Euripides. (romeinse kopie); Napels, Nat. Mus. - Tresoar

Euripides. (romeinse kopie); Napels, Nat. Mus.

HERMENEVS
TWEEENVEERTIGSTE JRG., No. 3, JAN./FEB. 1971
,,De vrouwen op het Thesmophoriën-feest”
een komedie van Aristophanes
Een overzicht van de inhoud met fragmenten
in een vertaling van M. J. Alink 1
I. (Athene — een straat)
Euripides, die wij allen kennen, begeeft zich in gezelschap van een
familielid, Mnesilochos, naar het huis van de dichter Agathon:
Mnes.: Welke Agathon ?
Er is een Agathon — toch niet die bruine, die krachtpatser?
Eur.: Nee, een andere.
Mnes.:
Nog nooit gezien.
Toch niet die ruigbaard?
Eur.:
Nog nooit gezien?
Mnes.: Bij Zeus, zover ik weet, nog niet.
Eur.: En je bent nog wel met hem naar bed geweest! Maar dat weetje niet
misschien. Kom, laten we ons uit de voeten maken, want een dienaar
van hem komt naar buiten met vuur en myrtetakken.
Me dunkt, hij gaat een offer brengen voor het slagen van zijn poëzie.
Uit wat Euripides zegt blijkt al, dat Agathon bekend stond als een
verwijfde homosexueel; Aristophanes bespot hem daar wreed om. Het
is juist vanwege dat aspect, dat Euripides hem opzoekt, want Agathon
kan hem op een heel speciale manier helpen:
Eur.:
Mnes.:
Eur.:
De vrouwen hebben tegen mij een complot beraamd en komen vandaag
in de tempel der Thesmophoriën bijeen om mij in ’t verderf te storten.
Goeie God, waarom?
Omdat ik van hen kwaad spreek in mijn tragedies.
1
Deze vertaling is in het voorjaar 1970 gebruikt voor een opvoering door Amsterdamse
studenten v.h. dispuutgezelschap Basanos. Het stuk werd opgevoerd onder de titel „Trafestiviteiten”.
137

Mnes.: Bij Poseidon, je verdiende straf nog wel!
Maar welke list heb je in petto om je hieruit te redden ?
Eur.: Agathon, de tragediedichter, overreden naar het heiligdom der
Thesmophoriën te gaan.
Mnes.:
Waarvoor? Zeg op.
Eur.: Te vergaderen onder de vrouwen en waar dat nodig is, mij te verdedigen.
Mnes.:
In ’t openbaar of in ‘t geheim?
Eur.: Incognito, gehuld in vrouwengewaad.
Mnes.: Knap bedacht en volkomen in jouw geest!
Agathon komt nu zijn huis uit, terwijl hij een lyrische tekst zingt.
Mnesilochos vraagt hem op de man af of hij niet een vrouw is. Een
ander zou beledigd zijn, maar Agathon geeft een onverwachte verklaring
voor zijn vrouwelijk uiterlijk:
Agath.: Want ik draag dit gewaad overeenkomstig mijn staat.
De dichter moet immers rekenen met de drama’s die hij wil creëren
en daaraan zijn manier van doen conformeren.
Zo men bv. drama’s schept met vrouwen in de hoofdrol,
dan dient men deel te nemen aan hun levensstijl.
Mnes.: Dus jij rijdt paard, als je een Phaedra schrijft?
Agath.: En als een man de hoofdrol speelt, dan is het typisch manlijke in je
aanwezig en wat je niet bezit, dat streef je na met imitatie.
Euripides vraagt Agathon of hij bereid is naar het Thesmophoriënfeest
te gaan en daar, omdat hij er nu eenmaal als vrouw uitziet, de vrouwenvergadering
bij te wonen en het voor Euripides op te nemen, wanneer
zij over zijn lot gaan beslissen.
Agathon weigert kort en bondig. Maar gelukkig, Mnesilochos stelt
zich ter beschikking. Hij heeft weliswaar niets vrouwelijks van nature,
maar wordt nu aan alle kanten geschoren met een scheermes van
Agathon; daarna mag hij ook diens vrouwekleren lenen. De travestie
lijkt goed geslaagd:
Eur.:
Mnes.:
Eur.:
Mnes.:
Eur.:
Mnes.:
Ziehier onze man en toch een vrouw qua uiterlijk. En als je spreekt,
doe dat dan met een vrouwestem, goed en overtuigend.
Ik zal ’t proberen.
En nu op pad.
Bij Apollo, niet voordat je me gezworen hebt...
Ja, wat?
Me koste wat het kost te zullen
redden, als mij iets overkomt.
II. (Het Thesmophoriën-feest)
De nieuw geschapen vrouw gaat feestwaarts, het offermandje aan de
arm, „dienares” achter haar aan. Op de plaats van de plechtigheden
138

oept een koor van vrouwen de goden aan. Maar spoedig begint de
vergadering, waar Euripides zo bang voor is:
Vrouw: Stilte, alstublieft!
De raad der vrouwen — voorzitster Timoclea,
griffierster Lysilla, motie ingediend door Sostrate,
heeft als volgt besloten: een vergadering te houden
des morgens op de tweede dag der
Thesmophoriën, als de meeste tijd ons rest.
Punt 1 op de agenda: de kwestie Euripides;
wat te doen met hem die naar ons aller
overtuiging zijn rechten overtreedt.
Aan wie mag ik het woord verlenen?
Spr. I: Aan mij!
Vrouw: Omkrans u eerst, neem dan het woord.
Koor: Zwijg! Stil! Wees aandacht! Want reeds schraapt zij de keel
als de echte redenaars: een lange speech valt ons ten deel!
Spr. I: Eerzucht, vrouwen, is geenszins — dat zweer ik bij de twee godinnen —
de reden om tot u te spreken; veeleer kan ’t mij niet zinnen
dat ik moet zien — en al sinds lange dj d, ik kook van binnen! —
hoe onze naam door ’t slijk gaat dankzij ...
Euripides, die groentevrouw d’r zoon,
die ons beticht van duizend en één kwaad!
Ja, welk euvel wrijft hij ons niet aan?
Waar zijn wij niet het mikpunt van venijn
als ergens van toneel maar sprake is?
Noemt hij ons niet mannengek, echtbreeksters van nature,
wijndrinksters, verraadsters, ouwe hoeren van allure,
onverstand van hoog tot laag, voor de man een helse plaag?
Die komen uit ’t theater, zijn nauwelijks thuis
of kijken ons argwanend aan, spieden daad’lijk rond:
’t kon zijn dat binnen in ’t geheim een minnaar zich bevond!
Niets is meer mogelijk van wat voorheen wèl moog’lijk was;
zó heeft hij op de slechte kant van ons gewezen!
Stel je voor, een vrouw die vlecht een krans:
verliefdheid valt op haar gezicht te lezen!
Ze laat, druk in de weer door heel ’t huis,
iets uit haar handen vallen per abuis,
haar man die vraagt: „Voor wie moet deze pot nu naar de hel?
Vast en zeker weer een minnaar in het spel!”
Een meisje houdt het bed, haar broer die zegt direct:
„Die kleur van ’t kind bevalt me niet.”
Enzovoort; een vrouw zit zonder kinderen en
wil er eentje onderschuiven; ook dat blijft niet onopgemerkt!
De mannen zitten tegenwoordig aan ons bed gekluisterd!
139

En bij de grijsaards die voorheen de jonge meisjes
huwden, heeft hij ons zwart gemaakt zodat er geen
een vrouw wil trouwen door dit ene vers:
„Als men huwt als oude man is de vrouw tyran!”
Dankzij hem voorzien ze heden ten dage
de vrouwenvertrekken van zegels en grendels
om ons te bewaken; daarbij fokt men dan nog een
bloedhondsoort om onze minnaars de stuipen op het lijf te jagen!
Dat is nog daar aan toe; maar wat ons vrijstond in ’t verleden:
zelf het huishouden besturen, olie, gerst en wijn uit de
kelder halen in ’t geheim, het is er niet meer bij!
Want onze mannen dragen nu persoonlijk geheime,
zeer gemene sleuteltjes, een laconisch soort met drie baarden.
Voorheen kon je tenminste nog onopgemerkt de deur ontsluiten
met een zegelring die je het maken voor een habbekrats;
nu heeft zo’n huismus van Euripides hen geleerd
zegelringen van wormstekig hout bij zich te dragen!
Daarom is mijn advies om hoe dan ook die man
in het verderf te storten, óf door vergift te
brouwen óf . . . kan mij wat schelen hoe!
Dat verkondig ik in ’t openbaar; de rest
stel ik op met de griffierster.
De speech valt in goede aarde. De volgende spreekster legt er nog een
schepje tegen Euripides bovenop. Maar als derde springt Euripides’
heimelijk gestuurde „vriendin” op:
Mnes.: Dat gij, geachte vrouwen, zeer verbitterd zijt
op Euripides die u zo grof verwijten maakt,
dat verwondert mij niet; evenmin dat gij van woede ziedt.
Want ik zelf— zo waar ik vreugde van m^n kinderen mag beleven —
haat die man net zo goed; als ’t niet zo is, verklaar ik me voor gek;
maar aan de and’re kant is ’t nodig ons wél rekenschap te geven:
we zijn toch onder ons, geen woord komt er naar buiten,
wat mankeert ons dat we die beschuldigingen uiten,
als hij één of twee vergrijpen noemt, wij ons beklagen,
terwijl hij weet dat het er in praktijk ontelbaar veel bedragen!
Want om te beginnen met mezelf— om van een ander niet te spreken —
ik weet van mij een heleboel gemene streken, en deze wel ‘t meest gemeen!
Ik was toen drie dagen getrouwd, mijn man sliep aan m’n zijde.
Nu had ik een minnaar die me, toen ik zeven was, ontwijdde.
Die krijgt ’t op z’n heupen van me en staat te krabben aan de deur;
ik heb meteen de situatie door en wil stiekem naar beneên;
daar vraagt die man van mij: „Waar gaat dat heen?” —
Ik zeg: „Waarheen? Het draait me in m’n buik, m’n lieve man,
ik voel me naar, ik ga naar de w.c.” — „Nou, ga dan maar”. . . . . . .
140

etcetera etcetera! De vrouwen, in vergadering bijeen, zijn verbaasd
over deze zelfbeschuldigende oratio pro Euripide, maar niet geimponeerd.
Ze vallen de laatste spreekster geducht aan, eerst met
woorden, spoedig met handen en al. Maar het koor vraagt om stilte,
omdat een nieuwe bezoekster in aantocht is, die kennelijk iets te
zeggen heeft. Deze vrouw blijkt ..... Kleisthenes te zijn, de door
Aristophanes zo veel bespotte Athener. Hij komt de vrouwenvergaderiüg
waarschuwen voor een in travestie vermomde spion
uit het kamp van Euripides:
Kl.:
Koor:
Kl.:
Koor:
Kl.:
Koor:
Kl.:
Het verhaal gaat, dat Euripides een van zijn verwanten,
een oude man, vandaag hierheen heeft laten gaan.
Waartoe of met welk idee bezield?
Om met het oog op wat u doen gaat en besluiten zijn oren te spitsen.
Hoe bleef hij dan onder de vrouwen als man onopgemerkt?
Afgezengd en kaalgeplukt door Euripides
en voor de rest gekleed precies zoals een vrouw.
Geloven jullie dat? Wie is als man
zo imbeciel dat hij zich epileren laat?
Allerheiligen, ik denk niet één!
Je kletst. Ik zou dit niet vertellen
als ik dit niet wist van mensen die het zeker weten.
Wat ons hier bericht wordt, is niet te onderschatten
Wel, vrouwen, het zou beter zijn niet passief te blijven,
maar die man op te sporen en te ontdekken, waar
hij zich verborgen houdt en zich bevindt.
Kleisthenes gaat nu de vrouwen een voor een ter verantwoording
roepen. Mnesilochos probeert weg te sluipen:
Kl. Jij daar, waar moet dat heen. Halt! Wat is er aan de hand?
Mnes.: Mag ik nog urineren? Dat noem ik onbeschoft.
Kl. Ga je gang. Ik blijf hier op je wachten.
Koor: Ja, wacht op haar en houd haar in de gaten.
Zij is de enige, o lieve, die wij niet kennen.
Kl. Je watert nogal lang.
Mnes.:
Bij Zeus, m’n dierbare,
ik heb ’t op m’n blaas. Gisteren at ik zure kersen.
Cl. Wat zeur je over kersen? Kom maar eens hier.
Mnes.: Waarom aan me trekken als ik ongesteld ben?
Kl.
Zeg op,
Wie is je man?
Mnes.:
M’n man, zegje?
Ken je dinges uit de wijk Kothokïdes?
Kl. Dinges ? Welke dinges ?
Mnes.:
Dinges die ook eens
dingetje, de zoon van dinges . . .
141

De val door de mand is bijna volledig. Een meer lichamelijk onderzoek
maakt het bewijs rond. De ex-vrouw wordt nu streng bewaakt,
terwijl de politie erbij wordt geroepen.
III. (dezelfde plaats)
De vrouwen brengen reeds hout bijeen om de misdadiger, Mnesilochos,
op de brandstapel te leggen. Deze grist van een van de vrouwen
een baby af om een tegenwapen te hebben, en neemt zijn toevlucht op
een altaar: hij dreigt de moeder dat ook de baby zal verbranden, maar
bij nader betasten blijkt het geluierde pakket een vermomde wijnzak
te zijn en de moeder een onverbeterlijk alcoholiste!
Mnesilochos hoopt ondertussen op Euripides’ hulp. Die had toch
beloofd te komen, als er gevaar dreigde! Maar niemand verschijnt.
Als trouw Euripides-adept tracht de gevangene een list uit een van
Euripides’ tragedies, de Palamedes, toe te passen: een geheime boodschap
in hout kerven, dit hout in de rivier werpen en hopen, dat de
buitenwereld er weet van krijgt.
IV. (dezelfde plaats)
Het koor, naar de zaal gekeerd, houdt in een intermezzo een verdedigingsrede
voor de vrouw.
V. De list met de houten boodschap helpt niet. Maar Mnesilochos
geeft de moed niet op; hij grijpt naar een andere tragedie van Euripides
en speelt, al citerend, de rol van Helena die op Menelaos wacht.
En ziet, Euripides verschijnt inderdaad en speelt meteen het spel mee:
Eur.: Gij zijt, als ik u zie, het evenbeeld van Helena, o vrouw.
Mnes.: En gij van Menelaos, als ik uw vodden zie.
Eur.: Ja, juist herkende gij een man in grote rampspoed.
Mnes.: o Eindelijk gekomen in de handen van uw vrouw,
neem, neem mij, neem mij, lieveling, in uw armen.
Ik wil je kussen. Voer, voer, voer, voer me hiervandaan,
heel snel.
Vrouw: Wie jou meeneemt, bij de twee godinnen,
zal er spijt van hebben. Die krijgt er met de toorts van langs!
Eur.: Gij zult mij verhinderen, m’n vrouw, de dochter
van Tyndareos, naar Sparta mee te voeren?
Vrouw: Grote griet, je lijkt me net zo’n schurk als hij;
dar zit seinen in ’t complot. Vandaar datje de
hele tijd Egyptisch deed. Maar die daar wordt gestraft;
de prytaan en de politie zijn in aantocht.
142

Zij heeft het goed gezien: de politie-gendarme, een Skyth, in z’n
bekende politiepak, verschijnt en nagelt Mnesilochos vast op een
plank. Zonodig zal hij ook gegeseld worden — een erkende straf voor
zware misdadigers. Verheugd begint het koor te dansen en te zingen.
De politie-Skyth blijft de gevangene bewaken. Euripides en
Mnesilochos beginnen wéér een tragedie-scene op te voeren en spelen
Perseus en Andromeda, die door Perseus moet worden verlost. Zij
hopen daarbij natuurlijk steeds, dat de bewakende partij zozeer gegrepen
raakt, dat hij in de ban van het spel de bevrijding zal laten
doorgaan tot het eind. De a-culturele Skyth blijft echter onberoerd.
VII. (dezelfde plaats)
Ten einde raad stelt Euripides aan het koor van de vrouwen voor om
tot vredesvoorwaarden te geraken:
Eur.
Koor:
Eur.
Koor:
Geachte vrouwen, zo gij met mij een wapenstilstand
voor de toekomst sluiten wilt, op de conditie dat ik
voortaan geen kwaad meer van u spreek,
dan ligt hier de kans. Zie daar, wat ik te zeggen heb.
Wat is de reden van uw voorstel?
Hij die aan die plank gebonden zit, hij is m n zwager.
Als ik een vrijgeleide krijg voor hem, dan zwijg ik
over u. Negeert gij wat ik voorstel, dan maak
ik aan ’t manvolk, zodra dat uit ’t leger komt,
alles openbaar, wat nu gebeurt achter gesloten deuren.
Wat ons betreft, wij gaan akkoord;
maar die barbaar, die moet ge zelf maar overreden.
Die barbaar uit de laatste regel is de politie-Skyth. Euripides weet
deze af te leiden dankzij een courtisane, die op zijn instigatie plotseling
zo nodig moet oefenen in het dansen; de gendarme raakt volkomen
in beslag genomen en „ontwaakt” pas, als Mnesilochos reeds is ontnageld
van de plank en weg is gesneld naar vrouw en kinderen thuis.
143

Propertius’ Cynthia-”Erlebnis” in nuce
(Prop., II, 26)
Tekstemendatie is zoals de lezer weet vooral in de vorige eeuw een
geliefde bezigheid van de filologie geweest. Later bleek wel degelijk
aanleiding te bestaan dit bedrijf wat minder wild te beoefenen en
tegenwoordig kan men weer verzuchtingen lezen van critici die
nieuwe tekstconstitudes te conservatief vinden. Wat mij echter hevig
heeft verbaasd is het feit dat de volgorde van regels, met name in
gedichten, soms tegen alle overlevering in, is gewijzigd. Dit is dan
meestal gebeurd op grond van wat men parallelplaatsen noemt. Nu
kan het interessant zijn te achterhalen welke invloeden mogelijkerwijs
bespeurbaar zijn, maar zeker in poëzie is dit voor de gewone, voor
poëzie gevoelige lezer weinig meer dan een open deur intrappen.
Tenslotte gaat het erom wat de dichter met de erfenis heeft gedaan,
en men moet een overgeleverde tekst duizendmaal proeven en omen
omdraaien, alvorens tot emendatie van de rangschikking der verzen
144
Vidi te in somnis fracta, mea vita, carina
Ionio lassas ducere rore manus,
et, quaecumque in me fueras mentita, fateri,
nec iam humore graves tollere posse comas,
qualem purpureis agitatam fluctibus Hellen, 5
aurea quam molli tergore vexit ovis.
quam timui, ne forte tuum mare nomen haberet
atque tua labens navita fleret aqua!
quae tum ego Neptuno, quae tum cum Castore fratri,
quaeque tibi excepi, iam dea Leucothoe! 10
quod si forte tuos vidisset Glaucus ocellos,
esses Ionii facta puella maris,
et tibi ob invidiam Nereides increpitarent,
candida Nesaee, caerula Cymothoe. 16
sed tibi subsidio delphinum currere vidi, 17
qui, puto, Arioniam vexerat ante lyram. 18
at tu vix primas extollens gurgite palmas 11
saepe meum nomen iam peritura vocas. 12
iamque ego conabar summo me mittere saxo, 19
cum mihi discussit talia visa metus. 20

te besluiten. Nog steeds hebben we uitgaven in handen die zo’n
verbeterde volgorde in margine aangeven. Een zo’n geval wil ik hier
bespreken: Propertius’ elegie II, 26, waarin de dichter droomt dat
zijn geliefde schipbreuk lijdt, dreigt onder te gaan in de golven, en
als de nood het hoogst is . . . . wordt hij wakker.
Het is hier afgedrukt naar de bekende schooluitgaaf Elegiaci Romani
van Dr. P. J. Enk (1927).
De filologie heeft ons duidelijk gemaakt dat het thema echt thuis
hoort in de sfeer van de erotische elegie. Dit niet alleen vanwege die
schipbreuk, die een bekende metafoor van erotische ervaring en poëzie
is, maar vooral omdat de afkeer van de zee nauw verbonden blijkt
te zijn met de idyllische sfeer waarin de liefde en haar poëzie slechts
kunnen gedijen. Zelfs het heroieke epos laat Zeus’ intieme omgang
met de eigen echtvriendin plaats grijpen in een idyllische sprookjessfeer,
op de toppen van de Ida, op het zachte mos temidden van lotos,
safraan en hyacinthen, omwolkt van goud (Il., 14, 346-351). Die
voorliefde voor het platteland in heel de erotische poëzie gaat samen
met een uitgesproken en in tal van motieven verwerkte afwijzing van
de zee. De verklaring is wel, dat de zee de gevaarlijke verlokking
betekende, die de mens meesleept in het avontuur van de hebzucht
en de luxe, dat soort van civilisatie die goed is voor de stad, met zijn
jachtige leven en zijn vervloekte gouddorst, met zijn politieke intriges,
en al die bedreigingen van het geluk 1 . Ook de Romeinse elegie laat
er geen twijfel over bestaan dat de zee de ondergang van de liefde
betekent. En dat is nu precies wat Propertius in dit gedicht heeft
uitgesproken. Zeker, het is gedroomd, en dromen zijn hopelijk bedrog:
op het kritieke moment wordt de dichter wakker. Maar het beeld
van de ondergang is er niet minder benauwend door. Propertius zelf
heeft de commentatoren ervoor behoed in het verhaal een biografische
notitie te onderkennen. Maar nu te beweren dat de elegiaci niet streven
naar biografisch realisme, lijkt me weer het andere uiterste 2 . Ook dit
gedicht is er om te getuigen dat de dichter beschrijft wat zijn leven
beheerste, of het thema of kernmotief nu conventioneel mag heten
of niet. Nogmaals, het gaat erom wat de dichter ermee doet. Dan
krijgen wij het eerst echt moeilijk om er iets zinnigs van te zeggen.
Dat begint al bij het allereerste woord, dat vidi als aanhef, waarmee
1
Deze notie danken wij o.a. aan Mlle A. Guillemin, Sur les origines de l’élégie latine, REL,
1939.
2
R. Müller. Motivkatalog der römischen Elegie, 1952.
145

in de elegie vaker een exemplarische ervaring wordt ingeleid 1 . Wat
de liefde van dichter en lief bedreigt, wordt snel duidelijk (vs. 3),
en het beeld van het schuldbewuste vrouwtje (vs. 4/5) is weergaloos
met de droom verweven 2 . Het kan zijn dat dit ziet op een recente verzoening,
maar dit hield kennelijk niet in dat de dreiging nu van de lucht was.
Dat vers 7 enige overeenkomst vertoont met Aen., 6, 694 is onbelangrijk.
Maar waarom wilde Baehrens sr. (1880) de verzen 11 en 12
verplaatsen naar waar ze op zijn gezag in de hier gebruikte uitgaaf
staan? Enk tekent ter plaatse aan: „De samenhang is aldus: Propertius
zag, dat een dolfijn zijn meisje te hulp kwam, maar het was te laat,
want Cynthia was reeds aan het verdrinken (vix primas extollens
gurgite palmas); nu wil de dichter in de golven springen, en — ontwaakt.
Propertius denkt wellicht aan ’t verhaal, dat wij bij Plutarchus
(Mor. 984, E) lezen van den minnaar Enalos, die zich in zee wierp om
zijn meisje te redden, en zelf door een dolfijn werd gered”. Bij deze
toelichting moeten wij ons dus voorstellen dat de dichter na wel lang
aarzelen tenslotte toch besluit te gaan doen wat de dolfijn niet gelukt
was, om daarna op het nippertje van deze nachtmerrie te worden
verlost. Een meer dan dromerige veronderstelling. Quandoque dormitat
. . . In zijn wetenschappelijke commentaar (1962) is Enk terug
gekeerd tot de handschriftelijke overlevering, nu op gezag van
Baehrens jr. (1913), die vaders transpositie had afgekeurd o.a. omdat
daardoor de dolfijn tot een hulp van niets was gereduceerd. Welk
argument Enk wel dansprak. Toch blijft het dier hem ook nu zwaar
op de maag liggen, want hij vindt het optreden van de dolfijn tegelijk
(eo ipso temporis momento) met de dichter óók moeilijk te begrijpen.
Hij houdt het dan maar op Alfonsi’s oplossing (1949): Propertius
wilde niet voor het dier onderdoen 3 . Toch valt er nog slechts één
stap te doen om van de ridicule voorstellingen hier gegeven te komen
tot de sublieme verbeelding van Propertius. Wat staat er nu als wij
11 en 12 op hun plaats terughalen?
Dat de dichter in zijn bezorgdheid om beider liefde de goden heeft
aangeroepen is tamelijk duidelijk 4 . Het was evenwel spoedig al niet
meer nodig: want Cynthia ziet in haar geliefde zelf haar lest best kans
op behoud (11/12). Zoveel rouwmoedigheid zou zelfs het hart van
1
Cf. Kiessling-Heinze, ad Hor., Carm. I, 2, 13.
2
Purpureis (5) is wel zeer toepasselijk en suggestief gebruikt.
3
Het eenregelige frg. 14 van Euphorion is door A. als parallelplaats er aan de haren bijgesleept.
4
Tamelijk: excepi is het moeilijke woord. Was Propertius wellicht tot concessies bereid.
zoals Catullus (68, 135-137) en andere verliefden?
146

een zeegod (!) vermurwen (13/14). Deze gedachte wekt onmiddellijk
Propertius’ welbekende jaloersheid en associatie met de wellustige
Glaucus, amator feminarum 1 . De jaloersheid wordt dan fijntjes afgeschoven
op de Nereiden (15/16), en de dichter zal zich van zijn beste
zijde laten zien: gelijk een dolfijn — schier ongelooflijk! — Arion
heeft gered, zo zal hij .... en dan breekt het droombeeld af, juist
waar het moet afbreken.
In de droom zou zo’n vergelijking natuurlijk volledig misplaatst
zijn, hoogst onpoëtisch, onvoorstelbaar. Zij is vervangen door de
gelijktijdigheid van actie 2 . En wát een commentator er nu nog bij
weet te vertellen, het is duidelijk dat de dichter zichzelf de rol van de
dolfijn toespeelt 3 . Er behoeft niets meer aan toegevoegd te worden
om te ervaren, waarvan de dichter heeft gedroomd: zijn probleem,
de oplossing nabij, zal onopgelost blijven, telkens weer, eindeloos . . .
als een nachtmerrie.
Ter wille van de interpretatie zou ik dan ook achter Leucothoe
(10) . . . . willen lezen om het inversieve karakter van 11 te doen uitkomen,
en achter lyram (18) een komma, om de gelijktijdigheid van
iamque (19) kracht bij te zetten 4 .
Heel het Cynthia-oeuvre van Propertius is in dit droomgedicht
gecondenseerd, en dit lijkt mij de beste proef op de som van de interpretatie
5 .
’s-Gravenhage
Saffierhorst 174
A.W.J.HOLLEMAN.
1
Het blijft mogelijk dat de fabuleuze sprong in het water waardoor Glaucus een god was
geworden de associatie heeft gesteund. (Ovid., Met., 13, 917-965).
2
Hoe ook overigens een vergelijking door parataxis wordt uitgedrukt, leert duidelijk o.a.
Prop., II, 22, 41-42. Voor comparatio paratactica zie Fraenkel, Horace, 220, 398.
3
Het lijkt me een gelukkige gedachte van Rudolf Helm, dat wandschilderingen met dolfijnen
hier inspirerend hebben gewerkt (p. 12 van zijn vertaling, 1965).
4
Puto (18) is niet ironisch of cum lepore gezegd. Het refereert m.i. aan de lyrische dichtkunst, die
met en in de puella als inspiratrice van poëzie wordt gered ( vgl. ook vidi van 17). Men zou er
over kunnen denken of 17/18 niet aanduiden dat liet gedicht de zoveelste allegorie van „het
schip der poëzie” is. Maar dit schept meer moeilijkheden dan het oplost. Vgl. Hor., carm. 1,14,
en mijn voetnoot 2 op p. 106 in Hermeneus, 38, 4. Ik houd het erop, dat voor lyrici de puella
en de dichtkunst zo nauw verbonden waren dat zij hier samentreffen vanaf mea vita in v. l tot
en met de lier van Arion.
5
Men zou zich nog kunnen afvragen of achter dit gedicht een stuk masochisme schuil gaat,
zeer verenigbaar met de excessieve gekweldheid van de dichter.
147

Een angstdroom
Propertius II-26
vertaling: M. d’Hane-Scheltema
Dit zag ik in mijn droom: je schip, mijn lief,
was op een klip vergaan en in het zeeschuim
zag ik je zwakke armen slaan;
je riep me toe, hoe vaak je in ’t verleden
mij had bedrogen. Zwaar van druipnat haar
hield je het hoofd opzij gebogen
en leek op Hellé, toen ze van de vacht
van ’t gouden ram in zee was afgegleden
en in de stroom werd meegezogen;
en angstig dacht ik, dat ook deze zee
jouw naam nu zou bewaren, en de zeeman
om jou zou treuren bij het varen.
Wat heb ik toen Neptunus niet gesmeekt
en Kastor en diens broer, en de godin
Leukóthoë om jou te sparen!
Je riep mijn naam, steeds weer riep je mijn naam,
voordat je wegzonk en je handen even
boven de golven zichtbaar bleven.
Als Glaukus toen je ogen had gezien,
zou je tot waternimfin ’t Ionisch zeerijk
zijn omgetoverd, en misschien
zouden jaloerse nimfen naar je snauwen,
vooral Nesaia met de blanke huid en
Kumóthoë de waterblauwe.
Ik dacht aan de dolfijn, die in de branding
Arion met zijn lier had opgenomen -
als zó één jou te hulp zou komen ....
ik dacht eraan, en was al van de klip
omlaag gedoken — bijna —, toen de spanning
dit hele droombeeld heeft verbroken.

Tacitus’ Sententiae II 1
III. De Historiën
Meer dan zijn beide kleine werkjes bieden de grote geschiedwerken
Tacitus de gelegenheid om slagwoorden te poneren. Toestanden in de
Stad en in de Provincies, houding van Senaat, leger of volk, het karakter
van de keizer, van hofmtriganten, van magistraten of van
militaire commandanten en ook van de gewone legioensoldaat of
van de aanstoker van het oproer in het muitende kamp: — allemaal
materie voor een heftige verontwaardiging of voor oprechte bewondering,
die zich ontlaadt in een pregnante Sententia; vaak het slotakkoord,
waarmee een hoofdstuk of een situatie definitief wordt
afgesloten; en een lange stilte schept, zwaar van gedachten . . .
In het sterk opgebouwde Proëmium van het Ie Boek ontmoeten
we al drie Sententiae.
Praktisch was sinds de alleenheerschappij van Augustus, zegt
Tacitus, de vrijheid van de geschiedschrijving al aan banden gelegd.
Men moest de heersers naar de ogen zien. ,,Nu kun je gemakkelijk
walging krijgen voor laffe vleierij van een geschiedschrijver, intussen
vinden kleinering en jaloesie ook gretige oren”: immers in vleierij
maakt men zich op laffe wijze schuldig aan slaafsheid, en bij kwaadaardigheid
aan een soort bedriegelijke vrijmoedigheid:
Ambitionem scriptoris facile averseris; obtrectatio et livor pronis auribus accipiuntur:
quippe adulationi foedum crimen servitutis, malignitati falsa species libertatis inest.
In scherpe antithesen ontwart Tacitus hier de kronkelingen van de
menselijke feilen. Met des te groter opluchting tekent hij het geluk
van de nieuw aangebroken tijden, waarin hij zijn geschiedwerk kan
beginnen:
. . . rara temporum felicitate, ubi sentire quae velis, et quae sentias dicere licet!
Door de zeldzame gunst van onze tijd, waarin je mag denken watje wilt; en zeggen,
wat je denkt.
Met dit pregnante slot van hoofdstuk I kunnen wij allen instemmen,
die eens de Bevrijding hebben meegemaakt. Het kan moeilijk beter
gezegd worden.
1
Dit artikel sluit aan op Herm. jrg. 42 blz. 13.
149

Als Tacitus in hoofdstuk 12 zegt, dat bij de bejaarde en meegaande
Keizer Galba zijn hongerige vrienden gemakkelijk misbruik konden
maken, kunnen wij dit gezegde, op het eind van het caput, geheel
in zijn geest tot een Sententia maken, door twee letters tussen haakjes
te zetten:
Apud infirmum et credulum minore metu et maiore praemio pecca (re)tur.
Bij een zwak en lichtgelovig man kan men zondigen met minder risico en met meer
succes.
Prachtige gelegenheid om behartenswaardige waarheden te zeggen
vindt Tacitus in de speech van Galba, die Piso als opvolger adopteert
(C. 15 en 16); „Je hebt tot nu toe altijd tegenslag ondervonden; maar
voorspoed is nog een grotere krachtproef, want tegenspoed kan men
te boven komen; door voorspoed worden wij bedorven”:
Secundae res acrioribus stimulis animos explorant, quia miseriae tolerantur, felicitate
corrumpimur.
„En nu je op deze hoge positie komt: pas op voor de vleierij en het
eigenbelang van je omgeving”:
pessimum veri adfectus venenum, sua cuique utilitas.
„het slechtste gif voor oprecht medeleven: nl. een ieders eigen voordeel”.
En: „De mensen spreken liever met onze hoge positie, dan met ons;
verbeeld je niet dat het sympathie is voor je persoon. Pluimstrijkerij
jegens een hoger geplaatste geeft niet de minste waarborg voor
genegenheid:
Nam suadere principi quod oporteat muiti laboris; adsentatio erga quemcumque
principem sine affectu peragitur.
Want een vorst aan te raden, wat zijn taak moet zijn, kost veel moeiten. Het naar de
mond praten bij elke vorst wie hij ook zij, geschiedt zonder enige waarborg van
genegenheid.
En dan volgt de beste raad, die Galba aan de toekomstige keizer kan
geven; — een raad nog altijd kostbaar voor ieder, die, waar dan ook,
in overheid wordt gesteld, nl. te bedenken, waar je het tijdens een
vorig bewind wel of niet mee eens was:
cogitare quid aut volueris sub alio principe aut nolueris.
Ieder toekomstig leider zal nog altijd baat vinden bij de prindpen
die de mensenkenner Tacitus in deze hoofdstukken 15 en 16 ontwikkelt.
En menigeen die in overheid gesteld is (geweest), zal waar-
150

schijnlijk veel van de juistheid van Tacitus’ opmerkingen kunnen
beamen.
Naast deze wijze ervaringen getuigende raadgevingen stelt Tacitus
ons (in c. 21) — in een aaneengesch adelde reeks van Sententiae —
de waarheden voor, die de opstandeling Otho bij zichzelf overweegt,
om zich moed in te spreken voor de opstand, waarmee hij zelf naar
de macht wil grijpen. — We kunnen ze zonder moeite omzetten tot
algemene waarheden voor alle tijden, door Tacitus zelf gelanceerd:
Suspectum(s) semper invisum(s)que dominantibus, qui proximus destina(re)tur.
Altijd verdacht en gehaat bij heersers is degeen, die zijn opvolger wordt genoemd.
Opportunos(i) magnis conatibus transitus rerum; nec cunctatione opus, ubi perniciosior
sit quies quam temeritas.
Voor grote ondernemingen zijn veranderingen gunstig; en men moet niet aarzelen,
wanneer stilzitten gevaarlijker is dan doortasten.
En hoe de staatsgreep ook zal aflopen, het is toch het verkieselijkste
om „met ere” onder te gaan. De dood is voor allen gelijk, maar de
een wordt vergeten en de ander blijft beroemd, en in dat geval:
si nocentem innocentemque idem exitus maneat, acrioris viri esse merito perire.
Zo sprak de rebel Otho zich moed in. En moed had hij, zegt Tacitus
op zijn vlijmscherpe wijze: „Non erat Othoni mollis et corpori
similis animus” (c. 22). Bovendien geloofde hij aan de voorspellingen
van de astroloog Ptolemaeus; waar Tacitus niet in gelooft 1 . Wat
hem weer aanleiding geeft een Sententia te formuleren over de menselijke
aard in het algemeen, die bij voorkeur geloof hecht aan wat
geheimzinnig is:
cupidine ingeniï humani libentius obscura credendi,
Piso, de aanstaande opvolger volgens Galba’s bedoeling, had Otho
wel door, toen hij aan diens adres in zijn toespraak zei (c. 30):
Nemo enim umquam imperium flagitio quaesitum bonis artibus exercuit.
Want niemand heeft ooit de heerschappij, die hij door misdaad had verworven,
op rechtschapen wijze uitgeoefend.
Een zeldzaam pregnante en bijna onvertaalbare Sententia legt Tacitus
aan Galba’s raadgevers in de mond, als zij hem suggereren niet
1
Hoe Tacitus zelf over de astrologen denkt, blijkt uit zijn formulering in Historiae I, 22 e
hoofdstuk: „Genus hominum potentibus infidum, sperantibus fallax; . . . pessimum principalis
matriononii instrumentum”.
151

werkeloos toe te zien bij de groeiende opstand, maar resoluut het
gevaar tegemoet te gaan. Een halfslachtige houding maakt het gevaar
alleen maar groter. — ’t Wordt in vier woorden gezegd (c. 33):
Perinde intuta, quae indecora,
Hooft vertaalt, in de indirecte rede: „Onveilig was hetgeen onwelvoeglijk
was”. — We zouden misschien kort kunnen zeggen: „Prestigeverlies
is machtsverlies”. — Of: „Als je eer verkleint, je macht
verdwijnt”. Het blijven pogingen om het onvertaalbare te benaderen.
Fnuikend is in c. 36 de samenvatting, die Tacitus in een felle antithese
geeft van Otho’s houding, als hij na zijn eerste successen de hulde
van zijn partijgangers in ontvangst neemt: Omnia serviliter pro
dominatione.
En hij laat Otho zijn eerste toespraak aldus besluiten (c. 38):
Nullus cunctationis locus est in eo consilio, quod non potest laudari nisi peractum.
„Er is geen plaats voor weifelen bij een onderneming, die pas na voltooiing kan
worden geprezen.”
Dus gaf Otho bevel het wapenarsenaal te openen (c. 38). — En
Tacitus poneert de algemene waarheid, en wijst daarmee op wat
gaat komen:
Initio caedis orto, difficilis modus. —
Wanneer de moordpartij eenmaal begonnen is, is beteugeling moeilijk.
De moordpartij begint. En de eerste slachtoffers zijn Galba en Piso.
Meesterlijk is de nabeschouwing, die Tacitus geeft over Galba. We
zouden graag die passus geheel aanhalen (c. 49). Men leze die vooral
voor zichzelf. Hier slechts het slot:
Maior privato visus, dum privatus fuit; et omnium consensu capax imperiï, nisi
imperasset. —
„Zolang hij gewoon burger was, scheen hij belangrijker dan een burger; en naar
ieders instemming geschikt voor de keizerstroon als hij maar geen keizer geworden
was.”
Een paradoxale antithese 1 . — En toch hebben we misschien zelf ooit
zulk een figuur ontmoet „onder de mensen, die wij kennen”.
Nijmegen
J. DE VREESE, S.J.
Houtlaan 4
1
Zij doet denken aan Tacitus, typering van Mucianus: – Vir cui expeditius fuerit imperium
tradere quam obtinere (Hist., 1. 10).
„Een man aan wie het vlotter afging de opperheerschappij aan een ander in handen te spelen,
dan ze zelf in handen te nemen”.
152

Aristophanes, (romeinse kopie); Parijs, Louvre

Het corpus iuris over macht van slaven
De Romeinse maatschappij berustte sinds de expansie buiten Italië
economisch grotendeels op de rijkdommen van de veroverde en
daarna — om het zacht uit te drukken — met keiharde zakelijkheid
geëxploiteerde gebieden. Rome’s expansie buiten Italië had een
stormachtig verloop. In een betrekkelijk korte tijd werden Griekenland,
Macedonië en het Nabije Oosten afhankelijk gemaakt. Enorme
rijkdommen stroomden naar Italië, waarvan geweldige massa’s slaven
een zeer belangrijk bestanddeel uitmaakten. Door de grote aanvoer
was de prijs dikwijls niet hoog en de nuchtere Romein vond al gauw
een manier om deze toevloed te verwerken en er profijt van te trekken.
Immers hij zou geen Romein geweest zijn, als hij niet wat hem in het
nieuw verworven gebied, waarin de slaven een belangrijk fundament
vormden, nuttig en doelmatig toescheen, had overgenomen en geperfectioneerd.
Hij kwam tot het inzicht, dat er geselecteerd moest
worden. De Griekse slavenmarkten hadden hier de weg gewezen.
Een groot deel werd als dwangarbeider op de uitgestrekte landgoederen
te werk gesteld, waardoor de vrije pachters werden verdrongen
en toevlucht in de grote stad — Rome — zochten met alle
gevolgen van dien. Het lot van deze veelal geketend werkende dwangarbeiders
was meer dan droevig. De mortaliteit was hoog, maar zo
lang als zij voor een geringe prijs vervangen konden worden, legde
dit weinig gewicht in de schaal; totdat na het beëindigen van de
veroveringsoorlogen in het Nabije Oosten, die menigmaal het
karakter van slavenjachten hadden, en het beteugelen van de zeeroverij
in de Middellandse Zee, die mede steeds voor bestendige aanvoer
had gezorgd, de bron minder overvloedig vloeide en verlies van
landarbeiders van economisch belang werd. Ook werden slaven als
herders naar onherbergzame streken gestuurd, terwijl zij verder in
het huishoudelijk apparaat werden ingeschakeld en wel in die mate,
dat het huishoudelijk personeel een in onze ogen volkomen overdreven
omvang aannam. Andere slaven werden door hun eigenaren
in hun eigen bedrijven en bedrijfjes te werk gesteld. Op de landgoederen
werden steen- en pannenbakkerijen opgericht om de arbeiders,
wanneer er geen seizoenwerk te verrichten was, toch productief
te maken. Ook kwam het voor, dat een slaveneigenaar zijn slaven
verhuurde aan derden, die niet permanent arbeidskrachten nodig
153

hadden. Het gelukkigst waren die slaven, aan wie tegen een vast
bedrag de zelfstandige exploitatie van hun arbeidskracht werd overgelaten.
Ongetwijfeld is de stemming onder deze slaven, die de vrijheid
gekend hadden, ronduit slecht geweest en hun arbeidslust gering.
Voor de laagste categorieën, de landarbeiders, baarde dit de Romeinen
weinig zorg. Zij werden wel met de knoet eronder gehouden en
opgejaagd. Maar voor de meer ontwikkelde slaven moest iets anders
gevonden worden om hun stemming te verbeteren en daardoor hun
arbeidsrendement te verhogen. Eén der maatregelen hiertoe was het
toestaan een vaste verbintenis met een slavin aan te gaan. Hiermee
was evenwel het probleem van het verlangen naar vrijheid en onafhankelijkheid
niet opgelost. De belofte van vrijlating na een bepaalde
periode van trouwe dienst werd hier het middel, waarbij de vrijgelatene
bepaalde verplichtingen tegenover zijn vroegere meester op
zich nam, maar voor de rest vrij was. Dikwijls kon hij dan tegen
loon in diens huis of bedrijf blij ven, maar verplicht was dit niet.
De voor de eigenaar voordeligste regeling kon getroffen worden
met die slaven, aan wie toegestaan was zelfstandig hun arbeidskracht
te exploiteren tegen een vast bedrag. Dezen konden een spaarpot
maken, die rechtens natuurlijk aan de meester toebehoorde. Maar de
meester zal zich in het algemeen er wel voor gehoed hebben hier van
zijn eigendomsrecht gebruik te maken om deze instelling niet illusoir
te maken (Vgl. hierover J. C. v. Oven, Leerb. v. Rom. Privaatrecht 2 ,
p. 487), te meer ook, omdat zij voor hem veelal voordelig was.
Immers voor de ontvangen vrijlatingssom kon hij zich een nieuwe
slaaf aanschaffen.
Tot zover de — zeer summiere — behandeling van de slavenexploitatie
in de praktijk. Thans volgt de theorie betreffende de rechtspositie
van de slaaf en daarna de feitelijke macht, die deze juist door die wijze
van exploitatie heeft kunnen verwerven en uitoefenen. De gegevens
hierover zijn nagenoeg geheel ontleend aan de eerste drie delen van
het Corpus Iuris.
Corpus Iuris Civilis heet de grote samenhangende codificatie van
het Romeinse Recht, die in de zesde eeuw na Chr. op last van keizer
Justinianus tot stand kwam. Het eerste deel, de Institutiones, is een
leerboek, dat tevens als wetboek gold. Het is in vele opzichten een
navolging geworden van het gelijknamige werk van de jurist Gaius
(± 150 na Chr.). Rekening is echter gehouden met de omstandigheid,
154

dat verschillende rechtsregelingen en rechtsinstellingen sindsdien
belangrijke wijzigingen hadden ondergaan. Het tweede deel, de
Digesta of Pandectae, is eveneens geen wetboek in de huidige zin,
maar een verzameling van citaten over zeer vele rechtskwesties en
problemen uit de werken van ongeveer veertig bekende juristen.
Ongeveer de helft ervan is afkomstig van Paulus en Ulpianus (beiden
± 200 na Chr.). Het is een bruikbaar en overzichtelijk werk voor het
praktische rechtsleven 1 . De Codex Iustiniani, het derde deel, bevat een
verzameling van keizerlijke constituties van Hadrianus (117-138) tot
aan Justinianus toe.
Servile caput ius nullum habet, een slaaf heeft geen enkel recht, luidt een
uitspraak van de jurist Paulus (Dig. 4, 5, 3, l). Een slaaf had slechts
plichten. Wanneer hij zijn eigenaar niet gehoorzaamde, dan schond
hij een rechtsplicht. Voorts was het strafrecht op hem verscherpt van
toepassing. Een slaaf was een passief subject van rechten. Maar de
ontwikkeling van het maatschappelijke leven leidde er toe, dat een
belangrijk deel van de slaven op economisch gebied een feitelijke rol
gingen spelen en aan deze feiten kon de rechtsorde niet voorbij gaan.
Hierboven werd gezegd, dat de eigenaar vaak aan de slaven zelf de
exploitatie van hun arbeidskracht over liet. Om hun dit mogelijk
te maken, gaf hij hun een zeker vermogen in beheer, een peculium.
Dit bleef deel uitmaken van het vermogen van de eigenaar, die tot
op de hoogte van het peculium aansprakelijk was voor contractuele
verplichtingen, die zijn slaaf had aangegaan, want de verlening van
een peculium impliceerde de toestemming van de eigenaar om de
zaken, waaruit het peculium bestond, te verkopen en daardoor hem,
die van een slaaf tot het peculium behorende koopwaar gekocht had,
tot eigenaar te maken. En wat de slaaf met het geld uit zijn peculium
kocht, behoorde weer tot het peculium. Zo kon de slaaf met dit vermogen
praktisch handelen alsof het inderdaad zijn eigen vermogen
was en zo doende een belangrijke rol in het economische leven
spelen. Maar volgens streng recht was de slaaf geen rechtspersoon,
zodat zijn zojuist genoemde handelingen eigenlijk geen rechtsgeldigheid
bezaten. Daarom creëerde de rechtswetenschap de z.g. natuurlijke
verbintenis (naturalis obligatio), een verbintenis, waarvan de
nakoming niet in rechte gevorderd kon worden, maar die toch een
1
Op de interpolaties, opzettelijk aangebrachte en van hogerhand geautoriseerde veranderingen
in de oorspronkelijke tekst, kan hier niet worden ingegaan.
155

verbintenis was 1 . Ulpianus (Dig. 44, 7, 14) drukt het aldus uit:
Ex contractibus civiliter quidem (servi) non obligantur, sed naturaliter et
obligantur et obligant). Beide partijen dus waren naturaliter, van nature,
gebonden. Ten gevolge van deze naturalis obligatio wist menig slaaf
het door zijn bekwaamheid in zaken het tot grote welstand te brengen.
Van het geld, dat hij verdiende, kocht hij zelf slaven, vicarii genaamd,
om voor hem weer zaken te doen en het kwam zelfs voor, dat deze
vicarii, zelf tot welstand geraakt, op hun beurt weer slaven kochten,
die dus vicarii van vicarii waren (Dig. 33, 5, 28; 33, 8, 6, 3). De band
met de eigenaar volgens het civiele recht moet hier wel heel los
geweest zijn.
Trouwens, de eigenaar had over zijn zelfstandig geworden slaaf
maar heel weinig te zeggen. Volgens een mededeling van Paulus
(Dig. 15, l, 47 principium) bereikte de eigenaar, wanneer hij aan de
winkel van zijn slaaf een aankondiging had bevestigd, waarin hij
verbood met die slaaf zaken te doen (cum Ianuario servo meo geri
negotium veto), slechts dit, dat hij voortaan op generlei wijze door
diens schuldeisers kon worden aangesproken. Een slaaf kon als reder
optreden zonder de toestemming van zijn eigenaar (non voluntate
domini. Dig. 47, 2, 42, pr.; 14, 1, 6 pr.). Hij leende geld uit tegen
diens zin (contra voluntatem domini. Dig. 12, 1, 1, 2). Hij deed „bank”-
zaken zonder dat de eigenaar het wist (inscio domino, Dig. 2, 13,
4, 3). Het kwam voor, dat een slaaf door vreesaanjaging zijn eigenaar
dwong tot een schriftelijke verklaring, dat hij vrij was. Maar
een dergelijke vrijlating had geen rechtsgeldigheid (Dig. 40, 9, 9 pr.).
Ook gebeurde het, dat een erfgenaam een suspecte erfenis (hereditas
suspecta) 2 aanvaardde daartoe gedwongen door een slaaf van de
overledene, aan wie in het testament de vrijheid en per fideicommissum
3 de erfenis was nagelaten (Dig. 36, 1, 46 pr; Dig. 36, 65, 15).
Tot twee maal toe verzekerde de jurist Papinianus (± 180 na Chr.),
dat een erfgenaam niet gedwongen kon worden tot het aanvaarden
van een suspecte erfenis alleen omdat slaven hierdoor hun vrijheid
zouden kunnen verkrijgen (propter solam libertatem, Dig. 36, 1, 54-55).
Soms wist de eigenaar, dat zijn slaaf een misdrijf wilde plegen en toch
kon hij het niet verhinderen (Cod. J. 3, 41, 4 pr.). Wij lezen van slaven,
1
Vgl. Van Oven, p. 385; M. Kaser-F. Wubbe, Romeins Privaatrecht, 1967. p. 163.
2
Een erfenis, waarvan vermoed werd, dat de passiva de activa overtroffen.
3
Wanneer een erflater zijn nalatenschap geheel of gedeeltelijk wilde doen toekomen aan
iemand, die niet bekwaam was tot het aanvaarden, bijv. een slaaf, dan kon hij zijn erfgenaam
verzoeken (fidei tuae committo) het toegedachte voordeel aan de onbekwame uit te keren. Zie
verder van Oven p. 548 vig.
156

die verkwistend leefden en bovenmatige liefhebbers van het theater
waren (Dig. 9, 3, 1, 5; 11, 3, 2). Slaven gaven zich uit voor vrijen bijv.
om gemakkelijker crediet te kunnen krijgen (Dig. 47, 2, 52, 15; 18,
2, 14, 3). Op slinkse wijze wisten zij zelfs door te dringen in de stand
der vrij geborenen (Dig. 40, 16, l). Soms wist hun omgeving niet
eens, dat zij slaaf waren (Dig. 28, 5, 41; 25, 3, 7; 11, 3, 5, 1). Een
man kon met een slavin trouwen in de mening, dat hij met een vrije
vrouw in het huwelijk trad en omgekeerd (Dig. 24, 3, 22, 13; 23, 3, 67).
Na iemands overlijden kon in verband met de erfenis een geschil
ontstaan over de vraag of hij een vrije was geweest of een slaaf
(Cod. J. 3, 31, 8; 7, 21, 6). Menend, dat zij vrij waren, koos iemand,
die een testament wilde maken, slaven als getuigen (Inst. 2, 10, 7).
Tenslotte zien wij slaven als echtbreker, zelfs bij de vrouw van hun
eigenaar (Dig. 9, 2, 30, pr.; 28, 5, 49, 2; 1, 12, 1, 5; 48, 5, 34 pr.
en 1).
Angst voor een slaaf bracht de eigenaar in bepaalde omstandigheden
er toe deze te verkopen onder beding, dat hij buiten Italië gebracht
moest worden (exportandus ab Italia. Dig. 18, 7 en passim). Dit
geschiedde ter wille van de veiligheid van zijn vroegere eigenaar
(propter domini securitatem). Haat van de eigenaar spreekt uit het
beding, dat de slaaf nooit mocht worden vrij gelaten (in perpetuam
servitutem). Dat deze angst en haat gegrond konden zijn, blijkt uit
hetgeen een zekere Aurelius Papia overkwam. Deze werd door zijn
eigen slaven verkocht onder beding, dat hij niet in zijn vaderland
mocht blijven. Later vrij gelaten — de bijzonderheden weten wij
niet —, diende hij een aanklacht in (Cod. J. 4, 55, 5). Een ander middel
om zich van hun meester te ontdoen was deze: Ze lieten hem door
rovers overvallen en vermoorden (Dig. 29, 5).
Niet alleen individueel, maar ook collectief vormden de slaven een
gevaar. Een belangrijk deel van hen assimileerde zich na hun vrijlating
met de plebs, die met de slaven sympathiseerde, hetgeen tot spanningen
aanleiding kon geven. De geschiedschrijver Tacitus (Annales 14, 42
vig.) vertelt, dat de plebs bijna in opstand kwam, toen een meester
door één van zijn eigen slaven vermoord was, wat volgens een oude
gewoonte de dood betekende voor al zijn slaven, die in zijn huis
verbleven. Deze vetus mos laat zien hoe de meesters zich reeds bij
voorbaat tegen hun slaven verdedigden. Meermalen kwam het voor,
dat de plebs in het theater de keizer dwong tot het vrijlaten van een
slaaf (vgl. ook Suetonius, Tiberius 47). Keizer Marcus Aurelius trad
tegen deze demonstratie van macht op, nadat dit ook reeds door voor-
157

gangers schijnt gedaan te zijn (nam et Marcus Aurelius prohibuit ex
acclamatione populi manumittere).
Deze ontwikkeling van machtsbewustzijn bij de slaven was mede
gestimuleerd door de keizers zelf. Tiberius liet tot twee maal toe
slaven van iemand, die van een misdrijf tegen de Staat beschuldigd
werd, van staatswege kopen om hen als getuigen tegen hun vroegere
meesters te kunnen gebruiken. Zo omzeilde hij een oud senaatsbesluit,
dat verbood slaven tegen hun meesters te laten getuigen (Tacitus,
Ann. 2, 30; 3, 67; 4, 29. Vgl. Cicero, Pro rege Deiotaro 3; Pro Milone 22).
Het gebruiken van slaven als getuigen tegen hun meesters moet een
probleem gevormd hebben: Keizer Hadrianus bepaalde, dat slaven,
die samen met hun eigenaar het verbod om goud en zilver uit te
voeren, hadden overtreden, niet als getuigen tegen hem mochten
optreden (Dig. 48, 18, 1, 5), terwijl keizer Septimius Severus het
getuigen van slaven tegen hun domini alleen dan toestond, als het ging
om overspel, het ontduiken van de belastingen en majesteitsschennis
(Cod. J. 9, 41, 1). Mede hierdoor moet hun gevoel van eigen waarde
wél gegroeid zijn. Zij kwamen er zelfs toe hun eigen meesters aan te
klagen. Maar dit werd door dezelfde keizer verboden en gestraft
(Dig. 49,14, 2, 6).
Servile caput ius nullum habet, aldus Paulus, maar de rechtsorde kon
aan de feiten niet voorbij gaan. En Modestinus, de leerling van zijn
tijdgenoot Ulpianus constateert dan ook: Hodie incipit statum habere,
tegenwoordig begint hij rechtspositie te bezitten (Dig. 4, 5, 4). Dit
wordt gedemonstreerd door een citaat reeds van Paulus (Dig. 18, 7,3):
Wanneer een slaaf onder dat beding verkocht was, dat hij na een bepaalde
tijd vrijgelaten zou worden, dan had hij recht op die vrijheid,
tenzij de verkoper inmiddels van mening mocht zijn veranderd (vgl.
verder Dig. 47, 4, l, 7; 40, 4 en 5). In deze zin vaardigden de keizers
Marcus Aurelius en Commodus een constitutie uit, waaraan nog eens
door keizer Alexander Severus herinnerd werd (Cod. J. 4, 57) 1 .
Men zou zich kunnen afvragen, waarom de slaven in de Keizertijd
er niet toe gekomen zijn zich te organiseren. Belangrijke oorzaken
hiervan zullen geweest zijn de waakzaamheid van de Staat tegen
staatsgevaarlijke verenigingen en de omstandigheid, dat die eenheid
verhinderd werd door de verschillende nationaliteiten, waartoe de
slaven behoorden. De wijsgeer Seneca (De clementia 1, 24) vertelt ons,
dat in de Senaat was geopperd voor slaven een aparte kleding in te
1
Overigens lijkt het mij, dat de slaven hier vooral van de opvatting pacta sunt servanda
hebben geprofiteerd.
158

voeren — de dagelijkse kledij van vrijen en slaven was dezelfde —,
waarop men niet verder inging, omdat de slaven dan zouden zien hoe
groot hun aantal was (apparuit quantum periculum immineret, si servi
nostri numerare nos coepissent). En dat was nu juist wat niet gewenst was!
Velp (G.)
Piet Heinlaan 10
E. J. JONKERS.
159

De schemering van het heidendom
Wij bezitten een uitgebreide literatuur van het heidendom in zijn
laatste stadium. Hieronder neemt het werk van Iamblichus De
mysteriis Aegyptiorum een belangrijke plaats in. Iamblichus was een
neo-platonist, een leerling van Pophyrius, die weer een leerling was
van de grote Plotinus. Hij is gestorven onder de regering van Constantijn
de Grote. Iamblichus heeft onder de latere neo-platonische
filosofen, of liever theosofen, een geweldig aanzien genoten. Hij gold
als een leermeester. Keizer Julianus „Apostata” was geheel bezield
door zijn geest.
De titel van het werk, waarschijnlijk omstreeks 304 geschreven, is
enigszins misleidend, want het behandelt niet de mysterieën der
Egyptenaren, doch geeft van neo-platonisch standpunt uit een godenleer,
een verklaring van riten, offers, gebed en mantiek. Wel is er een
boek gewijd aan de uitleg van Egyptische symbolen en riten — de
eerbied voor de Egyptische en „Assyrische” d.i. Chaldaeischc godsdiensten
(en daar moet men dan weer die uit het Nabije Oosten
onder verstaan), was groot onder de Grieken van die dagen. Deze
godsdiensten waren h.i. oeroud en stamden nog uit de tijd dat de
mensen dichter bij de goden stonden en daarom een grotere kennis
hadden van hun wezen en hun verering (VII, 4; 5).
Iamblichus’ werk is een antwoord op een brief van Porphyrius aan
een verzonnen Egyptische priester. In dit geschrift legde de wijsgeer
hem enige vragen voor: men zegt dat de goden in de hemel wonen,
maar hoe zit het dan met de aardgoden en die welke lucht en water
bewonen? Kan de mens ze dwingen om tot zijn voordeel te werken?
Als ze onlichamelijk zijn, hoe komt het dan dat ze zichtbaar (als
sterren) aan de hemel schitteren? Zij vragen onthouding van vlees,
maar komen zelf op bloedige offers af. Is er nog een andere weg om
met de goden in aanraking te komen dan door de theurgie? Deze
brief behoort tot het genre der aporieën of quaestiones. Christelijke
schrijvers hebben het ook beoefend. Het diende niet om in kritische
zin zwakke plekken in de leer aan te wijzen, maar om moeilijke punten
ter overweging aan te bieden.
Er was alle reden voor Porphyrius om zichzelf en anderen vragen te
stellen. Binnen het in de latere Oudheid gangbaar geworden syncretisme,
waar t.z.t. het meest verheven neo-platonisme zich boven
160

welfde, waren voorstellingen uit verschillende godsdienstige werelden
verenigd. Men treft in de aporieën van Porphyrius oeroud godengeloof,
sterrenverering, neo-pythagorisme en een zuiver geestelijke
opvatting van de goden aan. En vooral zette hij enige vraagtekens
achter de magie en mandek, die in zijn tijd meer dan ooit in zwang
geweest schijnen te zijn.
Iamblichus ergerde zich aan het stellen van vragen. Hij zag er een
bewijs van zwakte in. Zelf blijkt hij een man te zijn die, zoal geen
problemen ziet, in ieder geval op alle vragen antwoord weet. Hij liet
dan ook — de gefingeerde — Egyptische priester Abammon — hoger
in rangorde dan Porphyrius’ spreekbuis — op betweterige toon tekst
en uitleg geven.
Laat ons eerst vaststellen dat hij een beoefenaar is van de zg. theurgie,
het „doen van goddelijke daden”. De Grieken hebben altijd gemeend
dat er pas sprake kon zijn van echt geluk als men het leven der goden
kon delen. Iamblichus denkt er ook zo over. In het tiende boek spreekt
hij er uitvoerig over: „Het wezen en de volmaaktheid van alle goederen
bevindt zich bij de goden, alleen de mantiek geeft ons deel aan het
leven der goden en maakt ons waarlijk goddelijk”. Plotinus, die het
geestelijk leven van de ontwikkelden in de nadagen van het heidendom
beheerste, zocht deze gemeenschap in een denken dat in de
mystiek uitmondde. Plato gaf in zijn Symposion reeds een beschrijving
van zulk een weg. Hij wist echter ook dat deze weg voor de menigte
niet begaanbaar was, maar voor hen was er een andere: de tempelfeesten,
wanneer het beeld van de god rondgedragen werd, de hymnen
werden aangeheven en de offers rookten. Dan naderde ook de gemene
man de goden en smaakte een ogenblik hun geluk (zie Festugière
Contemplation et vie contemplative selon Platon, blz. 366). Eeuwen
later getuigt Plutarchus ervan dat een mens nooit gelukkiger is dan
tijdens de feesten der goden. En dan is het niet het drinken van wijn
of het eten van vlees dat blij maakt, maar „de overtuiging dat de god
in zijn goedheid aanwezig is en goedgunstig aanvaardt wat er gedaan
wordt” (Non posse suaviter 21). Evenzo verhoudt zich de weg van
Iamblichus tot die van Plotinus. Hij sloeg die weg, „de weg tot het
geluk” (X, 5) hoog aan, achtte hem zelfs de enige weg. „Niet het
denken verbindt met de goden. De waarheid is geheel anders. Het
is de voltrekking van de onuitsprekelijke handelingen, die alle verstand
te boven gaan, en de macht van de zwijgende symbolen, die alleen
door de goden begrepen worden, welke de theurgische eenheid met
hen bewerkstelligen” (II, 11). Theurgie is de methode om door gods-
161

dienstige handelingen met de goden in verbinding te komen, openbaringen
van hen te ontvangen, hen te doen verschijnen, hun leven
te delen. Alles wat de heidenwereld aan religieuze praktijken bevatte,
viel er onder: Offeranden, riten, voorspellingskunsten, tovenarij,
gebeden, spiritisme. Iamblichus’ werk heeft ten doel om aan te tonen
dat deze massa van handelingen en gedachten een eenheid vormt en
zeer wel te verenigen is met het uiteindelijk doel van het neo-platonisme:
het opgaan in het goddelijke. Het is dus een ,,theologie”,
voor de praktijk van de theurgische handelingen moet men de toverpapyri
bestuderen.
Belangrijk voor heel zijn voorstellingswereld is de gedachte dat
er een rangorde van goddelijke machten bestaat, afdalend van een
god tot aan de demonen, die belast zijn met het bestuur der stoffelijke
wereld. Velen van hen oefenen als „Stoffdemonen” een schadelijke
werking uit. Tussen deze hoogste en laagste groep staan de archonten,
engelen en heroën, ieder met hun eigen werkzaamheden, verschijningsvormen
en zegeningen, die nauwkeurig beschreven worden.
ledere god vormt met zijn ondergeschikte krachten een σειρά, een
keten. Als een god verschijnt, wordt hij gevolgd door de gehele stoet,
die met hem zijn seira uitmaken, ieder in zijn eigen lichtglans. Was
de seira een bedenksel van Iamblichus? Zij past in ieder geval wel
bij het neo-platonisme en zeker bij het latere. Wij zien de epigonen nl.
bezig met het maken van steeds fijnere onderscheidingen en het invoeren
van steeds meer wezens of machten of hoe men ze maar
moet noemen tussen het allerhoogste en de laagste vorm van bestaan.
Een uiterst speculatief bedrijf. Evenwijdig daarmee loopt de constructie
van seirai. De filosoof Proclos (± 400), enerzijds een speculatief
scholasticus, was ook goed op de hoogte met de ketens. Het was hem
geopenbaard dat hij tot de seira van Hermes behoorde.
Het is merkwaardig om iemand in helder Grieks met zoveel zekerheid
te horen redeneren over zulke twijfelachtige onderwerpen.
Duidelijk is wel dat men bij zo’n gezicht op de bovennatuurlijke
wereld iedere cultus en iedere ritus kon aanvaarden, want bont als de
godenwereld zijn ook de vormen van hun verering. Vooral omdat
deze theosofen het ver gebracht hadden in de kunst van vergeestelijking
en allegorisering. Binnen de rangorde van dit „practisch” neoplatonisme
was er voor ieder goddelijk wezen, voorwerp of gebruik
wel een plaatsje te vinden. Een enkel voorbeeld: Dat er sprake is van
water- en luchtgoden, terwijl de goden toch een eenheid vormen, is
mogelijk omdat de goden zijn als het licht dat één is en toch verschil-
162

lende voorwerpen beschijnt (I, 9). De phallische godenbeelden wijzen
op de generende kracht die de goden aan de kosmos schenken in de
lente, wanneer men dergelijke beelden pleegt te wijden, en de obscene
woorden daarbij gebruikelijk op het gemis aan schoonheid (τς περ
τήν λην στερήσεως τν καλν, een neo-platonische vakterm) van de
materie. Wie ze hoort richt zijn gedachten op het tegenovergestelde.
Bovendien bewerken ze een katharsis der gevoelens. De goden zijn
immaterieel, ook al bedienen zij zich, zoals de sterregoden, van een
lichaam, zij willen het schone en verspreiden het goede zonder
afgunst (IV, 1). De astrologen vergissen zich dan ook als zij aan sommige
sterren kwade invloeden toeschrijven. De goden zijn zonder
affecten, zij kennen geen toom, maar de mens kan zich van hun weldaden
afwenden. Het is onjuist om de goden een bepaalde plaats
bv. in de ether aan te wijzen: dit zou de cultus en de gemeenschap
met de goden onmogelijk maken. Neen, als onstoffelijke wezens, die
boven de kosmos staan en deze omsluiten, zijn zij overal, ook op de
aarde.
Porphyrius had beweerd dat de goden µπαθες waren, beheerst
door gevoelens, evengoed als de demonen (dit laatste ontkent Iamblichus
niet), aangezien ze opgeroepen kunnen worden, gedwongen
kunnen worden om te verschijnen, en daarom verwierp hij dit oproepen,
καλεν is de technische term en κλσις is de formule,
waardoor men de goden dwingt te verschijnen. Deze kritiek zou
Iamblichus’ godsdienst in het hart treffen, als zojuist was. De theurgie
heeft immers ten doel om zich door riten en oproepen met de goden
in verbinding te stellen, want daarin is alle geluk gelegen (X, 5).
Aan de andere kant moest Iamblichus zich afzetten tegen de gangbare
magische praktijken die Porphyrius’ kritiek alleszins schenen te rechtvaardigen.
Het zand van Egypte heeft ons een menigte toverpapyri
opgeleverd waaruit blijkt hoe men goden en demonen in zijn macht
probeerde te krijgen en voor zijn eigen doeleinden poogde te gebruiken.
Volgens Prümm bestaat de magische handeling uit vier
delen: de oproep, het offer, de eigenlijke handeling en het loslaten
van de god, waarbij de oproeper, de κλήτωρ, zich beschermt tegen
de god door een amulet of een ander phylakterion. Een menigte
voorschriften moeten bij een en ander in acht genomen worden.
Van deze praktijken, die slechts zelfzuchtige doeleinden, meestal
van het laagste allooi, najoegen, moest ook Iamblichus niets hebben.
Wel roept ook hij de goden op, maar de verlichting, de openbaring,
die zij dan geven is ατοφανς en ατοθελς d.i. zij verschijnt uit
163

zichzelf, niet gedwongen, en door de wil der goden zelf. „Door die
wilsuiting geven de goden de theurgen genadig verlichting, roepen
hun zielen omhoog tot vereniging en wennen hen er aan om reeds
in het lichaam zich vrij te maken van het lichaam en zich te keren tot
de eeuwige en intelligibele oorsprong” (I, 12). Het gehele betoog is
wat gezocht, maar het doel is goed neo-platonisch, al hebben de
theurgische handelingen bij Iamblichus en zijn navolgers weinig
verschild van de vulgaire. Iamblichus wil in ieder geval van geen
dwang weten, dwang wijst op pathos en pathos is de goden onwaardig.
Neen, „door hun vriendschap, die alles verbindt, schenken de
goden de gemeenschap die bestaat in een onverbrekelijke band” . . . .
Daarom kunnen ook de heilige namen der goden (in de oproepingen
scil.) en de overige goddelijke formules, die omhoog voeren naar de
goden, de geesten met hen verbinden. Iamblichus is er van overtuigd
dat de macht van de theurgie — en ook van de voorspellingskunst —
van de goden komt (II, 11).
De mantiek speelde in de nadagen van het heidendom een grote rol.
Ook lamblichu sslaat haar zeer hoog aan. „De mantieke dynamis van
de goden is overal”, zegt hij (II, 12), „en staat in haar geheel ter
beschikking van degenen die er in kunnen delen. Zij doordringt alle
elementen, omvat aarde, lucht, vuur en water en maakt dat niets
van de levende wezens of de dingen die door de natuur bestuurd
worden het zonder haar stelt, maar geeft aan het ene meer, aan het
andere minder van haar voorkennis”. Een hoogst interessante stelling,
want nu begrijpen wij dat iedere vorm van voorspelling voor Iamblichus’
theologie aanvaardbaar is. Een theologie (hij gebruikt het
woord zelf), want De Mysteriis is geen handleiding voor theurgische
praktijken, maar een verantwoording en verklaring ervan. Voor de
mantiek heeft hij deze: „De henosis en de sympatheia (één van de
grote woorden van het neo-platonisme) en de gemeenschappelijke
beweging van de verste delen als waren zij dichtbij en als hoorden zij
allen tot één levend wezen, stuurt die stoet van tekens van de goden
naar de mensen naar beneden” (III, 16).
Met die verklaring kon ieder antiek mens, van de primitiefste
wichelaar tot de diepzinnigste wijsgeer het eens zijn. Aristoteles sprak
van een dynamis, de Stoa van een pneuma dat alles doordrong,
Plotinus van een allesbeheersende „sympatheia”. De Ouden, zegt
Nilsson, „konden niet onderscheiden tussen verschillende soorten van
kracht, evenmin als zij ze konden meten. Deze macht ontwikkelde
zich, dank zij haar onbepaaldlieid, in de richting van het wonder-
164

dadige, zij werd mysterieus en occult.” De man die het begrip macht
in deze zin door pseudo-wetenschappelijke werken ontwikkelde was
de Egyptenaar Bolos (± 200 v. Chr.). Iamblichus betrekt de goden
bij deze mantieke dynamis, zoals wij al zagen. „De goden bedienen
zich van vele middelen, van de dienst der demonen, van zielen en van
de hele natuur”. Hij noemt dan enkele van die onbezielde middelen
(III, 17): keisteentjes, stokken, hout, stenen, graan en gerstemeel en
bevindt zich daarmee op het gebied van de vulgaire mantiek, die
blijkens de papyri over nog heel wat meer onbezielde middelen
beschikte dan de door Iamblichus genoemde. Maar terwijl de vulgaire
mantiek zelfzuchtige doeleinden dient, heeft zij voor Iamblichus een
veel verhevener uitwerking: „Alleen de goddelijke mantiek, die ons
met de goden verbindt, laat ons waarlijk delen in het leven der goden.
Zij verschaft ons waarlijk het goede, omdat het zalige denken der
goden vol is van alle goede dingen” (X, 4). Die vereniging vindt
plaats als in de droom de ziel zich losmaakt van het lichaam en ook
wanneer mensen in trance geraken bv. door het staren in water of in
licht, in welk laatste geval de ogen beurtelings geopend en gesloten
werden. In deze toestand kan het voorkomen, aldus onze auteur, dat
mensen ongevoelig zijn voor vuur en ijzer: een groot bewijs dat ze
niet meer een menselijk, maar een goddelijk leven leiden. Spiritische
séances waren ook een weg om tot de goden te komen. Hedendaagse
spiritisten menen met afgestorvenen te doen te hebben, de Ouden
dachten dat goden zich kenbaar maakten. De leider van de séance, de
κλήτωρ of de θεαγωγν zlet volgens Iamblichus (III, 6) het pneuma
neerdalen in het medium, de δοχες of δεχοµένος. De theurg kan
het dan bevelen en besturen. Dit is niet bepaald in overeenstemming
met de door Iamblichus zo dikwijls uitgesproken gedachte dat de
goden zich niet laten bevelen. Hier blijkt hij toch verstrikt te zijn in
de vulgaire praktijken. Maar hij vertelt niet wat een theurg dan al zo
beveelt, de verheffing van het geestelijk leven lijkt het voornaamste
doel: „De ware goden zijn de schenkers van alle goede gaven, zij
bezoeken alleen de goede mensen die zich door de hiëratische kunst
(d.i. de theurgische) gereinigd hebben en roeien bij hen alle slechtheid
en hartstocht uit . . . . . daarom ontvangen de goeden alle deugden en
komen op een hoog zedelijk peil te staan” (III, 31). Slechte mensen
leven daarentegen onder de invloed van demonen. Iamblichus veroordeelt
dan ook charlatans, bv. mensen die wierook in het offervuur
werpen en uit de dampen dan allerlei voorspellen.
Theurgie is een zeer nauwkeurig bedrijf: gaat er iets fout bij de
165

handelingen of het reciteren der formules dan verschijnen er wezens
van lagere aard, die zich voor goden uitgeven. De echte theurg doorziet
dit, zoals Iamblichus zelf ook. Zijn biograaf Eunapius (vita
sophistarum 81) vertelt dat een Egyptenaar eens Apollo opriep en dat
de aanwezigen vol eerbied zijn verschijning aanschouwden, doch dat
Iamblichus het phantasma ontmaskerde als dat van een gedode
gladiator.
Nog enkele regels over de offers en het daarmee verbonden ritueel
om te laten zien hoe, wat we zouden kunnen noemen het „practische”
neo-platonisme bij alle theurgische en wijsgerige uitleg het overgeleverde
onveranderd wilde handhaven: κίνητον διατηροµεν δερο
ε τν θεσµν τς παραδσεως, onveranderd bewaren wij op dit gebied
altijd de inzetting van de overlevering. „Want”, besluit hij, ,,als
iets past bij de goden, is het het eeuwige en onveranderlijke.” Hij
zegt dit ter verdediging van de zgn. σηµα νµατα de woorden zonder
betekenis d.i. namen van niet-Griekse goden, onbegrijpelijke formules,
ja zelfs kreten die extatische geluiden nabootsen. Zij zijn volgens hem
afkomstig van de Chaldaeën en Egyptenaren, oude volken, die het
eerst de inspiratie van de goden hebben ontvangen. Deze woorden
zijn hierom zo waardevol, omdat zij alle verstand te boven gaan. De
riten zijn zo veelvuldig en ingewikkeld, omdat bij het in beweging
komen en neerdalen van de goden — de Ouden dachten, dat de goden
bij de offers aanwezig waren — een menigte van machten wordt
opgewekt — γείρειν is de vakterm — die allen recht op verering
hebben. Daarom mag zelfs de kleinste kleinigheid niet achterwege
gelaten worden, want dat zou de hele uitwerking der offers verstoren.
Hoe komt het nu dat de offers allerlei zegeningen brengen, zoals
het ophouden van hongersnoden en epidemieën, het brengen van
regen — en wat nog belangrijker is: het reinigen van zielen, hun vervolmaking
en verlossing uit het ,,worden” d.i. uit de stoffelijke
wereld? Niet omdat de goden door de offers gespijzigd voorden, zij
hebben de offers niet nodig. Neen, er bestaat vriendschap en verwantschap
van laag tot hoog, van planten en dieren tot de hoogste oorzaak,
en het volmaakte offer zet alle oorzaken in beweging (V, 9). De uitwerking
van de offeranden op de offeraar is vooral geestelijk: ,,zoals
het vuur de offergave onstoffelijk maakt en de onstoffelijke delen
naar de goden doet opstijgen, zo bevrijdt het ook de offeraar uit de
boeien van het worden, maakt ons gelijk aan de goden en geschikt
voor hun vriendschap”. In één woord: ,,Het hoogste van de hiëratische
kunst stijgt omhoog naar het Ene en eert daarin een menigte van
166

wezens en oorsprongen, maar dit geschiedt pas zeer laat en valt slechts
zeer weinigen ten deel en men mag zich gelukkig prijzen als het
geschonken wordt in de avond van het leven” (V, 22). Dat is het
hoogste, maar het laagste heeft ook zijn taak: ook de materie kan
de goden ontvangen, dank zij de overvloed van macht, περιουσία
τς δυνάµεως van de hoogste dingen. Want ook de materie komt
voort uit de „vader en maker van het heelal”. ,,Daarom voegt de
theurgische kunst, die de bij iedere god passende middelen van ontvangst
uitvindt, dikwijls stenen, kruiden, dieren (d.i. ritueel gedode)
en reukwerken bij elkaar en maakt zo een volmaakte en reine verblijfplaats
voor de goden” (V, 23). De toverpapyri kunnen ons er
uitvoerig over inlichten welke hokuspokus hier bedreven werd.
Ook godenbeelden werden door theurgische handelingen „pneumatisch”
gemaakt en gewijd. De grote theurg Heraïscos, vertelt zijn
biograaf Eunapius, voelde bij een godenbeeld zomaar aan of het reeds
gewijd was of niet.
Bij de offers horen gebeden om ze tot hun volle werking te brengen
en zoals de zin der offers zuiver geestelijk is, zo is die van de gebeden
dat ook. De litanieën (de cultische gebeden) zijn niet in staat om zich
te richten tot de zuiverheid van de Geest, had Porphyrius opgemerkt,
en niet ten onrechte, want daarvoor waren de oude formuliergebeden
ook nooit bedoeld. Maar bij Iamblichus is alles wat met godsdienst te
maken heeft in zijn theologie opgenomen. Hij is het dan ook niet
met zijn leermeester eens. ,,Het besef van onze nietigheid”, zegt hij,
„als iemand ons beoordeelt m vergelijking met de goden, maakt dat
wij vanzelf onze toevlucht nemen tot smeekbeden en door de smeekbeden
worden wij alras omhoog gevoerd tot het wezen dat wij aanroepen,
wij worden aan hem gelijk door de voortdurende gemeenschap
met hem en langzaamaan ontvangen wij na onze onvolmaaktheid
de volmaaktheid der goden (I, 15).
Om de vroomheid van Iamblichus duidelijk te laten uitkomen
vertalen wij nog een enkele passage: ,,De tijd die wij met gebeden
doorbrengen, voedt onze geest, maakt onze ziel reiner om de goden
te ontvangen, openbaart de mensen de geheimen der goden, went
hen aan de schittering van het licht, vervolmaakt ons voor de verbinding
met de goden, totdat zij ons terugvoert naar het allerhoogste,
trekt de zeden van onze geest langzaam omhoog en geeft ons die van
de goden, wekt in ons overtuiging, gemeenschap en een onverbreekbare
vriendschap, vermeerdert de liefde tot het goddelijke, ontsteekt
het goddelijke in onze ziel, zuivert de ziel van al het tegengestelde,
167

verwijdert het stoffelijke van de etherische en lichtende geest, vervolmaakt
de goede hoop en de liefde tot het goddelijke en doet ons in
één woord met de goden verkeren” (V, 26).
Iamblichus’ werk is onder meer een pogen om de heidense godsdienst
in al zijn verschijningsvormen veilig te stellen tegen kritiek
van binnen het heidendom, niet tegen aanvallen van buiten, want in
zijn tijd was het heidendom nog niet in de verdediging gedrongen,
dat gebeurde pas toen de Keizers Christenen waren geworden. Hij
doet dit door te laten zien hoe alles past binnen het neo-platonische
schema. Hij vervulde daarmee een religieuze behoefte. Het Ene van
Plotinus was ver en vaag, hij en de zijnen verlangden naar een direct
contact met het goddelijke en dat was overal om hen heen op vele
wegen, die tenslotte één weg waren, bereikbaar.
De godsdienst uit de klassieke periode is onder zijn handen wel
veranderd. De volbloedige Olympiërs, wier tempels en beelden hij
nog steeds vereert (VIII, 7), zijn min of meer abstracte krachten
geworden, hun namen komen in zijn werk niet of nauwelijks voor.
Des te meer de openbaringen van hun macht, die hij overal om zich
heen ervaart. Daar is zijn hart bij, in die openbaringen ervaart hij hun
aanwezigheid, het oproepen van de god met zijn heilige formules en
de „handelingen” brengen hem in een vrome stemming, het gebed
sticht gemeenschap.
Mensen als Iamblichus leven in een „betoverde werelt”, waar de
demonen kwaad stichten, waar alles vervuld is van bovennatuurlijke
krachten, maar die uiteindelijk beheerst wordt door goede goden.
Deze „betoverde werelt” stemt overeen met het natuurgevoel der
Ouden. ,,Wij moeten bedenken dat het al één levend wezen is” zegt
Iamblichus (IV, 12). De φσις is goddelijk, want haar kracht en leven
gaat dat van de mensen verre te boven, zij bestaat onafhankelijk van
de mens, de mens is van haar afhankelijk. Israël bracht — zie het
scheppingsverhaal — een heel andere natuurbeschouwing in onze
wereld. Waar die aanvaard werd was geen goddelijke φσις meer,
geen goden en geen theurgie.
Rotterdam
Heemraadssingel 202.
J. WYTZES.
Literatuur:
Jamblique, Les mystères d’ Egypte, éd. Les belles lettres, text en vertaling met noten. 1966.
Theodor Hopfner, Uber die Geheimleheren von Iamblichus, vert. met noten, 1922.
K. Prümm S. J. Religionsgeschichtliches Handbuch für den Raum der Altehristlichen Umwelt,
1954.
168

E. R. Dodds, The Greeks and the Irrational, 1956.
U. P. Nilsson, Greek Piety, 1948.
A. J. Fextugière O.P. La révélation d’Hermes Trismégiste I 1950.
S. Eitrem, La Théurgie chez les néo-platoniciens et dans les papyrus magiques, Symbolae
Osloentes XXII. 1942.
J. Geffcken, Der Ausgang des griechisch-römischen Heidentums, 1929.
169

Weinreb en Sallustius: Mauretania
In zijn memoires vermeldt F. Weinreb de affaire van het zg. Mauretania-dossier,
aangelegd door de S.D. als boekhouding van de aangiften
door Nederlandse burgers van ondergedoken Joden en door
hem in december 1943 —januari 1944 na inzage gedeeltelijk gestolen
en naar België gesmokkeld (F. Weinreb. Collaboratie en verzet 1940—
1945, pp. 1760—1777). Later zouden deze bescheiden in handen rijn
gekomen van Franse communisten, terwijl zij thans onvindbaar zouden
zijn (o.c., 1778—1786).
Weinrebs bekendheid met de gegevens uit dit dossier zou van invloed
zijn geweest op de trainering van het proces tegen hem na de
oorlog: immers, hij wist teveel van ,,hooggeplaatste Nederlanders”
en zijn onthullingen zouden voor velen gevaarlijk kunnen zijn.
Weinreb vreesde voor zijn leven, zodat hij, tegen het getuigenis van
anderen in, „beweerde dat dat Mauretania-dossier niets om het lijf
had en dat het door anderen was opgeblazen” (o.c., 1779).
In Pressers Ondergang wordt het Mauretania-dossier nergens genoemd;
overigens ook wel begrijpelijk, omdat van dit archief niets
behalve een herinnering bij enkelen present is en bovendien omdat
het hier slechts een detail-probleem betreft (vanzelfsprekend uitgezonderd
de betekenis voor de zaak-Weinreb). Toch is het interessant
genoeg om de mogelijke achtergronden van deze detail-kwestie
„Mauretania” te onderzoeken. Weinreb deelt mee, dat hij de naam
„Mauretania” op het Binnenhof wel eens had opgevangen in verband
met de onderhavige dossiers (o.c., 1777). Hij veronderstelt, dat men
Mauretania als schuilnaam koos voor de boekstaving van ,,mensen
die voor niets anderen lieten ondergaan” naar analogie met het schip
de Mauretania, dat in de eerste wereldoorlog door de Duitsers was
getorpedeerd. Welnu, deze boot zal wel haarsondanks zijn gezonken;
als verklaring van het Duitse archief bevredigt zij niet. Voorshands
acceptabeler lijkt de volgende interpretatie.
Het Mauretania-dossier vormde een documentatie van Nederlanders,
die — vaak in ruil tegen eigen voordeel —Joden aan de S.D.
wensten uit te leveren. Nu mag het bekend heten, dat reeds eerder
in de geschiedenis de naam Mauretania betrokken was bij een persoonsverraad.
Deze historie wordt uitvoerig beschreven in de Bellum
Iugurthinum van Sallustius. Hij is weliswaar de meest gedetailleerde
170

en betrouwbare, doch niet de enige bron; zo zijn er ook enkele testimonia
bij latere auteurs als Plutarchus en Appianus.
Voor een goed begrip is het noodzakelijk om de toedracht van de
Jugurthijnse oorlog beknopt in herinnering te brengen. De oorspronkelijke
betekenis van Mauretania is Morenland (cf. Maurus =
Moor). Mauretania in strikte zin heeft betrekking op het rijk van
koning Bocchus, later bekend als Mauretania Tingitana, ongeveer
corresponderend met het huidige Marokko. In brede betekenis omvat
Mauretania tevens het gebied van de latere provincies Mauretania
Caesariensis plus Mauretania Sitifensis en grenst aan het Numidië
in engere zin. M.C., M.S. en Numidië komen globaal overeen met
Noord-Algerië. Volgens Sallustius (Iug. 19, 7; 92, 5; 110, 8) werd de
grens tussen het Mauretanie van Bocchus en het Numidië van Jugurtha
gevormd door de rivier de Muluccha (thans Moeloeya genaamd; n.b.
er bestaat zelfs een Muluccha-probleem, cf. Paul) -Wissowa. Real-
Enzyklopädie der klassischen Altertumswissenschaft Bd. XIV, 2365—
2366). De latere provincies M.C. en M.S. behoorden derhalve van
origine tot het Numidische rijk.
De Jugurthijnse oorlog (111—105 voor Chr.) speelde zich af tussen
Rome en de woestijnvorst Jugurtha, die zich weliswaar met moord,
leugen en omkoperij, doch niet zonder militair en diplomatiek talent
meester had gemaakt van de Numidische troon. Jugurtha was de
schoonzoon van Bocchus, maar volgens Sallustius (Iug. 80, 6) had
deze verwantschap krachtens de polygamie weinig te betekenen.
Bocchus nam vanaf het begin van de oorlog een tweeslachtige houding
aan (88, 6). Wel had hij aanvankelijk een bondgenootschap gezocht
met de Romeinen, maar door Jugurtha’s kuiperijen werd hij te Rome
afgewezen (80, 4-5; 102,13). In 107 v. Chr. wist Jugurtha zich van een
verbond met Bocchus te verzekeren (80, 3) en gezamenlijk trokken
zij op tegen Cirta, waar de Romeinse consul Metellus zijn buit en
bagage had samengebracht (81, 2). In plaats van een gevecht ontstonden
er langdurige onderhandelingen tussen Metellus en Bocchus
(83, 1-3). Ook aan Metellus’ opvolger Marius deed Bocchus voorstellen
van vriendschap (88, 5), echter zonder overeenstemming te
bereiken. Marius veroverde een groot gedeelte van Numidië en
bracht Jugurtha zodanig in het nauw, dat deze Bocchus dringend
verzocht hem met zijn leger bij te staan, waarbij hij tevens aan de
Morenkoning een derde van Numidië beloofde, indien de Romeinen
uit Afrika verdreven werden of de oorlog werd beëindigd met
behoud voor Jugurtha van zijn gehele grondgebied (97, 1-2). Na
171

herhaalde gevechten met de Romeinen probeerde Bocchus nieuwe
onderhandelingen aan te knopen (102, 2). Tenslotte liet hij via Sulla
aan Marius meedelen: „Het Romeinse volk heb ik de oorlog niet
aangedaan en ook heb ik nooit gewild dat het in een oorlog betrokken
zou worden. Ik heb slechts de grenzen van mijn rijk, die werden
geschonden, met de wapens verdedigd. Ik beëindig de oorlog, daar
ge dit immers verlangt. Voert met Jugurtha zoveel oorlog als ge
maar wilt. De rivier de Muluccha, die de grens vormde tussen mijn
rijk en dat van Micipsa, zal ik niet overschrijden, maar ook zal ik niet
dulden dat Jugurtha deze overtrekt” (110, 6-8). Sulla antwoordde
dat zijn voorstel alleen door Rome kon worden aanvaard, wanneer
hij Jugurtha uitleverde: ,,het bondgenootschap, het verdrag en het
deel van Numidië waar hij nu aanspraak op maakte, zouden hem dan
vanzelf gegeven worden” (amicitiam foedus Numidiae partem, quam
nunc peteret, tum ultro adventuram; 111, l). Jugurtha werd door
Bocchus in een hinderlaag gelokt, gevangen genomen en aan de
Romeinen uitgeleverd. 1
De parallel met het Mauretania-dossier van de S.D. is onmiskenbaar:
Bocchus levert Jugurtha uit in ruil voor een gedeelte van
Numidië, ongeveer het gebied van de latere provincies Mauretania
Caesariensis en Mauretania Sitifensis (cf. Pauly-Wissowa XIV, 2368);
een Nederlandse burger verraadt Joden tegen het onderpand van zijn
oude fiets.
Mauretania, een uitstekende deknaam: wie immers zal aan de
Jugurthijnse oorlog denken? Tevens een vlag die perfect de lading
dekt: Jugurtha-dossier zou niet alleen doorzichtig zijn geweest, maar
ook feitelijk onjuist en bovendien niet makkelijk uitspreekbaar.
Mauretania is de schuilnaam bij uitstek: de een denkt aan een getorpedeerde
boot, de ander aan Frans West-Afrika.
Doorn,
Rembrandtlaan 20.
P. VAN DER ZWAAL.
172
1
Zie fragment in vertaling op bk. 173-174.

ONDERWIJS INVROEGER EEUWEN 2 1
Les manuels latins du XVIe siècle
Le titre de ma communication 2 risquerait, par son aspect général,
de vous faire illusion si vous attendiez de moi une véritable synthèse
sur ,,les manuels latins du XVIe siècle”; et je serais bien présomptueux
si je prétendais vous l’offrir; ce que je vous propose, c’est plutôt un
tour d’horizon, une simple promenade parmi ces manuels.
Je me bornerai en principe aux ouvrages qui intéressent notre pays,
c’est-à-dire, à l’époque, les Pays-Bas méridionaux et la Principauté
de Liège. Mais il n’est pas aisé de respecter en ce domaine des limites
strictes. Ainsi, en 1558, paraît à Venise, sous le nom d’Alde Manuce
le Jeune, alors âgé d’onze ans à peine, un recueil intitulé Eleganze,
insieme con la copia, della lingua toscana e latina, en toscan et en latin;
en 1585, le Jésuite français Jacques Gaulthier publie à Lyon une adaptation
de ces Elegantiae en latin et en français, rééditée quelques années
plus tard à Douai et à Anvers; en 1593 paraît à Liège une édition de
l’ouvrage de Manuce-Gaulthier avec traduction en français et en
néerlandais — car elle est destinée à l’ensemble de la Principauté
et du Diocèse de Liège —, en attendant, en 1607 — nous franchissons
ici une autre limite, celle de Fan 1600 — une édition avec traduction
française, néerlandaise et allemande, publiée égalemant à Liège.
Autre exemple du caractère international des manuels de latin:
Cornélius Valerius d’Auwater, originaire des Pays-Bas septentrionaux,
probablement d’Utrecht, était précepteur à Louvain quand il a rédigé
ses Grammaticae institutiones ; mais c’est à un imprimeur parisien,
Michel Vascosan, qu’il a confié la première édition.
Grâce à la correspondance de Valerius, publiée par Mgr De Vocht, nous savons que
des quatre cents exemplaires de cette édition, trois cents ont été vendus par l’imprimeur,
vraisemblablement en France, tandis que les cent autres étaient livrés à l’auteur,
qui en a expédié un peu partout, depuis la Zélande, ou il avait enseigné précédemment,
jusqu’à Liège, notamment à Fintention de ,,Maître Nicolas”, très probablement
Nicolas Nickman, professeur au Collège des Jéromites 3 . De ces quatre cents exem-
1
Zie eerste gedeelte van deze rubriek in Herm. nov./dec. 1070. De hiervolgende tekst is die
van een lezing, daterend uit 1969.
2
J’ai maintenu le style de ce texte, conçu pour une communication orale; seules les notes
ont été ajoutées en vue de la publication.
3
Henry de Vocht, Comelli Valerii ab Auwater Epistolae et Carmina, Louvain, Librairie Universitaire,
1957 (= Humanistica Lovaniensia, t. 14), pp. 94-178 passim; cfr aussi Léon-E. Halkin,
Nicolas Nickman, dans Leodium (Publication périodique de la Société d’Art et d’Histoire du
Diocèse de Liège), t. 49 (1962), pp. 15-16.
179

plaires aucun ne subsiste, et Inexistence même de cette édition de 1549 était ignorée
jusqu’ à la publication de la correspondance de Valerius.
Et nous voilà devant une des principales difficultés dans l’étude des
manuels du XVIe siècle : beaucoup sont perdus ou devenus rarissimes,
et par là même peu accessibles; plus d’un, encore décrit au siècle
dernier par un bibliophile pas toujours historien ou philologue, a
disparu dans la tourmente des deux guerres mondiales; d’autres se
cachent dans des bibliothèques privées jusqu’à ce qu’un heureux
hasard permette de les y découvrir. C’est ainsi que j’ai eu la bonne
fortune de trouver chez un ancien collègue une anthologie de lettres
de Cicéron et de Pline le Jeune due à Conrad Vacerus, non autrement
connu, qui de Louvain (Pédagogie du Château) dédie son manuel à
un professeur liégeois, Henri de Brème. C’est à La Roche -en-Ardenne,
dans le grenier d’une maison vouée à la démolition, que mon collègue
a découvert il y a quelques années cet ouvrage, dont les deux exemplaires
auparavant répertoriés se trouvent à Londres, au British Muséum 1 .
C’est donc une bibliothèque composée de livres rares et parfois de
,,fantômes” que je vous convie à épousseter pendant quelques minutes.
Dans cette ,,bibliothèque imaginaire”, les ouvrages les plus anciens
ne sont pour la plupart que des rééditions imprimées des traités
moyenâgeux tant décries par les humanistes pour leur ,,langue
barbare” et leur dialectique envahissante, tels le Vocabulista de Papias,
le Catholicon de Jan Baibi — qui contenait une grammaire et un
dictionnaire —, les oeuvres de Jean de Garlande, la grammaire d’Evraid
de Béthune connue sous le nom de Graecismus ou celle d’Alexandre
de Villedieu intitulée Doctrinale. Ce dernier manuel — le seul à trouver
grâce devant Erasme, qui le déclare ,,tolérable” 2 — a connu plus de
cent cinquante éditions de 1470 à 1500 et encore une centaine dans les
premières décennies du XVIe siècle, parfois d’ailleurs avec un texte
corrigé par Herman Torrentinus ou par Josse Bade.
Si, quittant ces ,,survivants” de l’époque antérieure, nous nous
tournons vers les nouveaux manuels, nous constatons que leurs
auteurs s’efforcent, dans une mesure variable, de répondre aux
exigences des humanistes et d’un enseignement efficace: langue plus
classique, moins de dialectique grammaticale, règles plus claires et
plus précises, parfois même souci de concision . . .
1
cfr mon article Cicéron, Pline le Jeune et renseignement liégeois au début au XVIe siècle, dans
Leodium, t. 53 (1966), pp. 33-41.
2
Alexandrum inter tolerabiles numerandum arbitrer (dans le De pueris statim ac liberaliter instituendis,
L.B., I, 514-515 = p. 461 de l’édition de J. - Cl. Margolin).
180

Le rayon le mieux garni est incontestablement celui des grammaires,
dont les auteurs se comptent par dizaines. Epinglons, dans
l’ordre chronologique, quelques noms : Jean Custos, de Brecht, dont
la grammaire sera reprise plus tard par Martin Lipse, Fonde de Juste
Lipse; Errasme, qui a revu la brève Syntaxe de l’Anglais Lily; Despautère,
le plus fameux, mais dont je ne dirai rien, puisqu’il incombe
à Monsieur le Professeur Lavency de nous en entretenir cet aprèsmidi;
Pierre Pontanus, dit ,,1’aveugle de Bruges”; le Jéromite Georges
Macropedius; Nicolas Clénard, plus connu pour ses grammaires du
grec de l’hébreu; Valerius d’Auwater, déjà évoqué, et son commentateur
Antoine Denis de Durbuy; Simon Vélépée, cher à Monsieur
le Professeur Nauwelaerts ; le Jésuite portugais Emmanuel Alvarez,
dont le manuel a été imposé dans tous les Collèges de la Compagnie
et a été édité notamment à Anvers ; Remacle Mohy de Rondchamps
(près de La Roche), qui malgré Foctroi d’imprimer n’a sans doute
jamais publié les quatre cahiers rédigés lors de son séjour à Saint-
Hubert et actuellement déposés à Bruxelles, aux Archives Générales
du Royaume 1 , et enfin Pierre Procureur.
Je voudrais, à titre d’exemple, m’attarder quelque peu sur la personne
et Foeuvre de ce Hennuyer méconnu 2 . Né à Ath vers 1530,
Pierre Procureur fait ses humanités au Collège de cette ville — qui,
quelques années plus tard, comptera parmi ses élèves le jeune Juste
Lipse. Inscrit en 1550 à l’Université de Louvain (Pédagogie du Faucon),
il y est promu Maître es Arts en 1552. On ne sait plus rien de lui
jusqu’en 1575, au moment ou il est nommé ,,recteur” du Collège de
Binche. De 1579 à 1584, il préside aux destinées de Fimportant Collège
de Houdain, fondé en 1545 par la ville de Mons. En 1584, il abandonne
ses fonctions de recteur, dont les charges administratives lui déplaisent,
mais il continue à enseigner et à résider dans rétablissement. C’est
sans doute alois qu’il compose sa grammaire latine, suivant en cela
une tradition de cette école; en effet, le premier recteur, Jean Gillet,
avait publié une grammaire élémentaire, par questions et réponses,
dont le seul exemplaire subsistant à Mons au siècle dernier semble
avoir actuellement disparu; son successeur, Jean Paludanus ou Des-
1
Conseil privé espagnol, carton 1276, n°. 490. Cfr les articles de J. Vannérus, La grammaire
de Remacle Mohy, dans Miscelîanea J. Gessler, 1948, t. II, pp. 1224-1230, et de L. Antheunis,
Het teruggevonden handschrift van een zoekgeraakt werk van de Geldenaakse humanist en pedagoog
René (sic) Mohy a Rotundo Campo, dans Bijdragen tot de Geschiedenis, t. 38 (1955), pp. 119-122.
2
Il n’est pas cité dans la Bibliotheca Belgica, La Biographie Nationale de Belgique lui a consacré
une notice due à E. Matthieu (t. XVIII, 270-273). Cfr aussi Jules Becker, Un établissement
d’enseignement moyen à Mons depuis 1545 = Mémoires et Publications de la Société des Sciences, des
Arts et des Lettres du Hainaut, t. 63 (1912), pp. 57-60.
181

maretz, originaire de Tournai, était également Fauteur d’un ,,Donat”
dont toute trace est depuis longtemps perdue.
Nous manquons de renseignements sur les circonstances de la composition
et de la publication de l’ouvrage de Pierre Procureur: contrairement
aux habitudes de l’époque, il n’a joint a son manuel ni
lettre-préface dédiée à un personnage influent,à un ami ou à des
élèves, ni poème rédigé en son honneur par quelque admirateur.
Quoi qu’il en soit, la première édition partiellement conservée a été
publiée à Douai en 1591; les éditions suivantes viennent d’Anvers,
en 1598 et 1604 1, alors que l’auteur est mort en 1603.
Si l’oeuvre de Procureur n’a eu qu’un rayonnement fort limité
dans l’espace — elle doit avoir été utilisée à Mons, Binche, Brainele-Comte,
et peut-être dans quelques autres écoles de ce Hainaut
déjà si riche en établissements d’enseignements —, elle a connu dans
cette aire restreinte un long succès: à travers tout le XVIIe siècle et
jusqu’en plein XVIIIe, cette grammaire a été rééditée à Mons ,,in
usum studiosae iuuentutis Collegii Houdani Montensis”.
Mais ouvrons ce livre, ou plutôt ces quatre livres, car — comme
beaucoup de ses confrères — Procureur a divisé son manuel en quatre
parties.
Dans le premier livre, intitulé Latinae linguae rudimenta, on trouve,
en vingt-quatre petites pages, des tableaux de déclinaisons et de
conjugaisons, suivis de renseignements sur ,,les huit parties du discours”,
avec de temps à autre une remarque en français. Procureur
s’y inspire, je pense, d’un opuscule anonyme dont on connaît deux
versions, l’une, imprimée à Anvers en 1515, avec quelques notes en
néerlandais, l’autre, éditée à Liège en 1562, avec notes en français.
Le titre de ce petit manuel — Declinationes nominum, pronominum et
verborum, praesertim regularium — est repris en sous-titre par notre
auteur.
Celui-ci a groupé les trois livres suivants sous la dénomination
Breuis epitome totius grammaticae latinae. Dès la première page, il
définit la grammaire ,,l’art de palier et d’écrire purement et correctement
— ars loquendi et scrihendi pure et emendate” et y distingue
orthographe, prosodie, étymologie, syntaxe, selon une succession
1
A ma connaissance, seule la Bibliothèque du Centre Universitaire de Mons possède des
exemplaires de cette grammaire:
a. sous le no. 10387, le liber secundus et le liber tertius dans l’édition de Douai, J. Bogard, 1591;
b. sous le no. 11097, le liber secundus dans l’édition d*Anvers, A. Coninx, 1598; les Rudimenta,
le liber primus et le liber tertius dans l’édition d’Anvers, A. Coninx, 1604.
c. diverses éditions de Mons, de 1628 à d= 1750.
182

traditionnelle et présentée comme ^naturelle”: Forthographe ne
s’occupe-t-elle pas des lettres, la prosodie des syllabes, Fétymologie —
ou morphologie — des mots, la syntaxe des phrases? Mais un autre
ordre le concurrençait et s’était en fait généralement substitué à lui,
les règles orthographiques disparaissant des grammaires et Fétude de
la prosodie étant, pour des raisons pédagogiques évidentes, reportée
à la dernière place. Et c’est ainsi qu’après les Rudimenta, Procureur
réserve le livre I à l’,,étymologie”, le livre II à la syntaxe et le livre in
à la prosodie et à la métrique.
Il n’a guère de prétentions à Foriginalité — le titre Breuis epitome
totius grammaticae latinae est suivi de la mention ,,ex variorum grammaticorum
et probatorum scriptorum libris. Pétri Procuratoris studio collecta” —
mais bien à la simplicité: il ajoute en effet ,,interpretationibusque, unde
sensus a pueris facile elici possit, illustrata”.
Que faut-il entendre ici par ,,interpretationes” ?
Beaucoup de règles grammaticales sont encore versifiées, selon un
principe mnémotechnique hérité du Moyen Age et assez généralement
admis — sauf dans les grammaires élémentaires et dans le manuel de
Cornélius Valerius —, mais ces vers, pas toujours limpides, sont surmontés
en cas de besoin d’interpretationes qui en facilitent la compréhension.
Que disent, par exemple, les deux vers consacrés au complément
des adjectifs dignus et indignus’? 1
Dignus et indignus cum sexto saepe locantur,
Et sunt cum casu parce sociata secundo.
Les mots cum sexto saepe locantur sont pourvus de l’,,interpretatio”
regunt saepe ablatiuum, et la deuxième vers de la note raro genitiuum,
si bien qu’on peut lire tout simplement: Dignus et indignus regunt saepe
ablatiuum et raro genitiuum.
En outre, chaque règle est accompagnée de références aux auteurs
classiques, en particulier à Cicéron. C’est ainsi que celle que nous
venons d’évoquer s’appuie sur les citations suivantes: Cicero : cognatione
dignus; laude dignus; indignus suis maioribus;
Suetonius: successionis imperii dignus;
Virgilius: magnorum indignus auorum.
Les soucis pédagogiques de l’auteur apparaissent encore dans la
présence d’un index alphabétique de plus de dix pages à la fin de la
syntaxe et dans de brèves remarques comme celles-ci:
1
1. II, p. 16 dans l’édition de 1591, p. 23 dans l’édition de 1598.
183

certaines notions s’apprennent aussi bien par l’observation et par
l’usage que par les règles 1 ;
la grammaire doit être pour les élèves une route courte et facile
conduisant à la lecture des auteurs ; sans cette lecture, la connaissance
d’innombrables préceptes grammaticaux serait peu utile 2 .
Sans doute, bien des traits nous déconcerteraient si nous prétendions
juger ce manuel selon nos critères de 1968; par exemple, en
morphologie, Finsertion d’un mode optatif que l’on croit devoir, à
l’imitation du grec, distinguer du subjonctif; ou encore la syntaxe,
consacrée essentiellement aux règles d’accord et à Remploi des cas,
tandis que remploi des modes n’est envisagé, bien brièvement et
bien imparfaitement, que dans le chapitre ,,syntaxis coniunctionum”.
Mais ce sont là faiblesses communes à toutes les grammaires de
l’époque.
Pour juger plus sainement, il faudrait au contraire essayer d’imaginer
quelle aurait été, un siècle plus tôt, la satisfaction du jeune Erasme
si lui-même et ses condisciples avaient eu à leur disposition un tel
ouvrage.
Mais il est temps de jeter un coup d’oeil sur les autres rayons de
notre bibliothèque.
Le jeune latiniste devait, très tôt, apprendre à tenir une conversation
en latin: tout renseignement se faisait en principe en cette langue,
avec cependant, semble-t-il, quelques accommodements dans les
classes élémentaires; en outre, si l’élève ne voulait pas risquer d’être
puni, il devait parler latin tant qu’il était à l’école, par exemple en
récréation; on retrouve partout cet article de règlement, qui excite
Pire moqueuse de François Dubois ou Franciscus Sylvius, d’Amiens,
professeur dans un collège parisien: il affirme que, pour échapper aux
punitions, les jeunes écoliers se contentent souvent de donner aux
mots de leur langue maternelle la terminaison -us 3 ! Cependant,
l’apprenti latiniste pouvait puiser sur tous les sujets courants de
conversation nombre d’expressions dans les recueils de Formulae ou
les Colloquia; Fouvrage le plus célèbre est certes celui d’Erasme: ses
Familiarium colloquiorum formulae, purement scolaires à l’origine, se
sont métamorphosées en Familiaria colloquia, dont l’aspect littéraire
s’est fortement accentué au fil des éditions, mais sans jamais effacer
1
1. I, p. 2 dans l’édition de 1604.
2
1. III, p. 44 dans l’édition de 1591, p. 62 dans l’édition de 1604.
3
Progymnasmatum in artem oratoriam centuriae très, lettres-préface, f°. a 3 dans l’édition de
Mayence, I. Schoeffer, 1540.
184

complètement l’intention didactique primitive. Si Erasme occupe le
premier rang parmi les auteurs de ,,colloques scolaires”, il ne doit
toutefois pas faire oublier Mosellanus, Adrien Barland, Cornélius
Crocus, Jean-Louis Vives ou Sebald Heyden.
Autre catégorie de manuels destinés aux débutants: les ,,flores”
et ,,sententiae” d’auteurs anciens, recueils souvent composés dans un
double but: initiation à la lecture des textes et formation morale;
le pseudo-Caton — déjà fort en honneur au Moyen Age —, les sept
sages de la Grèce traduits en latin, Publilius Syrus, Cicéron, Sénèque,
Térence, sont les noms que l’on rencontre le plus fréquemment dans
ces recueils, dus tantôt à des anonymes, tantôt à des humanistes connus,
comme Laevinus Crucius, curé et maître d’école, Cornélius Valerius
— qui insère un tel recueil dans sa grammaire, après les Rudimenta —
et Erasme lui-même, qui ne dédaigne pas d’éditer les maximes
attribuées à Publilius Syrus, de publier et de commenter les Catonis
disticha.
A l’intention d’élèves un peu plus avancés, des fables, puis des lettres
choisies, notamment une anthologie anonyme de lettres de Cicéron
et de Pline le Jeune, éditée à Deventer dès 1499 et rééditée au moins
huit fois jusqu’en 1517; cent épîtres de Pline publiées par Barland à
Louvain en 1516; l’anthologie de Cicéron et de Pline le Jeune
éditée par Conrad Vacerus en 1518 à Louvain, en 1522 et 1525 à
Anvers.
Parmi les auteurs d’éditions commentées à Fusage des classes, on
peut citer Herman Torrentinus pour les Bucoliques et les Géorgiennes
de Virgile, Nicolas Buscoducensis pour le Rudens de Plaute, Charles
Estienne pour l’Andrienne de Térence, Jacques Cruquius pour le
Pro Milone de Cicéron.
Les collégiens du XVIe siècle devaient aussi s’exercer à divers types
de composition latine: genre épistolaire — sur lequel je ne m’étendrai
pas, puisque Monsieur le Professeur Gerlo va nous parler du De
conscribendis epistolis d’Erasme —, poésie, discours.
Indépendamment des traités de prosodie et de métrique, qui font,
nous Pavons vu, partie intégrante des grammaires, Fapprenti — poète
peut consulter un recueil de Phrases poeticae ou un Dictionarium poeticum.
Quant à la rhétorique, elle est étudiée systématiquement et abondamment
dans les classes supérieures, à l’aide d’un manuel qui se réclame
généralement d’Aristote, de Cicéron et de Quintilien, et qui est signé
par exemple Vives, Cornélius Valerius — plus de quarante éditions —,
185

Gérard Vossius ou Cyprien Soarez, Jésuite portugais dont le De arte
rhetorica en trois livres a été adopté par sa Compagnie et a connu de
nombreuses rééditions, entre autres à Anvers, Douai et Liège.
Quel que soit le genre à traiter, des manuels de phraséologie et de
stylistique peuvent rendre des services: les Elegantiae d’Alde Manuce
le Jeune, dont nous avons parlé au début, celles de Valla résumées par
Erasme ou les Progymnasmatum in artem oratoriam centuriae très de
Franciscus Sylvius, traité de stylistique plein d’intérêt, avec de nombreuses
citations d’auteurs classiques à l’appui de chacune des trois
cents remarques; il a été édité non seulement à Paris, mais aussi à
Mayence, et un résumé en a été publié à Liège par le Jéromite Libert
Houthem.
Parmi les ouvrages de portée plus générale, non exclusivement destinés
aux écoles, figurent les lexiques et dictionnaires, souvent polyglottes.
C’est ainsi que Plantin publie en 1562 un dictionnaire latingrec-français-néerlandais
et que l’humble vocabulaire néerlandaisfrançais
édité en 1530 par Noël de Berlaimont, maître de français à
Anvers — ,,walsche schoolmeester Tantwerpen” —, s’étend progressivement
après la mort de son auteur : quatre langues dès 1551 à Louvain
— néerlandais, français, latin, espagnol, le latin étant dû à Cornélius
Valerius —, sept langues en 1586 à Anvers et en 1589 à Liège —
néerlandais, allemand, anglais, français, latin, espagnol, italien —
huit langues à Delft en 1598, par l’adjonction du portugais, sans parler
de nombieuses autres variantes publiées dans diverses villes d’Europe
et dans lesquelles interviennent, outre les langues déjà citées, le polonais,
le tchèque et . . . le breton. 1
Au dernier rayon de notre bibliothèque, des témoins d’une activité
parascolaire fort en honneur à l’époque : le théâtre. Si les collégiens
jouaient parfois des pièces anciennes, surtout du Térence, ils représentaient
plus souvent des oeuvres que leurs maîtres avaient composées
spécialement pour eux, oeuvres généralement de portée religieuse ou
édifiante. Les pièces qui avaient eu du succès étaient ensuite éditées,
par exemple trois tragédies écrites par Grégoire Holonius pour
l’école collégiale Saint-Barthélémy à Liège: Lambertias, Laurentias et
Catharina, qui racontent le martyre de saint Lambert, de saint Laurent
et de sainte Catherine; à Liège encore, deux pièces de Libert Houthem,
jouées pour les élèves du Collège des Jéromites: Gédéon — tragi-
1 Ces développements successifs ont été étudiés par René Verdeyen, Colloquia et âictionariolum
septem linguarum, Anvers-La Haye, Uitgave van de Vereeniging der Antwerpsche Bibliophilen,
1.1,1926 (no. 39); t. II, 1925 (no. 40); t. III. 1935 (no. 42).
186

comédie dont le sujet est emprunté à l’Ancien Testament (Livre des
Juges) — et Theatrum humanae vitae, comédie dans laquelle Anthropos
est tiraillé entre Nous, Fesprit, la plus noble partie de l’être humain,
qui apparaît sur la scène tel un ange et Sarcion, la chair, la plus mauvaise
partie de l’être humain, qui apparaît —je m’excuse, Mesdames,
— parée comme une femme . . .
Il sera encore abondamment question de manuels de latin au cours
de cette journée; aussi, je me garderai de tirer dès maintenant des
conclusions et je me contenterai, pour terminer, de vous dire ceci —
je ne pense pas que ce soit un secret —: à l’occasion du Colloque érasmien
qu’il organisera en juin prochain à Bruxelles, Gand, Anvers et
Liège, le Centre Interuniversitaire d’Histoire de l’Humanisme prévoit
dans chacune de ces villes une exposition et le groupe liégeois, sous
la direction de Monsieur le Professeur Halkin, a pour sa part choisi
comme thème ,,le livre scolaire au temps d’Erasme et des humanistes”.
Les manuels de latin y occuperont nécessairement une place importante
et nous espérons vivement que, grâce à la généreuse bienveillance
de diverses bibliothèques du pays, la ,,bibliothèque imaginaire”
que j’ai essayé d’évoquer devant vous deviendra pour un mois, dans
les vitrines de cette exposition, une réalité. 1
20 novembre 1968
24 Avenue du Monument RENÉ HOVEN.
B-5400 Marche-en-Famenne
België
1
Cfr. Le livre Scolaire au temps d’Erasme et des humanistes. Catalogue rédigé par René HOVEN
et Jean Hoyoux, Préface de Léon-E. HALKIN, Université de Liège, juin 1969; VI - 58 pages.
(ce numéro: p. 191).
187

Een schoolprogram uit Leuven, 1619
Alweer even geleden kocht ik een Nieuw-Testamentje in de editie
van Erasmus, door het antiquariaat op pl.m. 1550 gesteld, met de
Griekse tekst en Erasmus’ Latijnse vertaling in kolommen naast
elkaar, van eenzelfde type als de edities van Bryling van 1553 en 1562
en die van Vogel 1565 (lijst Kossmann nr. 1678, 1680, 1681). Het
titelblad ontbrak tengevolge van de activiteit van een censor. Deze
man heeft verder in de titel van de inhoudsopgaven der Brieven en
in de kop van de beschouwing over de deels verworpen, deels aanvaarde
bijbelboeken, de naam van Erasmus verwijderd. Ook deze
goede Homerus heeft echter even gedommeld: op p. 604 staat nog
voluit „In Epistolam ad Colossenses argumentum per Erasmum
Roterodamum”. Een „oude hand” heeft later het boekje weer aan
zijn auteur teruggegeven en noteerde boven het evangelie naar
Matthaeus „versio Des: Erasmi Roterodamensis”. „Mijn” censor
was niet zo’n leuke man als die andere van dat gilde, die probeerde zo
weinig mogelijk te veranderen en toen Erasmus Roterodamus stelselmatig
maakte tot Franciscus Robertellius 1 . Intussen is in mijn bijbeltje,
naar ’s censor’s dure plicht, de naam wel geheel verwijderd,
maar tegelijk, met veel gevoel voor het boek, voorzichtig, en zonder
grote schade, met het pennemes. Het titelblad moest er natuurlijk in
zijn geheel aan — maar daaraan dank ik het, dat ik het kopen kon.
Zodat ik al met al hem zijn werk niet al te kwalijk neem! Een en
ander plaatst het boekje trouwens in de strijd der geesten van de 16e
eeuw. Dat doet ook een aantekening in rood krijt bij Jac. 5, 14:
„Infirmatur quis apud vos? Accersat presbyteros ecclesiae” etc. In
een kinderlijke hand en trant staat op de bladzijde ernaast, onder
elkaar: ’πρεσβυτερους πρεσβυτερος πρ prie”. Is dit de reactie van
1
In Erasmus’ vertaling van Euripides’ Hecuba en Iphigenia in Aulis, Aldus, Venetië 1507,
exemplaar van de Gem. Bibl. te Rotterdam, lijst Kossmann nr. 1558. Hierover thans Opera
Omnia Erasmi dl. I, Amsterdam 1969. Daar oordeelt, met waardering voor de zorg voor het
boek: „The pages (of) the introduction have been removed with the greatest care”, de bewerker
van beide vertalingen, prof. dr. J. H. Waszink, over deze naamsverandering strenger: „This
substitution betrays a particularly strong antipathy against Erasmus, since (Robertello) was a
marked champion of the Contra-Reformation and attacked Erasmus rather frequently”. (p.
210) In de waardering voor de zorg voor het boek zou ik het zo weinig mogelijk bedorven titelblad
willen betrekken. De censor kan Robertello’s naam mede een vondst hebben geacht omdat
deze een vertaling naar Aeschylus vervaardigde. In de kaartenbak van klooster of school onder
diens naam ondergebracht zou dit Erasmianum zo weini g argwaan wekken, en voor vernietiging
door fanatieker gildebroeders door deze camouflage zijn beschermd, heeft hij wellicht gehoopt.
Dat mengt in zijn beeld wat humor — zij het zwarte.
188

een scholier op het vertoog van zijn meester, dat hier door de Protestanten
ten onrechte „oudsten” werd vertaald? Dat herinnert aan
het bezwaar van Nicolaas van Winghe, de vertaler van de Leuvense
R.K. bijbel van 1548, die „priester” schreef 1 .
Naar Leuven en naar een school daar wijst in elk geval de inhoud
van de band. In de achterzijde daarvan stak nl., ter versterking en
opvulling, gedeeltelijk onder het leer, een gedrukte tekst, die me zeer
nieuwsgierig maakte. Toen na enig gebruik de oorspronkelijke leren
riempjes, totaal vergaan, het begaven, was dit nauwelijks een ongeluk.
Herstel van de band bracht nl. de kans, deze tekst los te maken.
Terwijl tegelijk ook voorin een tot nu toe onzichtbaar gebleven tekst
te voorschijn kwam 2 . Beide teksten bleken elkaar nog aan te vullen
óók. Samen vormden ze een deel van het schoolprogram voor de
cursus 1619 van het Collegium Vaulxianum te Leuven! Ik toon
hierbij een foto — de donkere delen zaten onder de band.
In Leuven werd de propaedeuse aan de Universiteit direct bij haar
stichting in 1426 toevertrouwd aan de leiders van reeds voordien
bestaande Paedagogia. Deze „regentes” namen de verzorging van het
onderwijs in de artes op zich. Bij de stand van het onderwijs op de
gewone scholen, waar alles vaak slechts op de dienst in het koor was
gericht, was dit trouwens bepaald geen onnodige maatregel. Al gauw
zijn het vier Paedagogia, die als echte „gymnasia” in universitair
Leuven hun rol spelen. Ze ontleenden hun namen aan de herbergen,
waar ze dichtbij lagen en die al spoedig bij de school werden getrokken.
Het Paedagogium Lilii lag bij de „Leliebloem”, het paedagogium
Porci wel bij „Het verken”, het paedagogium Castri bij de Kasteelpoort
(eerder heette het Cacabus, naar de herberg De Ketel), het
vierde tenslotte was het paedagogium Falconis, bij De Valk, waar
in zijn Leuvense periode Erasmus een kamer had; de toegangspoort is
nu nog in de Tiensestraat te zien. In 1559 komt er nog een vijfde bij,
het Gandense, zo geheten naar zijn rector uit Gent, Van Nieuwlande.
In 1592 wordt dit laatste paedagogium door de beheerders van het
legaat, dat Jean de Vaulx, R.K. refugié uit Rijssel, voor de arme
studenten van Leuven naliet, opgenomen in het nieuw gecreëerde
Collegium Vaulxianum.
1
C. C. de Bruin, De Statenbijbel en zijn voorgangers, Leiden 1937, 207. De Willebrordvertaling
heeft „presbyters”, Theol. etherleergang N.C.R.V., nr. over Bijbelvertalen, 12(1970)
363. Een rode streep staat in mijn boekje ook bij 2 Petrus l, 20 „ . . sed illud prius noveritis,
quod omnis prophetica scriptura non sit privatae interpretationis”, ook zo’n shibbolet.
2
Met, in de rug, een gedeelte van het titelblad en snippers uit het voorwoord van M. Peresio
Ayala, De divinis, apostolicis atque ecclesiasticis traditionibus, z.pl. of j., 12°.
189

Toen in 1517, niet zonder Erasmus’ medewerking, het Collegium
Trilingue was gesticht, ging het peil van de scholen, waar de daar
opgeleide leraren les gaven, omhoog. Zo konden de Paedagogia het
Latijn laten schieten en zich toeleggen op het repeteren der studenten
voor de universitaire leerstof. Totdat de kennis van het Latijn weer
afnam. Waardoor het Gandense ontstond, en ook de andere Paedagogia
weer aan Latijn gingen doen. Met niet zó groot succes: de
berichten over de stand der Latijnse studiën daar zijn voor de eerste
decennia van de 16e eeuw somber — maar de scholen der Jezuïeten
vingen dat toen weer op. Zo staakt tenslotte het paedagogium Lilii de
Latijnse lessen in 1613. En in 1627 geeft men alleen in het paedagogium
Porci nog Latijn en rhetorica; maar dat dan ook met verve, met
spelen, voordrachten en debatten 1 .
In 1613 schrijft de leraar in de rhetoriek, Andreas Catullius, die ook
in 1619 nog in functie was aan het Vauixianum, een Prometheus en
laat die ws. ook opvoeren. Apollo klaagt daarin over de neergang der
artes liberales en van humanitas, en vraagt om subsidie voor de
school, zodat deze weer kan worden „novem . . . Divarum, trium
Charitum decus vitale”. Waarop Echo invalt: ,,Tale” (met, denk ik,
een gebaar met de duim omhoog: zó) 2 . Helaas, Latijn werd er in 1627
dus al niet meer gegeven. Het Collegium werd in 1657 definitief
opgeheven en met de restanten der andere vervangen door het
Collegium sanctissimae Trinitatis.
Van die laatste tijd van rijn zelfstandig bestaan is het program van
1619 een document. De naam van de regent is weggevallen — het
was Jacobus de Bay 3 .
Bezien we nu dit program, dan blijken de klassen, vier in totaal,
hun namen te hebben naar de stof die er werd behandeld. 4 De eerste,
hoogste klas, heette, naar men ziet, de Classis Rhetorica. De leerboeken
rijn de Rhetorica van Comelius Valerius uit Utrecht — het
werk, dat voor onze Coomhert het intermediair was, waardoor hij
de invloed van Cicero onderging. Verder diverse redevoeringen van
1
Naar H. de Vocht, History of the foundation and the rise of the Collegium Trilingue
Lovaniense, 1517—1550, Leuven 1951, 63-76. Het paedagogium Porci had ook vier klassen,
„as results froin one of the rare documents that have been preserved” (p. 68).
2
De Vocht a.w. 75 n. 6; Foppens I, 50; E. Reussens, Documents relatifs à l’Histoire de
l’Université de Louvain V 128.
3
Valerius Andreas, Fasti Academici, (1650), 286; Reuvens a.w. 126; A. Schillings, Matricule
de l’Université de Louvain (= Acad. Royale des Sciences, des Lettres et des Beaux-Arts de
Belgique. V) Brussel 1962, p. 47. 82, 88.
4
P. N. M. Bot, Humanisme en Onderwijs in Nederland. Utr.-Antw. 1955, 175 n.l. geeft
enkele dergelijke namen voor Deventer onder Sylvanus.
190

Cicero, daaronder natuurlijk pro Archia poeta met zijn verheerlijking
van de dichter als verbreider van de lof van de ware virtus. Voorts
de historicus Florus, boek II; Livius I-X; Horatius Carm. III en
Serm. I; en Seneca’s Medea. Griekse auteurs ontbreken, al gaf men
in de derde klas Griekse grammatica. „Voor Dialectica zullen dictaten
worden gegeven”.
Onder de boeken voor de Rhetorica-klas heeft de lijst voor klas 2
gestaan. De naam daarvan was Poesis. Men zal toch zeker wel Ovidius
en Vergilius hebben gelezen.
In „Syntaxi”, de derde klas, behandelde men de syntaxis van Simon
Verreept (Verepaeus), samen met diens versleer. Die zal men hebben
getoetst aan ps. Ovidius De Nuce — een geschrift, dat ook door Erasmus
is uitgegeven. Aan proza leest men Cicero’s De Amicitia en
Brieven — waarschijnlijk die Ad familiares, en mogelijk in een bloemlezing
van de gemakkelijkste daarvan, vooral met het doel de briefstijl
te leren 1 . Van Erasmus staat het niet-controversiele De civilitate
morum op de lijst; niet natuurlijk zijn Colloquia — die worden door
Vives geleverd. Voor Grieks gebruikt men de etymologie en syntaxis
van Clenardus. Het boek van deze uit Diest afkomstige geleerde,
1e druk 1530, was een succesboek; de bewerking van Vossius werd in
1625 voor de scholen van Holland voorgeschreven. Waarschijnlijk
las men het N.T., vooral de Evangeliën en Handelingen, maar toch
ook de Brieven, zoals elders ook, als aanvangslectuur (en hier tevens
als eindstadium), waarbij de leerlingen werden gesteund door een
Latijnse vertaling 2 . De Vulgaat dan toch wel. Of toch ... die van
Erasmus? Dat zou wel van een zeer liberale geestesgesteldheid getuigen
in datzelfde Leuven, waar een eeuw vroeger juist deze uitgave
van grondtekst en vertaling stormen van kritiek had gewekt. Of
heeft men gedacht: „fas et ab hoste doceri”? De Griekse tekst van
Erasmus was, als ik me niet vergis, in die tijd (en, in de textus receptus,
wel tot 1870 trouwens) de enige voor scholieren bereikbare. (Over
de edd. van Rescius van 1531-1535 zie mijn bijdrage over Gouda in
’t a.s. nummer). Polyglotten als de Complutensische uit 1522 of die van
Plantijn of Stephanus’ Geneefse editie van de grondtekst waren na-
1
Verepaeus zegt over de lectuur van de Brieven van Cicero: „In eo (sc. Cicerone) puer detinendus
est, donec non proferre solum & exprimere possit omnia Latine, pure & plane; sed
donec eius auctoris vim et elegantiam loquendo et scribendo ostendat” (naar: M. A. Nauwelaerts,
De methodiek van het Latijnse Onderwijs in de 16e eeuw, in: De Gulden Passer 26
(1948) 270).
2
Bot a.w. 200 vv.; over N.T. a1s aanvangslectuur id. p. 203. Over Vossius E. J. Kuiper, De
Hollandse „Schoolordre” van 1625, Groningen 1958, 122.
191

tuurlijk te duur. Hoe dit zij, het is verleidelijk, te denken dat, waar
een N.T. van Erasmus in de band een schoolprogram meekrijgt als
het (opnieuw) gebonden wordt, die binderij een sterke binding heeft
aan die school en waarschijnlijk wel bij de drukker van dat program
te zoeken valt, die tevens (pg. 189, n. 2) als tegenwicht zo’n goed
orthodox boekje als dat van Ayala uitgaf. Ik heb dat niet kunnen nagaan.
Meer dan het N.T. zal er wel niet gelezen zijn voor Grieks —
daarvoor lag het zwaartepunt in deze paedagogia verder tezeer uitsluitend
op het Latijn.
De stof van klas vier, de Etymologia, waar dus het basisonderwijs
werd gegeven, is door het bindersmes weggesneden. Waarschijnlijk
begon men met een Rudimenta-boekje; mogelijk was „op” (in het
Noorden en bij de Protestanten zegt men altijd „in”) deze klas nog
in gebruik het in het Nederlands gestelde leerboekje Fundamenten ofte
Eerste beginselen van de latijnse taele, dat Verepaeus in 1570 uitgaf
met een opdracht aan Dycks, leraar aan het Gandense 1 . Daarna zal
men wel op Verepaeus’ in het Latijn geschreven Etymologie zijn overgegaan.
Terwijl de Disticha Catonis, dat eeuwenverdurcndc boekje,
veel moralistischer dan onze Caesar is, wel de eerste lectuur zullen
hebben gevormd.
Maar, zoals men ziet, mijn program is hier het zwijgen opgelegd.
Rotterdam-13
Adriaen van der Doeslaan 34B.
N. VAN DER BLOM.
1
Fact! There is or was, such, an edition, with all the obnoxious epigrams of Martial placed
bythemselves at the end. (In the Delphin Martial (Amsterdam 1701) the Epigrammata obscaena
are printed as an Appendix (pp. 2-56), ,,(Ne) quicquam desideraretur a morosis quibusdam
hominibus.”)
192