ja hoeveel politie-inzet is vereist
• Tijd
Wat is de geschatte tijdsduur om te evacuatie af te ronden.
• Evacuatieplan
Zijn er speciale moeilijkheden in het evacuatie plan en zijn er verbeteringen voor het
evacuatie plan tot nu toe. Er dient een regelmatige bijstelling plaats te vinden van het
evacuatieplan (SitRap) en dit dient naar alle betrokken te worden gecommuniceerd via de
bestaande afspraken in de opschaling.
10-03-2004 Pagina 36 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
2.6 Wanneer en hoe de maatregel “evacuatie” beëindigen
1. Zodra de wolk gepasseerd is
Ideaal gezien moet de bevolking zodra de toxische wolk gepasseerd is terug kunnen keren
naar hun woningen. Het vaststellen of de wolk gepasseerd is, moet bevestigd worden en niet
alleen aan de hand van computer modellen. De bevestiging kan gedaan worden aan de door
metingen van de WVD (DCMR).
2. Er moeten instructies aanwezig zijn om de eventueel geëvacueerde personen te
laten terugkeren naar hun woningen (denk ook aan personen die ergens anders
schuilen)
Alvorens er tot terugkeer in het getroffen gebied kan worden overgegaan, dient een aantal
afwegingen te worden gemaakt. Ten eerste moet bepaald worden of er beperkende
voorwaarden zijn waaronder terugkeer kan plaatsvinden, zoals decontaminatie. Vervolgens
moet bepaald worden hoe de terugkeer zal plaatsvinden, dat wil zeggen wordt er collectief
vervoer geregeld of moet men op eigen gelegenheid terugkeren. Er dient rekening te worden
gehouden met het eventueel weer aansluiten van de nutsvoorzieningen.
3. Informatiebijeenkomsten
De instructies voor de terugkeer na de evacuatie moet vervolgens naar de bevolking
gecommuniceerd worden en burgers moeten met hun vragen terecht kunnen bij een
informatiepunt. Publieksinformatie bijeenkomsten voor de getroffen bevolking moeten
plaatsvinden zo snel mogelijk na de gebeurtenis en deze moeten ook algemeen bekend
gemaakt worden. De aankondiging moet eenduidig en duidelijk zijn en het is noodzakelijk
deze bijeenkomst zo snel mogelijk te houden.
Daarnaast moet er overeenstemming zijn over de mediaberichten en de deelname van de
media aan de publieksinformatie bijeenkomsten.
Tijdens deze bijeenkomst moet in ieder geval het volgende aan de orde komen:
1) sessie voor de vragen van de getroffen bevolking zonder tussenkomst van de media en
2) een zelfde sessie waar de media gelegenheid heeft tot het stellen van vragen en waarbij
de getroffen bevolking als publiek bij mag zijn.
4. Natraject, bevolkingsonderzoek en nazorg.
Nadat een gevaarlijke stof is vrijgekomen kan er op verschillende fronten nazorg plaats
vinden. Dit kan gaan om somatische nazorg, zoals het behandelen van lichamelijke klachten
en het verrichten van onderzoek naar gezondheidseffecten die optreden als gevolg van de
toxische wolk. Hierbij kan er een risicoschatting worden gemaakt van het effect van de wolk,
10-03-2004 Pagina 37 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
ook moet er worden nagedacht over wat te doen als er inderdaad (gezondheids)klachten
komen van de blootgestelde bevolking. Dit bijvoorbeeld leiden tot een collectief
gezondheidsonderzoek. Landelijke instituten zoals het CGOR kunnen onderzoeken of een
gezondheidsonderzoek noodzakelijk is. De GGD zal betrokken zijn bij het opzetten van een
eventueel gezondheidsonderzoek naar aanleiding van het ongeval kan het onderzoek
uitgevoerd worden door landelijke instituten zoals CGOR of RIVM. In het natraject kan het
ook gaan om psychosociale nazorg. Dit kan zijn in de vorm van het verstrekken van
informatie over de verwerking, en het praten over wat men heeft meegemaakt.
Naast de nazorg voor de bevolking moet er ook gedacht worden aan nazorg voor de
hulpverleners.
5. Evaluatie
Voor het verbeteren van het hulpverleningsproces kan na een incident een evaluatie
plaatsvinden.
Na een ernstig incident kan een onderzoekscommissie worden benoemd. Deze commissie
heeft als taak een onderzoek te verrichten naar de oorzaak van het incident en het doen van
aanbevelingen ter voorkoming van herhaling van het incident.
10-03-2004 Pagina 38 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
Bijlage 3: Incident: ontsnapping gevaarlijke stof, vorming toxische wolk
Stap 1
AGS (DCMR) + GAGS
Melding WVD (DCMR):
•locatie
• meteo: windrichting en -snelheid (DCMR),
inschatting stabiliteit (eigen schatting), tijd
(dag/nacht)
•soort incident
•stofnaam --> VRW / AGW / LBW
(wanneer stofnaam onbekend is, kijken
naar symptomen zoals kleur rook, geur,
type klachten enz.)
•fysische condities (van stof en proces)
•hoeveelheid
GAGS in overleg met WVD:
Kan de blootstelling aan de wolk tot
ernstige en/of blijvende
gezondheidseffecten leiden?
•Omvang
•Tijdsduur
•Hoeveelheid
•Stof
ja
nee
Niet schuilen of
evacueren
Bij stank (conc.
>VRW)
communicatie/orde
Bepaling plaats en omvang effectgebied:
1. klein of groot effectgebied (A/B)
2. startmal (voor ter plaatse komen
operationele diensten
3. voorlopige gasmal bepalen
4. op kaart leggen aan de hand van deze
1ste inschatting meetploeg uitsturen
5. aan de hand van de meetgegevens
eventueel aangepaste mal --> in (Reg)OT
presenteren
nee
Is de blootstelling naar verwachting
> AGW
• op basis van metingen
• op basis van inschattingen
ja
SCHUILEN +
OVERWEGEN EVACUATIE
(sirene laten afgaan)
Niet schuilen of
evacueren
Bij stank (conc.
>VRW)
communicatie/orde
Opmerkingen:
• officieel: wanneer na punt 5 positief gemeten blijkt te zijn --> SCHUILEN (sirene laten gaan)
• als er tussentijdse aanwijzingen zijn van ernst eventueel al na punt 4 advies geven tot SCHUILEN (sirene laten afgaan)
• tijd tot punt 4 ongeveer 10-20 minuten, tijd van punt 4 tot punt 5 ongeveer 20-40 minuten
•schuilen alleen zinvol wanneer het schuilen start voordat de buitenluchtconcentraties stijgen. Wanneer een wolk
eenmaal gearriveerd is, heeft beginnen met schuilen geen zin meer. Het werkt dan eerder negatief. Bij het
doorlopen van stap 1 en 2 is er vanuit gegaan dat het schuilen tijdig is ingezet. Is dit niet het geval dan moet
direct, na het afgaan van de sirene, een evacuatie overwogen worden.
AGS (DCMR/brandweer)
GAGS (GHOR)
AGS + GAGS
Politie
10-03-2004 Pagina 39 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
Bijlage 3: Incident: ontsnapping gevaarlijke stof, vorming toxische wolk
Stap 2
A) WVD (DCMR) en GAGS evaluatie effectiviteit schuilen
WVD (DCMR):
A1: bepalen blootstellingsduur aan wolk
(buitenluchtconcentratie over de tijd)
• tijdsduur incident (grootte bron, effectiviteit
bronbestrijding enz)
•bepalen tijd/concentratie contouren
Blootstellingtijd > 1 uur
ja
nee
Niet evacueren, aandacht
voor tijdig ontalarmeren
GAGS:
•bepalen dosis-effectrelaties
WVD (DCMR):
A2: schatten concentratie verloop in schuilplaats
(Effectiviteit schuilen over de tijd)
• soort schuilplaats/woning
• leeftijd woning
•overige relevante factoren
Opmerkingen:
•De onderdelen A en B van stap 2 gelijktijdig opstarten
•A1: van belang bij effectief schuilen is zo snel mogelijk ontalarmeren en ramen en deuren laten openen.
•A2: nieuw, nog nooit gedaan. Aanname (en huidige ervaringen) bij incident met gifwolk: na een uur gaat de
concentratie in de buitenlucht omlaag doordat de bron is uitgeput of doordat de bronbestrijding effectief is geweest.
Evacueren komt meestal niet in aanmerking.
•Theoretisch in 2 situaties vooraf evacueren:
Effectiviteit schuilen voldoende
nee
EVACUATIE
OVERWEGEN
1) als er ruim de tijd is om een evacuatie ordelijk uit te voeren
2) als er van te voren bekend is dat de wind gaat omslaan
ja
Niet evacueren, aandacht
voor tijdig ontalarmeren
WVD(DCMR/brandweer)
GAGS (GHOR)
WVD + GAGS
Politie
10-03-2004 Pagina 40 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
Bijlage 3: Incident: ontsnapping gevaarlijke stof, vorming toxische wolk
Stap 2 B) Voorbereiden evacuatie evacuatieteam (onder leiding politie)
Evacuatieteam (onder leiding politie):
B1) Inschatting benodigde tijd uitvoering
evacuatie
• Gebiedskarakteristieken (grootte,
bebouwing, infrastructuur enz)
• Weersomstandigheden (temp., neerslag,
windkracht, zicht)
• Aantal te evacueren personen
• Wijze van vervoer
• Dag of nacht situatie
• Kwetsbare gebouwen
WVD(DCMR):
B2) Inschatting tijd tot wolk een bepaald
gebied bereikt (informatie WVD(DCMR)/GAGS)
De wolk heeft het gebied bereikt:
Evacuatie tijdens incident -->
zelfredzaamheid
Evacuatie niet gereed voor de wolk
arriveert:
Evacuatie deels vooraf en tijdens
incident --> deelevacuatie en
zelfredzaambeid
Evacuatie kan voltooid zijn
voordat de wolk arriveert:
Evacuatie vooraf
GAGS en WVD (DCMR):
B3) Aantal verwachte slachtoffers met ernstig en blijvend letsel bij schuilen is groter dan het aantal
verwachte slachtoffers met ernstig en blijvend letsel bij evacueren
ja
EVACUEREN
nee
Opmerkingen:
•Deze stap start zodra de sirene is afgegaan en schuilen dus wordt aangeraden
•Alle informatie uit stap 1 en stap 2 onderdeel A (DCMR en GAGS) zijn zo snel mogelijk beschikbaar
BLIJVEN
SCHUILEN
WVD (DCMR/brandweer)
GAGS (GHOR)
WVD + GAGS
Politie
10-03-2004 Pagina 41 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
Bijlage 4: Checklist incident: ontsnapping gevaarlijke stof, vorming toxische wolk
Stap 1 WVD (DCMR) +GAGS
1a. Is het incident een ontsnapping van een gevaarlijke stof?
Ja, ga naar vraag 1b
Nee, deze checklist is niet voor dit incident
1b. Wat is de locatie van het incident?
(woonwijk, industrie)
1c. Wat zijn de weersomstandigheden?
Windrichting ( 0 ):
Windsnelheid (m/s):
Stabiliteit:
Start tijd incident:
1d. Wat is de stofnaam? (indien niet bekend da door met vraag 1e)
CASnr:
VRW (mg/m 3 ):
AGW (mg/m 3 ):
LBW (mg/m 3 ):
1e. Wat is er ontstaan na de ontsnapping?
Kleur:
Rook:
Geur:
Type klachten:
1f. Wat is de fysische conditie van de stof? (gas, vloeibaar, va st)
1g. Hoeveel stof is er vrijgekomen? (mag een schatting zijn in l iter, kg of m 3 )
10-03-2004 Pagina 42 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
Bijlage 4: Checklist incident: ontsnapping gevaarlijke stof, vorming toxische wolk
Stap1: AGS(DCMR) + GAGS
2. Kan de blootstelling aan de wolk tot ernstige en/of blijvende gezondheidseffecten leiden?
Ja, ga door met vraag 3
Nee, niet schuilen of evacueren, wel aandacht voor communicatie en orde bij stank en rook.
3a. Wat is de grootte van het effectgebied? (km 2 )
3b. Welke Gasmal wordt er gebruikt?
kleur
nummer
4c. Is de concentratie op basis van meetgegevens (of interpretatie van AGS/GAGS waarschijnlijk) boven de AGW?
JA, - SIRENE LATEN AFGAAN
- In eerste instantie SCHUILEN
- Voorwaarschuwing geven aan het evacuatie team
- Ga door met stap 2 om een EVACUATIE te OVERWEGEN
Nee, niet schuilen of evacueren, wel aandacht voor communicatie en orde bij stank en rook.
10-03-2004 Pagina 43 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
Bijlage 4: Checklist incident: ontsnapping gevaarlijke stof, vorming toxische wolk
Stap 2: A) AGS (DCMR) en GAGS
evaluatie effectiviteit schuilen
Schuilen of evacueren:
2. Is de blootstellingsduur inmiddels langer dan een uur of wordt verwacht dat het langer dan een uur kan worden?
Ja, ga door met vraag 3
Nee, niet evacueren, aandacht voor tijdig ontalarmeren. Zodra de buitenluchtconcentraties beneden de AGW komen, adviseren om ramen
en deuren te openen.
3. Is de effectiviteit van schuilen voldoende?
Ja, niet evacueren, aandacht voor tijdig ontalarmeren. Zodra de buitenluchtconcentraties beneden de AGW komen, adviseren om ramen
en deuren te openen.
NEE, EVACUEREN ga door met stap 2b
Stap 2: B) Evacuatieteam (onder leiding politie) voorbereiden evacuatie
1.Hoeveel tijd is er nodig om de evacuatie uit te voeren (info politie)? (uur)
2. Hoeveel tijd is er aanwezig totdat de wolk in het effect gebied arriveert (info AGS/GAGS)? (uur)
3. Is er tijd om te evacueren voordat de wolk het effectgebied geeft bereikt?
JA, EVACUEREN
Nee, DEEL EVACUATIE ga door met vraag 4
4. Is het aantal verwachte slachtoffers met ernstig en blijvend letsel groter dan het aantal te verwachte slachtoffers met ernstig en blijvend
letsel bij evacueren?
JA, EVACUEREN (desnoods tijdens of na het incident) ga door na stap 3
NEE, blijven SCHUILEN ga door naar stap 3
10-03-2004 Pagina 44 van 45

Schuilen of evacueren bij incidenten met gevaarlijke stoffen
Bijlage 4: Checklist incident: ontsnapping gevaarlijke stof, vorming toxische wolk
Stap 3: Heroverweging genomen beslissing
Welke beslissing ook genomen is, schuilen of evacueren, na ongeveer 1 uur moet deze beslissing aan de hand van de
nieuwste gegevens heroverwogen worden (de beslissing wordt genoteerd in het situatierapport)
10-03-2004 Pagina 45 van 45