Help mee om DNA-geheimen te ontrafelen! - Nederlandse Coeliakie ...
Help mee om DNA-geheimen te ontrafelen! - Nederlandse Coeliakie ...
Help mee om DNA-geheimen te ontrafelen! - Nederlandse Coeliakie ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Links: Een mengsel van het <strong>DNA</strong> met een<br />
speciale reactiemix wordt op een geno<strong>om</strong>wijde<br />
associatie chip gepipet<strong>te</strong>erd. Hierna<br />
wordt deze chip in een speciale robot<br />
geladen. Aan het eind van het proces kan<br />
de data zo vanuit de robot naar een<br />
c<strong>om</strong>pu<strong>te</strong>r gedownload worden.<br />
COELIAKIE EN ERFELIJKHEID<br />
Rechts: De onderzoeksgroep.<br />
Van links naar rechts en van boven<br />
naar beneden: Agata Szperl, Suzanne<br />
van S<strong>om</strong>meren, Titia Lamberts, Jihane<br />
R<strong>om</strong>anos, Cisca Wijmenga, Jingyuan Fu,<br />
Ron Booij, Lude Franke, Noortje Fes<strong>te</strong>n,<br />
Gosia Trynka. Niet op de foto: Mathieu<br />
Pla<strong>te</strong>el, Monique Veenstra.<br />
<strong>Help</strong> <strong>mee</strong> <strong>om</strong><br />
<strong>DNA</strong>-<strong>geheimen</strong><br />
<strong>te</strong> <strong>ontrafelen</strong>!<br />
De kans op coeliakie is voor een gedeel<strong>te</strong> erfelijk. We we<strong>te</strong>n<br />
dat mensen met familieleden met coeliakie een gro<strong>te</strong>re kans<br />
hebben <strong>om</strong> het ook <strong>te</strong> krijgen. Bovendien zijn de belangrijks<strong>te</strong><br />
risicofactoren voor coeliakie, de HLA DQ2 en DQ8<br />
genen, overerfbaar van ouders op kinderen.<br />
TEKST Noortje Fes<strong>te</strong>n, Afdeling Genetica van het UMC Groningen<br />
FOTO’S UMCG<br />
Aan de andere kant heeft 30% van de<br />
Nederlanders HLA DQ2 en/of DQ8 en<br />
geen coeliakie! Bovendien zijn er tussen<br />
coeliakiepatiën<strong>te</strong>n gro<strong>te</strong> verschillen<br />
in de ernst van hun glu<strong>te</strong>nintolerantie;<br />
s<strong>om</strong>mige mensen krijgen al klach<strong>te</strong>n als<br />
baby, <strong>te</strong>rwijl anderen jarenlang nergens<br />
last van hebben. Dit k<strong>om</strong>t waarschijnlijk<br />
door bepaalde <strong>om</strong>gevingsfactoren en<br />
door extra genen die bijdragen aan het<br />
risico en het beloop van coeliakie.<br />
In het Universitair Medisch Centrum<br />
Groningen proberen we <strong>te</strong> ontdekken<br />
welke genen naast HLA DQ2 en DQ8 nog<br />
<strong>mee</strong>r bijdragen aan het risico op coeliakie<br />
en de ernst van de ziek<strong>te</strong>. Als we<br />
deze genen kennen hopen we hier<strong>mee</strong>,<br />
in families waarin coeliakie voork<strong>om</strong>t, <strong>te</strong><br />
kunnen voorspellen wie een hoog risico<br />
loopt <strong>om</strong> ziek <strong>te</strong> worden. Ook zouden<br />
deze genen nuttig kunnen zijn <strong>om</strong> <strong>te</strong><br />
voorspellen of iemand een extra gro<strong>te</strong><br />
kans heeft op bepaalde bijverschijnselen<br />
van coeliakie, zoals os<strong>te</strong>oporose.<br />
Misschien kunnen we met een genetisch<br />
profiel in de toek<strong>om</strong>st zelfs wel voorspellen<br />
of iemand een gro<strong>te</strong> kans heeft<br />
<strong>om</strong> naast coeliakie ook bijvoorbeeld<br />
type 1 diabe<strong>te</strong>s of schildklierproblemen<br />
<strong>te</strong> krijgen. Ten slot<strong>te</strong> kan het ontdekken<br />
van <strong>mee</strong>r coeliakiegenen ons helpen bij<br />
het be<strong>te</strong>r begrijpen van hoe de ziek<strong>te</strong><br />
werkt. We we<strong>te</strong>n dat mensen met coeliakie<br />
een afweerreactie krijgen op glu<strong>te</strong>n,<br />
maar hoe bereiken die glu<strong>te</strong>n de afweercellen?<br />
Misschien zijn er wel risicogenen<br />
voor coeliakie die zorgen dat de darmwand<br />
<strong>mee</strong>r glu<strong>te</strong>n doorlaat waardoor je<br />
kans <strong>om</strong> ziek <strong>te</strong> worden gro<strong>te</strong>r is.<br />
Om nieuwe risicogenen voor coeliakie<br />
<strong>te</strong> ontdekken, vergelijken we het erfelijk<br />
ma<strong>te</strong>riaal (= het <strong>DNA</strong>) van gro<strong>te</strong> aantallen<br />
coeliakiepatiën<strong>te</strong>n met het erfelijk<br />
ma<strong>te</strong>riaal van gro<strong>te</strong> aantallen mensen<br />
zonder coeliakie. Als een bepaalde variatie<br />
in het <strong>DNA</strong> vaker voork<strong>om</strong>t bij<br />
mensen met coeliakie dan bij mensen<br />
zonder coeliakie, dan kan deze variatie<br />
verband houden met een gro<strong>te</strong>re<br />
kans op coeliakie. Een dergelijke studie<br />
wordt ook wel een geno<strong>om</strong>-wijde associatiestudie<br />
genoemd. Het geno<strong>om</strong> is<br />
het totaal aan erfelijk ma<strong>te</strong>riaal (al het<br />
<strong>DNA</strong>) dat iemand heeft. De studie is<br />
geno<strong>om</strong>-wijd (be<strong>te</strong>r zou zijn: geno<strong>om</strong>breed)<br />
<strong>om</strong>dat al het erfelijk ma<strong>te</strong>riaal<br />
wordt vergeleken tussen mensen met<br />
en zonder coeliakie. Ten slot<strong>te</strong> wordt dit<br />
een associatiestudie genoemd, <strong>om</strong>dat<br />
er wordt gekeken welke <strong>DNA</strong>-varian<strong>te</strong>n<br />
geassocieerd zijn met coeliakie, doordat<br />
ze vaker voork<strong>om</strong>en bij coeliakiepatiën<strong>te</strong>n<br />
dan bij gezonde mensen.<br />
Onder leiding van Cisca Wijmenga, van<br />
de afdeling Genetica van het UMCG,<br />
48<br />
Glu<strong>te</strong>nvrij • maart 2010
Een blik in het laboratorium waar het onderzoek uitgevoerd wordt.<br />
hebben we zo’n gro<strong>te</strong> ‘<strong>DNA</strong>-vergelijk studie’<br />
al twee keer uitgevoerd. Onze groep<br />
is onderdeel van het Celiac Disease<br />
Consortium (CDC), dat dit onderzoek<br />
mogelijk maakt.<br />
Dit genetisch onderzoek is een samenwerking<br />
tussen VUmc, LUMC, UMC<br />
Utrecht en UMCG. Daarnaast wordt met<br />
een aantal andere in<strong>te</strong>rnationale groepen<br />
samengewerkt. De eers<strong>te</strong> studie<br />
hebben we gedaan in samenwerking<br />
met een onderzoeksgroep uit Londen.<br />
Deze studie heeft geleid tot de ontdekking<br />
van zeven coeliakie risicogenen. De<br />
<strong>mee</strong>s<strong>te</strong> van deze risicogenen zijn, net<br />
als HLA DQ2 en DQ8, betrokken bij de<br />
afweerreactie <strong>te</strong>gen glu<strong>te</strong>n. Vergeleken<br />
bij HLA DQ2 en DQ8 veroorzaken deze<br />
genen maar een heel klein gedeel<strong>te</strong> van<br />
het erfelijke risico op coeliakie: wordt<br />
het risico op coeliakie door het hebben<br />
van het HLA DQ2 gen ongeveer vier keer<br />
gro<strong>te</strong>r, het hebben van één van de nieuw<br />
ontdek<strong>te</strong> genen vergroot dit risico maar<br />
een kwart keer. Een heel opvallende<br />
bevinding was dat vier van deze zeven<br />
genen ook geassocieerd zijn met type<br />
1 diabe<strong>te</strong>s, een ziek<strong>te</strong> die vaker voork<strong>om</strong>t<br />
bij mensen met coeliakie. Verder<br />
bleek coeliakie risicogenen <strong>te</strong> delen met<br />
de chronische darmonts<strong>te</strong>kingsziek<strong>te</strong>n<br />
colitis ulcerosa en de ziek<strong>te</strong> van Crohn<br />
en met de gewrichtsonts<strong>te</strong>kingsziek<strong>te</strong><br />
reumatoïde artritis. Voor de tweede<br />
studie hebben we samengewerkt met<br />
dezelfde Engelse groep en ook nog met<br />
onderzoeksgroepen uit Italië en Finland.<br />
Deze tweede studie, die binnenkort<br />
wordt gepubliceerd, leverde nòg eens<br />
dertien nieuwe coeliakiegenen op, waarvan<br />
zeven genen ook risicogenen voor<br />
andere ziek<strong>te</strong>n zijn.<br />
Om deze studies <strong>te</strong> kunnen uitvoeren<br />
is <strong>DNA</strong> van heel veel coeliakiepatien<strong>te</strong>n<br />
en gezonde controlepersonen nodig. Bij<br />
de eers<strong>te</strong> studie is <strong>DNA</strong> van 768 coeliakiepatien<strong>te</strong>n<br />
en 1422 gezonde controles<br />
onderzocht en bij de nieuws<strong>te</strong> studie<br />
was er <strong>DNA</strong> van 4533 coeliakiepatiën<strong>te</strong>n<br />
en 10.750 gezonde controlepersonen.<br />
Om nog <strong>mee</strong>r coeliakierisicogenen<br />
<strong>te</strong> ontdekken moe<strong>te</strong>n we nog <strong>mee</strong>r<br />
mensen gaan onderzoeken. Bovendien<br />
we<strong>te</strong>n we nu weinig over het verband<br />
tussen de risicogenen en het ziek<strong>te</strong>beloop.<br />
We zullen naast <strong>mee</strong>r mensen ook<br />
<strong>mee</strong>r informatie over hun ziek<strong>te</strong>beloop<br />
moe<strong>te</strong>n hebben, zeker als we ook nog<br />
willen gaan kijken welke genen een gro<strong>te</strong>re<br />
kans geven op dingen als een vroeg<br />
begin van de ziek<strong>te</strong> of os<strong>te</strong>oporose.<br />
Voor de laats<strong>te</strong> geno<strong>om</strong>-wijde associatiestudie<br />
hebben we vanuit Nederland<br />
<strong>DNA</strong> van 803 coeliakiepatien<strong>te</strong>n en 846<br />
gezonde controlepersonen bijgedragen.<br />
Deze mensen zijn door artsen van een<br />
aantal gro<strong>te</strong> ziekenhuizen in de studie<br />
<strong>mee</strong>gen<strong>om</strong>en.<br />
Natuurlijk zijn er veel <strong>mee</strong>r mensen<br />
in Nederland die ook graag bij willen<br />
dragen aan de vergroting van de kennis<br />
over coeliakie. Dat kan! Voor nieuwe<br />
studies zijn we op zoek naar coeliakiepatiën<strong>te</strong>n<br />
en hun gezonde partners die<br />
bereid zijn een vragenlijst in <strong>te</strong> vullen<br />
en <strong>DNA</strong> af <strong>te</strong> staan voor het onderzoek.<br />
Hiervoor hoeft u de deur (bijna) niet<br />
uit; de vragenlijst kunt u invullen op<br />
onze in<strong>te</strong>rnet si<strong>te</strong> en <strong>DNA</strong> kunnen we<br />
isoleren uit speeksel, waarvoor u een<br />
speciaal potje thuisgestuurd krijgt. Het<br />
onderzoek gebeurt anoniem; uw naam<br />
en adres worden niet gekoppeld aan<br />
uw <strong>DNA</strong> mons<strong>te</strong>r. U hoeft zich dus geen<br />
zorgen <strong>te</strong> maken dat anderen iets over<br />
uw <strong>DNA</strong> <strong>te</strong> we<strong>te</strong>n k<strong>om</strong>en. Aan de andere<br />
kant be<strong>te</strong>kent dit ook dat we u persoonlijk<br />
geen informatie <strong>te</strong>rugsturen over<br />
uw genetisch profiel. Zolang we nog<br />
niet we<strong>te</strong>n wat de exac<strong>te</strong> invloed van<br />
de nieuwe risicogenen op de kans op<br />
coeliakie en het verloop van coeliakie<br />
is, is het voor u ook niet nuttig <strong>om</strong> deze<br />
informatie <strong>te</strong> hebben. Na iedere studie<br />
rappor<strong>te</strong>ren we natuurlijk wel over de<br />
nieuw gevonden genen en andere resulta<strong>te</strong>n<br />
in Glu<strong>te</strong>nvrij Magazine!<br />
Voor <strong>mee</strong>r informatie, en <strong>om</strong> u op <strong>te</strong><br />
geven <strong>om</strong> deel <strong>te</strong> nemen aan de studie,<br />
kunt u naar onze websi<strong>te</strong> gaan:<br />
www.glu<strong>te</strong>nonderzoek.nl<br />
Als u geen beschikking over in<strong>te</strong>rnet<br />
hebt kunt u ook een briefkaart met uw<br />
naam en adres sturen naar:<br />
UMCG, AfdelingGenetica,<br />
Antwoordnummer 299,<br />
9700 VB, GRONINGEN,<br />
o.v.v. ‘Glu<strong>te</strong>nonderzoek’,<br />
we zullen u dan de benodigde informatie<br />
en formulieren opsturen. Alvast heel<br />
har<strong>te</strong>lijk bedankt voor uw hulp bij het<br />
<strong>ontrafelen</strong> van de erfelijke ach<strong>te</strong>rgrond<br />
van coeliakie! n<br />
Glu<strong>te</strong>nvrij • maart 2010 49
Change language