Hoofstuk 3 - UJDigispace

57
Hoofstuk 3
Die skildering van probleme binne die huwelik
Die huwelik is ‘n ingewortelde instelling in die Westerse samelewing. By die
Germane was die huwelik ‘n private transaksie tussen twee families, waar die
jong bruid letterlik in die familie van die bruidegom opgeneem is. Toe die
Christendom Europa oorgeneem het, het die huwelik ‘n sakrament geword. Die
Christene het dus die Germaanse huwelik as ‘n onwettige verbintenis gesien. 1
Die Judeo-Christelike lewensfilosofie en beginsels word deur die oorgrote
meerderheid in die Westerse samelewing aanvaar. 2 Die beginsel van ‘n
permanente, monogame, heteroseksuele huwelik is as die basis van die
gesinstruktuur aanvaar. 3 Daar is talle verwysings in die Bybel na hoe God wil hê
die huwelik moet lyk. Die eenheidsvorming van die huwelikspaar is die
Christelike ideaal. 4 Getrouheid en eerbaarheid van die huwelik is karaktertrekke
wat hoog aangeskryf word:
Die huwelik moet deur almal eerbaar gehou
word. Wees in die huwelikslewe getrou aan
mekaar, want ontugtiges en egbrekers sal
onder die oordeel van God kom. 5
Die huwelik eis ook intimiteit op alle vlakke om vervulling en verwesenliking te
bewerkstellig. Dit dring deur na die intellektuele, die sosiale, die emosionele en
die fisiese vlakke van die huwelikspaar. 6
1
Robert Nisbet: The Social Philosophers. Community and Conflict in Western Thought. New York:
Thomas Crowell 1973. p. 179.
2
George Rekers: A Sexual Identity. Michigan: Baker 1982. p. 16f.
3
Ibid. p. 18.
4
Die Bybel. p. 13. “Daarom sal ‘n man sy pa en ma verlaat en saam met sy vrou lewe en hulle sal een
wees.”

58
Dit kom egter voor asof die moderne dramaturg van vandag in die algemeen en
Dürrenmatt in die besonder met die probleem gekonfronteer word dat hierdie
ideale oënskynlik selde bereik word. Volgens Elke Franke is die huwelik die
mees algemene wederkerige verhouding tussen man en vrou in ons samelewing,
maar Dürrenmatt beeld dit in sy groteskkomedies as ‘n gevegsone en slagveld
uit. 7 Johannes Drotsky beweer dat Dürrenmatt die huwelik as ‘n uitgediende
instelling beskou. 8 Met hierdie stelling stem ek egter nie saam nie, want myns
insiens kritiseer Dürrenmatt slegs die realiteit van die burgerlike huwelik en
vergestalt die verbrokkelende verhouding tussen man en vrou op die verhoog,
sodat die toeskouer/leser homself/haarself herken en self tot probleemoplossing
kom. Alhoewel hierdie hoofstuk toegespits is op karakters wat in ‘n
huweliksverhouding tot mekaar staan, sal daar wel verwysings wees na verloofde
paartjies of bemindes wat van voorneme is om in die huwelik te tree.
1. Gebrek aan sinvolle kommunikasie
Mans en vroue het op verbale en nie-verbale vlak verskillende style van
kommunikasie en daarom is dit nie vreemd dat hulle probleme ondervind om met
mekaar te praat nie. Baie egpare praat dan ook by mekaar verby en leer patrone
van negatiewe interaksie aan. Greteman onderskei tussen vier verskillende
vlakke
5
Ibid. p. 300.
6
Norman Wright: More Communication Keys to your Marriage. Los Angeles: Regal 1983. p. 6.
7
Elke Franke: Die Bedeutung der Frau in Dürrenmatts Dramen. University of Rochester: Ongepubliseerde
Proefskrif 1979. p. V.
8
Johannes Drotsky: Die Individu en die Gemeenskap in die Dramas van Friedrich Dürrenmatt. Universiteit
van Pretoria: Ongepubliseerde Magisterverhandeling 1987. p. 91-93.

van basiese kommunikasie wat kortliks bespreek sal word: 9
59
1. Die eerste vlak noem hy ‘chit-chat’ wat wys op ‘n lighartige, vriendelike,
sosiale gesprek. Dit verg baie min vitale energie van albei partye en is meestal
heel oppervlakkig.
2. Die tweede styl van gespreksvoering is dikwels tot mislukking gedoem,
omdat die een party die ander een probeer manipuleer en sy eie intensies op sy
maat wil afdwing. Sinsnedes soos ‘jy behoort...’, ‘jy wil nooit...’, ‘jy is altyd...’
word dikwels gebruik om die ander party te oorreed om te handel soos hy/sy wil.
Negatiewe emosies kom na vore, uitermatige frustrasie bou op, met die gevolg
dat albei partye ‘n ondeurdringbare muur om hulle bou. Stagnasie tree in en
albei partye sien nie kans om hulle kommunikasiestyl te verander nie.
3. Die derde vlak van kommunikasie is op ‘n heel ander vlak as die vorige
twee. Die egpaar het ‘n stadium bereik van stabiliteit in hul verhouding. Die
drang om ‘n magspeletjie te speel is verby en hulle het geleer om kalm
beredeneerd op ‘n denkende manier met mekaar te praat. Hulle gebruik terme
soos ‘dalk kan ons...’, ‘ek spekuleer...’, ‘kom ons ondersoek die moontlikheid ...’
en skep so oop vrae waar albei na antwoorde kan soek.
4. Die vierde vlak van kommunikasie is die blootlegging van die siel en dus
baie intiem van aard. ‘n Liefdevolle verbondenheid tot mekaar, ‘n bereidwilligheid
om suksesse en mislukkings met mekaar te deel en eksklusiwiteit binne die
verhouding is ‘n voorvereiste vir intimiteit. Omdat gevoelens op hierdie vlak
buitengewoon sensitief is, veroorsaak verwerping groot emosionele pyn.
9 James Greteman: Creating a Marriage. New York: Paulist 1993. p. 36ff.

60
Verwerping bring gevoelens van gegriefdheid, gekrenkdheid, geraaktheid en
gebelgdheid na vore; warmte en liefde word weerhou en stilstuipe maak intimiteit
onmoontlik. 10
In die groteskkomedie “Romulus der Große” beskryf TimoTuisanen die huwelik
van die keiserpaar as afskuwelik, omdat dit slegs op rou ambisie gebaseer is. 11
Peppard beweer dat die leegheid en geveinsdheid van die liefdelose verhouding
tussen hulle simptomaties is van die verlies van ‘n egte gemeenskap in die
samelewing van die Romeinse Ryk. 12 Daarmee kan ek egter nie saamstem nie,
omdat Dürrenmatt nooit bedoel het om oor die historiese aspekte van die
Romeinse Ryk te skryf nie; tewens, hy noem die stuk ‘n onhistoriese komedie.
Hulle huwelik is egter vir albei partye louter marteling en dit word in hulle
kommunikasiestyl weerspieël. Terwyl Romulus tydsaam en met groot smaak sy
ontbyt nuttig, verval die wêreldorde rondom hom en dit lyk asof Julia baie beter
ingelig is oor die politieke situasie in die Ryk as die keiser, want hy is nie daarin
geïnteresseerd nie. Juis daarin lê die verskil tussen hulle: Romulus is ‘n filosoof
wat homself eerder besig hou met die klein dinge in die lewe soos sy
hoenderboerdery en is nie geïnteresseerd om die wêreld te verbeter nie. Die
leser/toeskouer leer die keiserin vir die eerste keer ken waar Romulus
waardevolle kunswerke aan die kunshandelaar Apollyon verkoop, sodat hy sy
hoenderboerdery in stand kan hou. Elke keer as Julia haar man aanspreek,
10
John Gray: Men are from Mars. Women are from Venus. New York: Harper Collins 1992. p. 103.
11
Timo Tuisanen: Friedrich Dürrenmatt. A Study of Plays, Prose and Theory. Princeton: Princeton
University 1977. p. 79.

61
antwoord hy haar met oordrewe vriendelikheid, soms ook irriterende
onderdanigheid: “Liebe Frau?”, “Beruhige dich, Frau” en “Liebste Julia”. Sy
probeer hom aanpor om soos ‘n keiser op te tree en bevele aan sy legioene te
gee om oorlog te voer teen die oprukkende Germane. Sy is tot breekpunt toe
gefrustreerd met die keiser se passiwiteit:
Romulus: Wir haben Ausverkauf.
Julia: Denke daran, daß diese Büsten das einzige sind, das dir mein
Vater Valentinianus hinterlassen hat.
Romulus: Du bist ja auch noch da, liebe Frau.
Rea: Ich halte das einfach nicht mehr aus! (Romulus p. 28)
Later roep Julia uit dat sy haar skaam om sy vrou te wees. In die derde bedryf,
voordat sy na Sisilië toe wil vlug, sien die leser/toeskouer hoe liefdeloos hulle
huwelik werklik is. Hulle kommunikasie bly slegs op die eerste twee vlakke en
ten spyte van die oppervlakkigheid daarvan, weet die keiser presies waar hy met
haar staan. Die magbehepte Julia se enigste ambisie was om keiserin te word:
“Was du liebst, ist eine abstrakte Staatsidee, die dir die Möglichkeit gab, durch
Heirat Kaiserin zu werden” (Ibid. p. 75) en dan kom Julia tot die skokkende
besef: ”Du hast mich also nur geheiratet, um das römische Imperium zu
zerstören.” (Ibid. p. 77) Julia probeer om haar man te manipuleer om haar eie
ambisie te bevredig en dit laat haar magteloos en gefrustreerd voel, omdat sy
misluk het. Sy vlug sonder hom en vind haar dood. Romulus bly egter moreel
superieur en stabiel.
12 Murray Peppard: Friedrich Dürrenmatt. p. 40.

62
In “Die Ehe des Herrn Mississippi” beeld Dürrenmatt die huwelik tussen
Mississippi
en Anastasia uit as “earth knows no hell like a marriage”. 13 Hierdie verbintenis
vind om geheel en al verkeerde redes plaas: Mississippi sien sy huwelik as ‘n
eksperiment, want hy glo dat die mens deur die onderhou van die Wette van
Moses tot volmaaktheid gelei kan word. 14 Wanneer die huwelik as ‘n
eksperiment gesien word, kan geen intimiteit tussen man en vrou verwag word
nie en kommunikasie tussen hulle sal noodwendig maar skraal wees. Na ‘n
huwelik van vyf jaar spreek hulle mekaar steeds in die hoflikheidsvorm aan.
Alhoewel sy hom op sy voornaam aanspreek, bly hy by die hoflike en formele
“Madame”. Ook in die tweede deel van die stuk bereik hulle manier van
kommunikasie nooit emosionele diepte nie. Die taalgebruik is elegant, keurig en
vernaam en rituele is grotesk ernstig en grens aan die lagwekkende. Die leë,
holklinkende oordrywings in hul kommunikasiestyl neig om met behulp van die
vernaamste uitdrukkings moontlik die hopeloosheid van hulle wêreld uit te
beeld. 15 In skerp kontras staan die dialoog tussen Übelohe en Anastasia, waar
sy nie die hoflikheidsvorm gebruik wanneer sy hom aanspreek nie, maar hulle
praat by mekaar verby en daar vind dus geen aktiewe luisteraktiwiteit plaas nie.
Inderwaarheid vind daar anti-kommunikasie plaas:
Anastasia: Der Nebel kommt wieder.
Übelohe: Und der Pöbel.
Anastasia: Jeden Abend stieg der Nebel vom Fluß
herauf diesen November.
13 Murray Peppard: Friedrich Dürrenmatt. p. 44.
14 Jan Knopf: Friedrich Dürrenmatt. München: C.H. Beck 1988. p. 45.
15 Armin Arnold: Friedrich Dürrenmatt. New York: Friedrich Ungar 1972. p. 38.

63
Anastasia: Der Nebel kommt wieder.
Übelohe: Ein Biedermeier-Tisch, zwei Louis-Quatorze
Stühle […] Ich hasse Möbel überhaupt.
Anastasia: Die Kathedrale schlägt acht Uhr. (Ibid. p. 77)
Elke keer as Anastasia ‘n keuse moet maak, kies sy die maklike uitweg, omdat
sy geen ideale het nie. Sy moor, lieg en bedrieg en pas haar by omstandighede
aan wat haar bevoordeel. Dit is haar formule om in haar wêreld te oorleef.
Wanneer na die verhouding tussen Ill en sy vrou in “Der Besuch der alten Dame”
gekyk word, is dit opvallend dat daar weinig of geen kommunikasie plaasvind nie;
tewens, hulle vermy mekaar. Selfs sy kinders vermy kontak met hom en weier
om saam met hom ontbyt te nuttig. Ill en sy vrou is emosioneel so afgestomp dat
hulle geen begrip het vir mekaar se diepste nood nie. Terwyl Frau Ill vlytig
deelneem aan die nuwe welstand van die gemeenskap, het sy geen meegevoel
met die sielestryd en die lewensgevaar waarin haar man homself bevind nie.
Terwyl hy alleen in hul woning bokant die winkel worstel, is Frau Ill egoïsties in
verwysings na haar eie lyding:
Der Erste: Schritte.
Frau Ill: Geht im Zimmer herum. Seit Tagen.
Der Erste: Das schlechte Gewissen. Schlimm hat er’s
mit der armen Frau Zachanassian getrieben.
Frau Ill: Ich leide auch darunter.
Der Erste: Ein Mädchen ins Unglück stürzen. Pfui Teufel.
Frau Ill, ich hoffe nicht, daß Ihr Mann schwatzt,
wenn die Journalisten kommen.
Frau Ill: Aber nein.
Der Erste: Bei seinem Charakter.
Frau Ill: Ich habe es schwer, Herr Hofbauer. (Ibid. p. 70)

64
Selfs na die negatiewe verwysing na haar man se karakter, kom sy nie tot sy
verdediging nie. Terwyl die koerantfotograwe foto’s neem van die Ill gesin, maak
hulle geen oogkontak nie en poog nie om met mekaar te praat nie. Die polisie se
verwysing na die musiek oor die radio is ‘n vingerwysing na haar nuwe status,
naamlik dié van ‘n weduwee. Dürrenmatt kies Ill om sy moedige mens te
versinnebeeld: die allerbanaalste, moreel-korrupte kleinburger wat nie net vir
ander leuens vertel nie, maar ook homself belieg. 16 Selfs toe Ill en sy gesin vir
die laaste keer bymekaar is in sy seun se nuwe motor op pad na die
Konradweilerwoud, is hulle kommunikasiestyl oppervlakkig. Hulle laaste gesprek
verwys slegs na die gesin se materiële welvaart. Sonder om twee keer te dink,
los Frau Ill haar man op die bankie in die woud en gaan fliek met haar kinders.
Sy sien hom nooit weer nie.
Vir Claire is mans slegs gebruiksartikels en van ‘n sinvolle verhouding met enige
van haar eggenotes is daar geen sprake nie. Haar mans is slegs nommers en sy
verander hulle name om te rym met dié van haar kamerbediendes. Sy arriveer
met eggenoot VII op die stasie in Güllen en hy word as groot, slank en met ‘n
snor beskryf. Slegs toe sy hom aan Ill voorstel, praat Claire vir die eerste keer
met hom soos met ‘n kind:
Komm, Moby, verneig dich. Eigentlich heißt er
Pedro, doch macht sich Moby schöner. Es paßt
auch besser zu Boby, wie der Kammerdiener heißt.
Den hat man schließlich fürs Leben, da müssen
16 Friedrich Dürrenmatt: Friedrich Dürrenmatt interviewt F.D. In: Kritiken und Zeichnungen. Zürich:
Arche 1976. p. 149. Dürrenmatt meen, ”Besuch” was ‘n reuse sukses in Amerika, want “endlich hatten die
Mamis jemanden gefunden, der ihnen das Recht zubilligte, den ungetreuen Papi umzubringen”.

65
sich eben die Gatten nach seinem Namen richten. (Besuch p. 19)
Reeds in die begin van die stuk verwys sy na die vervangbaarheid van haar
gades. In die tweede bedryf ontmoet die toeskouer/leser gade VIII en wanneer
hy kla oor die kleinburgelike lewe in Güllen, vervang sy hom met gade IX. Dit is
opvallend dat sy met haar eggenotes op dieselfde manier kommunikeer as met
haar bediendes: sy is kortaf en blaf bevele uit: “Geh forschen, Zoby, die
historische Ruine findest du links.” (Ibid. p. 86) Ook sy naam rym met die
kamerbediende s’n. Claire fladder van eggenoot tot eggenoot, maar sy het net
een doel voor oë en dit is om geregtigheid te eis in die dood van haar voormalige
minnaar. 17 Die huwelike tussen Romulus en Julia, Mississippi en Anastasia, Ill
en sy vrou word as verskriklike, wanfunksionele verhoudings vergestalt, waar
een of albei gades slegs hul eie agendas nastreef en nie in die behoeftes van die
ander belangstel nie.
In “Frank der Fünfte” word ‘n huwelik geskilder waar daar agting en meegevoel is
vir mekaar. Frank het ‘n diepe verbondenheid met sy vrou; hy het haar nodig en
hy respekteer haar as sy lewensmaat. Ottilie word as ‘n besonder sterk vrou
uitgebeeld en Frank leun swaar op haar. Om sy versekeringsgeld te bekom,
moes Frank sterf en begrawe word, maar hy is nie regtig dood nie. Om sy
identiteit te verberg, is hy as priester vermom en bevind homself in die bank en
nie tuis by sy vrou nie. Hy is egter so eensaam daar dat hy dit nie kan uithou nie
en verlaat die beskerming van die bank se mure om by Ottilie te wees. Wanneer

66
die leser/toeskouer die interaksie tussen hulle as egpaar vir die eerste keer
waarneem, kla hy: ”Ich bin dort einsam und verloren!” (Frank V. p. 35) Hy
17 Oskar Wälderlin: Der Besuch der alten Dame. In: Daniel Keel (Hg.): Über Friedrich Dürrenmatt. Zürich:
Arche 1980. p. 128f.

67
verlang na haar en die noodwendige afsondering waarin hy verkeer, is vir hom
moeilik, omdat hy emosioneel so afhanklik is van haar. As kriminele dade
gepleeg word, por hy sy vrou aan om hulle uit te voer: sy moet die diensmeisie
Emmi met die syserp verwurg, sy moet Böckmann meedeel dat hy sterwend is
en as dit by besigheid kom, moet sy dit hanteer. Sy is die sterker maat in hierdie
huwelik. Hy vertrou haar ten volle met die besigsheidbesluite wat sy neem.
Wanneer sy sake met hom wil bespreek, kerm hy: “Ottilie! Du bringst mich
immer wieder geistig in eine schiefe Lage.” (Ibid. p. 40) As eggenoot is Frank vir
haar baie belangrik en die innigheid en liefde tussen hulle word in hulle
kommunikasie weerspieël. Tog tree Frank soms soos ‘n gehoorsame kind op.
Wanneer Böckmann sterf, beveel sy hom om te sing om sodoende die
sterwende te vertroos en hy antwoord: “Natürlich, Ottilie, selbstverständlich.”
(Ibid. p. 64) Terwyl hierdie egpaar se gemeenskaplike doel in hul privaatbank
bedrukkend genoeg is, is die uitbeelding van hul huwelik ‘n ligpunt. 18
Reeds vir twee en twintig jaar is Frieda Fürst die geliefde van Richard Egli en
hulle droom van ‘n gesamentlike toekoms: ‘n huis omring deur vrugtebome, baie
kinders. Wanneer sy egter deur die bank se direktoraat ontslaan word - sy weet
sy gaan vermoor word - beroep sy haar op Egli se liefde vir haar: “Wir lieben uns,
Richard. Ich bin in Gefahr, wenn ich nicht fliehe. Sie werden mich in ihrem
gräßlichen Keller ermorden.” (Ibid. p. 59) Egli staan voor ‘n keuse: enersyds
oorweeg hy ‘n moontlike huwelik met Frieda en andersyds speel sy
18 Elke Franke: Die Bedeutung der Frau in Dürrenmatts Dramen. p. 92.

68
onverbiddelike lojaliteit teenoor die bank ‘n prominente rol in sy besluitneming.
Egli kies die bank bo sy liefde vir Frieda en vermoor haar in die kelder. Sy
integriteit en karakter kom te voorskyn wanneer hy haar spaarboekie by haar
neem, voordat hy haar vermoor. Al sy liefkosings, sy soet woordjies en leë
beloftes van ‘n huwelik in die toekoms was dus sinnelose, oppervlakkige
kommunikasie.
Net soos Frieda Fürst het ook Monika Stettler in “Die Physiker” drome van ‘n
huwelik met Möbius en ‘n huis in Blumenstein, waar hy ongestoord met sy
navorsing kon voortgaan, terwyl sy die broodwinner is. Twee jaar lank het
Monika as verpleegster Möbius in die sanatorium versorg waar sy tot die besef
gekom het dat hy nie geestesversteurd is nie. Hulle verklaar hulle liefde aan
mekaar, maar Möbius waarsku haar teen die gevaar waarin sy verkeer: “Und
darum sind Sie in Gefahr. Weil wir uns lieben.” (Physiker p. 47) ‘n Teer
liefdestoneel tussen hulle ontplooi op die verhoog:
Schwester Monika: Behandeln Sie mich lieber wie eine Geliebte. [...]
Begehren Sie mich?
Möbius: Warum reden Sie so mit mir?
Schwester Monika: Ich will mit Ihnen schlafen, ich will Kinder von Ihnen
haben. Ich weiß, ich rede schamlos. [...] Ich will für
meinen Geliebten dasein. Für Sie. [...]
Liebst du mich denn gar nicht?
Möbius: Ich liebe dich, Monika. Mein Gott, ich liebe dich, das
ist ja das Wahnsinnige. (Ibid. p. 49f)
Hulle kommunikasie is baie innig en intiem en hulle beweeg van die gebruik van
die hoflikheidsvorm na die meer informele aanspreekvorm. Daar is ‘n diepe

69
verbondenheid tussen hulle te bespeur waar hulle op ‘n verdonkerde verhoog in
‘n omhelsing staan. 19
Schwester Monika: Du hast Tränen in den Augen.
Möbius: Du auch.
Schwester Monika: Vor Glück. (Ibid. p. 53)
Maar dan gebeur die onverwagte: Möbius verwurg haar. Hy verkies ‘n
persoonlike misdaad met die daarmee gepaardgaande skuldgevoelens bo ‘n
universele ramp, naamlik die vrystelling van sy wetenskaplike navorsing wat
moontlik tot die die ondergang van die mensdom sou lei.
Die huwelik tussen Nyffenschwander en Auguste in “Der Meteor” lyk reeds in die
openingstoneel van die groteskkomedie oppervlakkig en disfunksioneel en
daarom kan sinvolle kommunikasie nie plaasvind nie. Hy sien haar naakte
liggaam slegs as ‘n voorwerp vir sy swakkerige skilderye en hy blaf af en toe ‘n
bevel in haar rigting: ”Stillhalten, Auguste!” (Meteor p. 12) Die ateljee waarin die
egpaar woon, is egter deel van die voorgeskiedenis van Schwitter se
lewensverhaal en hy betree hulle lewe om in dieselfde ateljee te kom sterf, waar
hy veertig jaar gelede ook as ‘n skilder gelewe het. Ook hy gee haar bevele en
maak obsene verwysings na haar liggaam, maar haar man laat dit oogluikend
toe en beskerm haar nie teen die vir hulle onbekende indringer nie. Hy verwag
swaar fisiese arbeid van haar en hy beveel haar om die lyk van die gestorwe
19 Friedrich Dürrenmatt: Friedrich Dürrenmatt interviewt F.D. p. 151. Dürrenmatt erken, hy word dikwels
gekonfronteer met hierdie liefdestoneel, en kritici beweer, as Möbius haar werklik liefgehad het, sou hy
haar nie vermoor het nie. Sy antwoord hierop is dat slegs wanneer Möbius waarlik liefhet, sal die toneel
geloofwaardig wees en hy gebruik die word “ungeheuerlich” om dit te beskryf. Die groteske word hier op
die spits gedryf en die outeur wil die toneel so skokkend as moontlik skilder.

70
predikant te help oplig: “Faß mit an, Auguste!” (Ibid. p. 31) Daar vind egter
karakterontwikkeling in haar plaas as sy, tot sy grootste verbasing, weier om by
die skynbaar dooie Schwitter te poseer vir haar man: “Auguste, das ist das erste
Mal, daß du dich weigerst, Modell zu stehen.” (Ibid. p. 57) Sy herken haar ware
rol in haar eggenoot se lewe en sy leer om haar man te staan: “Ich war für dich
nichts als ein Modell” (Ibid. p. 59) en sy verlaat hom met hul kinders. Hierdie tipe
kommunikasie van Nyffenschwander se kant af bevorder natuurlik nie intimiteit
binne die huwelik in die minste nie en lei eerder tot gebelgdheid en
ongelukkigheid met die noodwendige gevolge.
Volgens Elisabeth Reber is daar groot verskille tussen Dürrenmatt en
Shakespeare se uitbeelding van die karakter van koning Johann in die
gelyknamige stuk. 20 Dürrenmatt skilder hom as ‘n toonbeeld van gulsigheid,
bronstigheid, sluheid en arglistigheid. Hy trou met die lelike Isabella van
Frankryk, sodat hy ‘n erfgenaam kon hê. By Shakespeare bestaan die karakter
van Isabella Angoulême nie. 21 Dürrenmatt se koning sê van sy bruid:
Meine Braut
Die Angoulême ist häßlich wie die Pest,
Doch ich bin König. Rüste mich zum Fest. (Johann p. 48)
Isabella en koning Johann kom as egpaar uit die katedraal na hul
huweliksbevestiging, maar tydens die onthaal praat hy glad nie met haar nie. Sy
20 Elisabeth Reber: Dürrenmatt und Shakespeare. In: Gerhard Knapp (Hg.): Friedrich Dürrenmatt. Studien
zu seinem Werk. Heidelberg: Lothar Stiehm 1976. p. 88f.
21 Douglas Owen: Eleonor of Aquitaine. Queen and Legend. Oxford: Blackwell 1993. p. 98. In 1166
word Eleonor se laaste kind gebore, die toekomstige koning Johan. In 1200 trou hy met die twaalfjarige
dogter van graaf Angoulême en hulle word kort daarna as koningspaar van Engeland gekroon. Die
historiese feite by Dürrenmatt is dus korrek.

71
tree nie weer in die groteskkomedie op nie, behalwe om die lewe te skenk aan ‘n
seun, wat hom opvolg na sy afsterwe. Sy speel geen noemenswaardige rol in
die koning se lewe nie en van liefde en intimiteit is daar geen sprake nie. Vir
hom was sy slegs ‘n middel tot ‘n doel, naamlik om hom van ‘n erfgenaam te
voorsien. In “Titus Andronicus” weier Saturnicus Lavinia se hand in die huwelik
en maak ‘n baie gevaarlike keuse:
Du siehst an meiner Seite Tamora,
Die Gotenfürstin als Roms Kaiserin. (Titus p. 131)
Reeds die volgende dag na die huweliksbevestiging gaan die keiser jag. Die
konigin van die Gote kan egter nie vertrou word nie, want sy bring meer tyd by
haar minnaar deur as by haar man. Sy vertel haar man leuens in verband met
Bassianus se moord, bedrieg hom met die doodgebore kind, maar in sy
teenwoordigheid is sy die liefdevolle gade en openbaar sy ‘n vals besorgdheid
oor sy gesondheid. Hierdie gedragspatroon dui by uitstek op
wankommunikasie en die egpaar bring bitter min tyd in mekaar se geselskap
deur. Shakespeare som haar karakter op as “barbarous” en verwys na haar as
die “heinous tiger, Tamora”. 22
In “Der Mitmacher” skilder Dürrenmatt verskeie disfunksionele huwelike en
verhoudings tussen minnaars teen ‘n agtergrond van kriminele wat Tamas Koltai
met die Mafia vergelyk. 23 Die feit dat Doc ‘n kunsmatige virus vervaardig het,
wys op sy geniale intellek, maar dit is geen bewys vir menslike rypheid nie.
22 Walter Black: William Shakespeare. New York: Black’s Readers Service 1937. p. 997.
23 Tamas Koltai: Dürrenmatt. Der Mitmacher. In: Hungarian Quarterly 37, 1996. p. 148.

72
Inteendeel, hy beskryf sy lewe met statussimbole: “Ich führte ein großes Haus,
behängte eine Frau mit Schmuck und verwöhnte einen Sohn.” (Mitmacher p. 15)
Sy onbevangenheid met sy gesin kom duidelik na vore in die gebruik van die
onbepaalde lidwoord in plaas van die besitlike voornaamwoord “meine Frau” en
“meinen Sohn”. Toe Doc sy seun na baie jare weer sien, sê hy vir hom: “Ich bin
zufällig dein Vater, und du bist zufällig mein Sohn, etwas anderes haben wir uns
nicht zu sagen.” (Ibid. p. 56) Hulle kommunikeer met mekaar in telegramstyl in
een- en drie-woord sinne en gee mekaar baie min inligting oor die jare wat
verloop het. Daar is nie sprake van ‘n verhouding tussen vader en seun nie en
teenoor Cop ontken hy sy vaderskap. Selfs as kind het Doc nie geweet wat om
met sy seun te doen, behalwe om hom te bederf nie. Werner Schultheis beweer
dat Dürrenmatt van die veronderstelling uitgaan dat elke mens in sy lewe voor ‘n
besluit te staan kom wat sy toekoms sal bepaal. Hierdie oomblik van
besluitnemingsvryheid noem hy “Chancen zum Besseren”. 24 Tussen Ann en
Doc is hierdie dié kans wat hulle het om hulle lewens te verbeter en hulle liefde
vir mekaar uit te leef. As hulle dit aangryp, word die weg na vryheid vir hulle
gebaan: verpas hulle dit, word vryheid geëlimineer en die noodlot tree dan in
werking. 25 Ann en Doc ontmoet mekaar in Tommey’s Bar en sy is ‘n
onverantwoordelike, ligsinnige meisie wat nie met ‘n wildvreemde man vyf
verdiepings onder die grond behoort te wees nie, maar sy volg hom en hulle raak
verlief op mekaar. Aanvanklik is hulle kommunikasie hortend met kort sinne,
24 Werner Schutheis: Dürrenmatts ‘Dramaturgie der Liebe’. In: Gerhard Knapp und Gerd Labroisse (Hg.):
Facetten. Studien zum 60. Geburtstag Friedrich Dürrenmatts. Bern: Peter Lang 1981. p. 83.
25 Ibid. p. 84.

73
soms slegs eenlettergrepige woorde. Die inligting wat hulle mekaar meedeel, is
vaag en uiters oppervlakkig en soos die leser/toeskouer gou sal opmerk, is op
leuens en halwe waarhede gebaseer. Dürrenmatt is die mening toegedaan dat
Ann moet sterf, omdat nóg sy, nóg Doc kan waag om met die waarheid van hulle
verlede vorendag te kom. 26 In die naskrif tot die groteskkomedie sê Dürrenmatt
dat Doc en Ann mekaar doelbewus hoop voor oë moet hou, want “wo die
Wahrheit tötet, muß man lügen” (Ibid. p. 143). Na baie jare van afsondering en
emosionele afstomping is Doc steeds in staat om lief te hê en liefde te ontvang.
Vir ‘n kort tydperk gee die liefde hom die moontlikheid om te ontvlug uit die
duiwelskringloop waarin hy homself bevind, maar dit is nie genoeg om ‘n nuwe
lewe te begin nie. Alhoewel hulle poog om met mekaar te kommunikeer,
ontbreek eerlikheid, en die liefde wat hulle vir mekaar ontwikkel, is net eenvoudig
nie genoeg nie. Feitlik sonder uitsondering word die “Chancen zum Besseren”
in Dürrenmatt se groteskkomedies verpas en die verlore liefde lei tot ‘n verlies
aan vryheid. 27 Aan die einde van die stuk vind die leser/toeskouer ‘n uiters
groteske, byna weersinwekkende toneel wat hom op die verhoog afspeel: Doc
bly alleen agter met die lyke van die twee mense wat hy teoreties die liefste op
aarde moes gehad het: sy seun en sy geliefde.
Teen die agtergrond van ‘n politieke magstryd wat veroorsaak word deur die
sterwensproses van die generaal beleef die leser/toeskouer twee verdere
huwelike in die groteskkomedie “Die Frist”. Om die groteske in hierdie bose
26 Friedrich Dürrenmatt: Friedrich Dürrenmatt interviewt F.D. p. 159.

74
magstryd tussen die hertogin van Saltovenia en die hertogin van Valdopolo op
die spits te dryf, word hulle mans as opperste swakkelinge voorgestel wat slegs
in sokker belangstel. Van simpatie en meelewing in die situasie waarin hulle
vroue hulle bevind, is daar geen teken nie en daar kan dus geen sinvolle
kommunikasie tussen die gades plaasvind nie:
Hoheit: Liebste!
Herzogin: Süße Freundin.
Valdopolo: Nur noch Santagate als linker Flügel bombt
uns in das Viertelfinale.
Saltovenia: Engagieren wir nicht Pflanzerer als rechten
Flügel, rutschen wir ins Bodenlose.
Hoheit: Seien Sie mutig. (Frist p. 50f)
Hierdie is ‘n sprekende voorbeeld van egpare wat bymekaar verby praat en die
mans het geen benul van die politieke stryd waarin hulle vroue hulle bevind nie.
Die enkele kere wat die vroue met hul gades praat, is dit uit die hoogte en
dikwels soos ‘n mens met ‘n kind sou praat. Die mans gehoorsaam ook net soos
kinders:
Saltovenia: Den Ball laufen lassen, sag ich immer.
Hoheit: Und du schweigst einmal schön, ja.
Und du auch, Silvia.
Valdopolo: Mit hohen Flanken kommen wir Leeds nie bei.
Herzogin: Und du ebenfalls. (Ibid. p. 61)
Nadat Sy Eksellensie albei vroue van hul mag stroop, moet hulle uit hul land vlug
en steeds het hul gades geen begrip vir hul politieke situasie nie. Die vroue
verwys met skelwoorde na hul mans: “Hanswürste” en “Dummkopf” (Ibid. p.
110f). Dürrenmatt vergestalt die twee eggenotes van die hertoginne as naïewe,
patetiese figure en van egte kommunikasie tussen man en vrou is daar geen
27 Werner Schultheis: Dürrenmatts ‘Dramaturgie der Liebe’. p. 84.

75
spoor nie. Selektiewe doofheid vind plaas as die luisteraar ‘n vooropgestelde
selfwaardering het en hy hoor net dit wat sy selfwaardering bevestig. Die
spreker voel gefrustreerd en gegrief oor die gebrek aan response. 28 Valdopolo
en Saltovenia sluit alle kommunikasie wat nie oor sokker handel nie uit en die
huwelike met die twee hertoginne het vir die twee mans geen ander betekenis as
net die versekering van ‘n gerieflike, lui-lekker lewe nie. Die enigste karakter in
hierdie groteskkomedie wat die moontlikheid het tot vryheid en ‘n betekenisvolle
huwelik, is Sylvia.
2. Die rol van ontrouheid
Ontrouheid tussen man en vrou wat in ‘n monogame verhouding met mekaar
staan, het ‘n vernietigende uitwerking op die vertrouensverhouding tussen hulle
en kan ‘n huwelik verpletter. Selfs vir die sterk, outonome persoonlikheid wek dit
diep emosies van pyn, woede, verwerping en wantroue op. 29 Selfs mense met ‘n
diepe morele en religieuse verbondenheid tot mekaar kan ontrou wees. Die
konsep van die “oop huwelik” is net ‘n teorie en die meeste mense kan die idee
nie verdra dat hul maat intimiteit met iemand anders deel nie. 30 Anne Cambell
beweer dat ‘n kwart van alle Amerikaanse vroue in die vyftiger jare met ten
minste een man ‘n buite-egtelike verhouding gehad het tydens haar huwelik.
Dertig jaar later het die syfer verdubbel. 31 Die Bybel spreek hom sterk uit oor
28
Paul Pearsall: The Power of the Family. New York: Doubleday 1990. p. 95.
29
Laura Singer: Stages. The Crisis that Shapes your Marriage. New York: Grosser and Dunlop 1980. p.
169.
30
Ibid. p. 170.
31
Anne Campbell: The Opposite Sex. Massachusetts: Salem House 1989. p. 16f.

76
hierdie onderwerp: ”Moenie ontrou wees aan die vrou met wie jy van jou jeug af
getroud is nie.” 32
Die huwelik van Mississippi en Anastasia in “Die Ehe des Herrn Mississippi” is uit
ontrouheid aan hul vorige eggenotes gebore:
Anastasia: Ich habe meinen Gatten nicht getötet.
Mississippi: Dann war also die unsägliche Verzweiflung
Madeleines ein leerer Wahn, als sie im Tode
Ihres Liebhabers einen Racheakt seiner
beleidigten Gattin vermutete?
Anastasia: Ihre Frau war verzweifelt?
Mississippi: Der Gedanke, daß Sie Ihren Gatten getötet
haben könnten, brachte Madeleine an den
Rand des Wahnsinns.
Anastasia: Sie hat vor ihrem Tode gelitten?
Mississippi: Grauenvoll.
Anastasia: Ich hab erreicht, was ich wollte! Sie zahlte
mir jede Sekunde ihrer Lust tausendfach
mit Verzweiflung zurück! Ich habe beide getötet!
Er ist durch mich zugrunde gegangen und sie an ihm!
(Ehe p.29f)
Die drieledigheid van hierdie dialoog word duidelik uit die tese “Ich habe meinen
Gatten nicht getötet” en die antitese “Dann war also die unsägliche Verzweiflung
Madeleines ein leerer Wahn” gevolg deur die sintese “Ich hab erreicht, was ich
wollte!” Die resultaat van hierdie gesprek laat die huwelik tussen hulle toe,
omdat hy Anastasia kan dwing om met hom te trou. Die dialoog lewer die
konstellatiewe vooruitbepaling vir die belangrike ideologiese aksies van
Mississippi. 33 As juris glo hy dat die wette van Moses heringestel moet word en
daarom is sy oorlede vrou “durch ihren Ehebruch des Todes schuldig geworden”
32
Die Bybel. p. 995. Vgl. ook Matt. 5 v 28 op p. 10 waar gestaaf word dat deur slegs na ‘n vrou te kyk en
haar te begeer, reeds as egbreuk gesien word.

77
(Ibid. p. 33). Hy stel homself as regter aan: “Ich habe mich verurteilt, Sie zu
heiraten.” (Ibid. p. 34) Hulle huwelik is ‘n persoonlike hel en Mississippi sien die
saamwees met haar as louter foltering. Anastasia sien enige man wat haar pad
kruis as die strooihalm wat haar sal verlos uit hierdie hel en dit lei tot ontrouheid
aan haar kant. Sy knoop ‘n verhouding aan met die minister Diego wat haar
egter net gebruik om homself te amuseer:
Der Minister: Es ist schön, zu küssen, wenn die Welt aus
den Fugen geht.
Anastasia: Du wirst mich von diesem Menschen befreien.
Ich will dich immer wieder küssen. (Ibid. p. 62)
Minister Diego is, net soos Anastasia, sinies en sonder ideale en hy is die enigste
karakter wat haar pad kruis wat nie sterf nie. Deur die realpolitiek kom hy aan
bewind en hy is ‘n opperste opportunis. Hy is die enigste van haar minnaars wat
haar kan uitoorlê en wat opgewasse is teen haar.
Wanneer Anastasia besef dat hy haar nie gaan help nie, wend sy haar tot haar
geliefde van ouds en speel haar troefkaart, naamlik sy onbaatsugtige liefde vir
haar: “Es gibt nur einen Weg, unsere Liebe zu retten, Bodo. Flieh mit mir nach
Chile! Es ist das einzige Land, das eine Mörderin nicht ausliefert.” (Ibid. p. 73)
Ten spyte van sy absurde liefde vir haar, sien Übelohe die brutale realiteit van
haar bedrog teen hom. Die liefde wat hy vir haar ervaar, is ‘n liefde ten spyte van
alles, ‘n liefde wat bly voortbestaan, nadat geloof en hoop verdwyn het. 34
33 Hans Badertsche: Dramaturgie als Funktion der Ontologie. Eine Untersuchung zu Wesen und
Entwicklung der Dramaturgie Friedrich Dürrenmatts. Bern: Paul Haupt 1979. p. 7f.
34 Werner Oberle: Grundzätzliches zum Werk Dürrenmatts. p. 27.

78
Presies in die middel van die groteskkomedie aan die einde van die eerste bedryf
word haar die kans gegun tot verbetering: Übelohe dring by haar aan dat hulle
albei hulle liefde vir mekaar teenoor Mississippi erken, maar sy het nie die moed
om dit te doen nie en sy verbeur dus haar kans tot vryheid en ‘n nuwe lewe. Ook
met Saint-Claude het sy ‘n buite-egtelike verhouding en sy wil saam met hom
vlug. Haar karakter is nie gebaseer op hemel of hel nie, maar op die vrou in die
wêreld. Sy verteenwoordig “Frau Welt”, sowel as die hoer van Babilon. 35 Selfs
in haar sterwensoomblikke, toe die geleentheid tot ‘n katarsis hom aan haar
voordoen en sy die kans het om teenoor haar man haar ontrouheid te bely, hou
sy vol dat sy nooit egbreuk gepleeg het nie. Sy is ‘n vrou gestroop van alle
integriteit en karakter. Sy sterf met ‘n infame leuen op haar lippe. 36 Al drie
minnaars van Anastasia ervaar die impotensie van menslike beplanning en
aksies en die tipiese Dürrenmattse figuur kan die wêreld nie red of verander nie,
maar slegs verduur.
35 Urs Jenny: Friedrich Dürrenmatt. A Study of his Plays. London: Eyre Methuen 1978. p. 62. Vgl. ook
Gerhard Knapp: Friedrich Dürrenmatt. Stuttgart: Metzler 1993. p. 66, waar hy haar beskryf as die
katalisator van haar man en sy vriend Saint-Claude “ästhetische[s] Regulativ der Skrupellosigkeit der
Antagonisten, die sie selbst noch zu übertreffen vermag, eben weil sie nicht ideologisch belastet und völlig
amoralisch ist.”
36 Ibid. p. 62. Jenny beweer dat die karakter van Effie in Frank Wedekind se “Schloß Wetterstein” dié van
Anastasia beïnvloed. Die ooreenkoms tussen die eksposisie van “Ehe” en die eerste bedryf van
“Wetterstein” het suspisie laat ontstaan dat Dürrenmatt plagiaat gepleeg het. Ook Wolfgang Paulsen:
(Frisch and Dürrenmatt. In: Seminar – A Journal of Germanic Studies. Materials and Commentaries 25,
1989. p. 31) meen dat daar dalk waarheid steek in die stelling. In “Engel” verwys Dürrenmatt tong in die
kies na hierdie voorval: “Beginnt einer zu dichten, schon wird er des Plagiats bezichtigt.” (Engel p. 43)
Die ooreenkomste tussen die huwelike van Romulus en Julia en dié van Mississippi en Anstasia is beslis
nie toevallig nie en dui op dialektiese ooreenkomste. Die skildering van Anastasia in die rol van ‘n femme
fatale is uniek aan die skryfstyl van Dürrenmatt, maar die ooreenkoms tussen Effie en Anastasia is so sterk
dat die aanklag van plagiaat geregverdig is. Vgl. ook Hans-Jörg Knobloch: Das Plagiat in der Literatur. In:
Acta Germanica 18, 1985. p. 291, waar hy beweer dat dit absurd sou wees om van skrywers te verwag om
die literêre nalatenskap van hulle voorgangers te ignoreer.

79
In “Ein Engel kommt nach Babylon” speel ontrouheid ook ‘n rol en die produk
daarvan is ‘n verstandelik gestremde seun. Die kroonprins is gebore uit ‘n
verhouding met twee mans: ”Unser Sohn, der Erbe unserer Macht. Keiner weiß,
wer ihn zeugte. Wir schlichen beide betrunken zu seiner Mutter.” (Engel p. 65)
Aan die einde van die stuk maak die dansende idioot sy verskyning en in die
regieaanwysings word Nebukadnezar as ‘n karakter “in ohnmächtiger Wut, in
ohnmächtiger Trauer” (Ibid. p. 90) beskryf, omdat hy geen troonopvolger sal hê
nie, maar ook omdat hy nie weet wie die vader is van die swaksinnige,
gestremde kroonprins nie.
In die groteskkomedie “Der Besuch der alten Dame” arriveer Claire
Zachanassian
op die stasie in Güllen en die suiwer opportunisme van die inwoners dwing Ill om
haar die hof te maak. Hy noem Claire al die soet troetelnaampies uit hul jeug:
“Wildkätzchen, Zauberhexchen” en slegs hy noem haar op haar regte naam
Klara, terwyl daar geen sprake is van Ill se vrou nie. ‘n Idilliese skouspel speel
hom af in die Konradsweilerwoud, waar Ill haar sy altruïstiese leuens vertel: “Ich
wollte dein Glück. Da mußte ich auf das meine verzichten” (Besuch p. 26), en sy
woorde is met patos gelaai: “Ich lebe in einer Hölle, seit du von mir gegangen
bist.” (Ibid.) Ill se lomp probeerslae om Claire se goeie guns te wen, is
smaakloos en teatraal en sy taalgebruik is makaber. Claire se antwoorde is
grotesk, soms pateties. Sy vestig Ill se aandag op ‘n takbok wat impliseer dat die
jag op Ill binnekort ‘n aanvang sal neem. Ill weet dat hy lieg wanneer hy aan

80
Claire verklaar dat hy haar steeds liefhet en dat hy slegs ter wille van haar geluk
en toekoms met Mathilde Blumhard getrou het. Hulle tweede ontmoeting in die
Konradsweilerwoud staan in skrille kontras met hul vorige ontmoeting. Ill het sy
lot aanvaar en reeds van sy gesin afskeid geneem, nou is dit Claire se beurt om
afskeid van haar jeug te neem. Alles in haar wat aan menslikheid herinner, klink
soos ‘n hol ego. Sy is die katalisator van hierdie groteskkomedie: uit haar gebeur
niks meer nie, slegs deur haar. 37 Aan die einde van Ill se lewe verwys sy na die
boosheid en spookagtigheid wat uit haar liefde vir hom gebore is:
Deine Liebe ist gestorben vor vielen Jahren. Meine
Liebe konnte nicht sterben. Aber auch nicht leben. Sie
ist etwas Böses geworden wie ich selber,[...] Bald wird
nichts mehr bleiben als ein toter Geliebter in meiner
Erinnerung, ein mildes Gespenst in einem zerstörten
Gehäuse. (Ibid. p. 88)
Claire was ontrou aan al haar eggenotes. Soos reeds genoem was haar mans
slegs nommers, slegs gebruiksartikels, dus was daar geen emosionele diepte in
hul verhoudings nie en sy het behae geskep daarin om haar vorige huwelike te
bespreek met die mees resente gade tot dié se intense irritasie. Claire is egter
nie meer ‘n vrou uit vlees en bloed nie, maar slegs ‘n groteske dop wat uit
kunsledemate bestaan en daarom kan dit ook nie van haar verwag word om op
te tree soos ‘n normale vrou nie. 38
37 Elisabeth Brock-Sulzer: Friedrich Dürrenmatt. p. 80.
38 Wolfgang Kayser: Das Groteske. p. 197, waar die skrywer verwys na die onnatuurlike vermenging van
verskillende wêrelde, bv. die meganika met die organiese wat dan lei tot disproporsie en die draer van
demoniese vernietiging word. Claire is half mens en half meganika met haar protesis en sy kry demoniese
trekke as haar enigste doel is om Ill te vernietig. Haar handeling herinner aan ‘n gevoellose outomaat met
‘n enkele doel voor oë: die dood van haar gewese minnaar.

81
Schwitter, die hoofkarakter in “Der Meteor”, het geen agting of respek vir die
instelling van die huwelik nie en die getrouheid teenoor ‘n huweliksmaat is
eenvoudig nie vir hom ‘n opsie nie. Hy was ontrou aan al sy vroue en hulle ook
dikwels aan hom. Sy eerste vrou was “robust, sinnlich, rothaarig und ungebildet”
(Meteor p. 34) en sy het ‘n verhouding met die slagter gehad, terwyl hy Muheim
se vrou in sy arms gehad het. Sy tweede huwelik was met ‘n ryk nyweraar se
dogter, wie se idealisme hom rasend gemaak het en hy beskryf hulle huwelik as
‘n marteling. Haar minnaar was die predikant. Die derde huwelik was met ‘n fyn,
opgevoede vrou, maar ook sy het ‘n minnaar gehad. Uit woede teen die korrupte
samelewing wil die ou man nog ‘n keer rebelleer en hy trou met die prostituut
Olga. Ook van haar verwag hy geen getrouheid binne hulle huwelik nie: “Deine
Pflicht war nicht, mir treu zu sein; deine Pflicht war, mir die Wahrheit zu sagen.”
(Ibid. p. 43) Schwitter se sterwensproses laat alle inhibisies en belemmerings in
die niet verdwyn en in die aangesig van die ewigheid het hy geen konsiderasie
vir sy medemens nie: “Die Gedanken, die einem kommen, die Hemmungen, die
fallen, die Einsichten, die einem aufgehen. Einfach großartig.” (Ibid. p. 15) Hy
buit die oomblik van vryheid skaamteloos uit, want sulke egoïsme is net ‘n
sterwende geoorloof. 39 Wanneer Schwitter egter die goue bobene en pragtige
borste van Auguste sien, brand die begeerte in hom om haar as minnares in sy
arms te hou. Hy flankeer voor haar man met haar, terwyl Nyffenschwander
stilswyend toekyk en uiteindelik gee Auguste in. Later sê sy vir haar man: “Ich
bin stolz, seine letzte Geliebte gewesen zu sein” (Ibid. p. 58) en sy verlaat haar
39 Hugo Loescher: Der Meteor. In: Daniel Keel (Hg.): Über Friedrich Dürrenmatt. p. 152.

82
man. 40 Nyffenschwander beskuldig Schwitter daarvan dat hy hulle huwelik
vernietig het, maar Schwitter het geen simpatie met hom nie.
‘n Meteoor val uit die buitenste ruimte en vernietig alles wat in sy pad kom. Die
meteoor tref ook vir Muheim, omdat hy in die pad kom van Schwitter se
sterwensproses. ‘n Eienskap van hierdie hemelliggaam is dat dit ‘n enorme
hoeveelheid energie besit, voordat dit die aarde tref. 41 Schwitter wend hierdie
ongekende vitaliteit aan om Muheim dodelik te kwets. Die groot Muheim, vyftien
jaar al wewenaar, oud maar lewenskragtig, wat die besigheidswêreld as ‘n vuil
oorlog ervaar, vind in sy huwelik en getrouheid teenoor sy lewensmaat ‘n teenwig
in die wêreld waarin hy lewe - ‘n morele alibi. Hy moes gewaak het daarteen om
té naby te kom aan die vernietigende meteoor, want wat Schwitter hom meedeel
vernietig hom: “Ich brachte Ihrer Gattin jeweils am Ersten des Monats den Zins,
wir stiegen ins Bett, und ich durfte die hundert wieder mitnehmen.” (Ibid. p. 34)
Muheim, met sy sterk morele beginsels, kerm: “Ich war meiner Frau treu, auch
nach ihrem Tode, das können Sie mir glauben. [...] Aber ich hätte meine Frau
getötet, wenn ich gewußt hätte, was ich jetzt weiß.” (Ibid. p. 37) Toe Schwitter
die emosionele pyn in die gesig van die ou man bespeur, gooi hy nog sout op die
wonde: “Mit einigen Dutzend Liebhabern müssen Sie rechnen.” (Ibid. p. 38) Vir
Muheim is dit ‘n vernietigende kennisname en ontketen soveel woede dat hy
eers die kunstenaar by die trappe afgooi na sy dood en toe keer hy na Schwitter
40 Daniel Goldstine: The Dance Away Lover. New York: William Morrow 1977. p. 203, waar hy beweer
dat ‘n buite-egtelike verhouding ‘n geldige manier is om ‘n huwelik te verlaat.
41 Hugo Loescher: Der Meteor. p. 150.

83
terug om hom van sy marteling en worsteling met die gedagte van sy ontroue
vrou te vertel. 42 Asof dit ‘n grap is, sê Schwitter laggend: “Ich erinnere mich. Die
Geschichte ist erfunden, Muheim [...] [ich] stieg nie zu Ihrer Gattin ins Bett.” (Ibid.
p. 72) Emosioneel is die skade aangerig en Muheim verlaat die toneel as ‘n
gebroke man, ‘n slagoffer wat in die pad van die meteoor gekom het.
Die Nobelpryswenner meester Korbes in “Dichterdämmerung” het self ‘n lewe
gelei wat deurspek is van “Scheidungen, Liebesabenteuer, Alkoholexzessen”
(Dichter p.115) en dan vertel hy van die ontrouheid aan sy gades eers met die
Duitse, en toe met die Sweedse attachés. Eersgenoemde oortuig hy van die feit
dat “das höchste Glück in einem gemeinsamen Selbstmord” liege - “Im
Liebesrausch.” (Ibid. p. 119) Die Sweedse attaché het hom geld voorgeskiet om
‘n letterkundige treffer die lig te laat sien, “und mein Liebesabenteuer mit seiner
Frau wurde mein erster Welterfolg” (Ibid. p. 135). Hieruit volg dat meester
Korbes so min integriteit het dat hy ‘n verhouding aanknoop met sy finansiële
ondersteuner se vrou en geen gewete het daaroor nie.
Die aktrise Elisabeth Roede in “Die Wiedertäufer” het reeds agt huwelike agter
die rug en dan verlei sy die wederdoper prediker Böll. Die biskop wil verhoed dat
sy op hierdie hoë ouderdom ‘n negende keer trou, maar sy antwoord hom:
“Meine
42 Ulrich Profitlich: Friedrich Dürrenmatt. p. 37. Die outeur noem die ontrouheid van Muheim se vrou ‘n
kleinigheid en daarmee kan nie saamgestem word nie, omdat dit tog vir Muheim so ‘n ernstige saak is dat

84
die gevolge van Schwitter se leuen van die ou man ‘n moordenaar maak. Dit maak ook van hom ‘n
verbitterde eggenoot teenoor sy oorlede vrou.

85
Pflicht, Exzellenz, ich habe den Prediger Böll verführt.” (Wiedertäufer p. 29) en in
dieselfde asem beweer sy dat dit hoog tyd is dat sy ‘n Christelike lewe lei.
Hierdie is ‘n ironiese uitlating as daar na haar vroeëre lewenswandel gekyk word.
Toe die koning se moeder Eleonore in “König Johann” die Bastard Faulconbridge
vir die eerste keer ontmoet, maak sy die opmerking: ”Merkwürdig. Er gleicht
meinem Sohne Richard.” (Johann p. 16) Dan lig Robert Faulconbridge die
koning in oor sy moeder se ontrouheid, terwyl haar man op ‘n diplomatieke
sending in Duitsland was. Die Bastard se moeder, Lady Faulconbridge, bevestig
haar ontrouheid met koning Richard:
Dich zeugte König Richard Löwenherz.
Durch lange, heiße Zumutung verführt,
Nahm ich ihn auf in meines Gatten Bett.
Ich bete Tag und Nacht für dich und mich.
Du bist die Frucht von sträflichem Vergehn,
Dem ich, bedrängt, nicht konnte widerstehn.
Bastard:
Du bist mit einem Löwen in dein Bett gestiegen
Und machtest mich, statt ehrbar, mit Vergnügen.
Von Herzen, Mutter, dank ich dir für meinen Vater! (Ibid. p. 23)
By Dürrenmatt, sowel as by Shakespeare, is die Bastard verheug om te hoor wie
sy pa is en die koninginmoeder verwelkom hom as lid van die Plantagenet
familie. 43
43 Douglas Owen: Eleonor of Aquitaine. p. 62. Die historiese feite in die twee afsonderlike werke is as
korrek bevestig. Richard, gebore in die jaar 1157, was Eleonor se lieflingseun, hy erf haar feodale reg op
haar landgoed in Frankryk en word so ook die Hertog van Aquitaine. Die Bastard het dus die historiese
reg om Eleonor sy ouma te noem. Vgl. ook Elisabeth Rumler-Groß: Thema und Variationen. p. 97, waar
sy die karakter van die Bastard beskryf as iemand wat hom distansieer van die adelstand ten spyte van sy
dankbaarheid oor wie sy vader is. Hy motiveer sy ligitimiteit nóg deur sy nuutverworwe titel, nóg deur sy
geboorte, maar alleen deur homself en wie hy is.

86
Ook Tamora, die Gotiese koningin in die groteskkomedie “Titus Andronicus”, kies
die neger Aaron om haar minnaar te wees en is ontrou aan die keiser. Die
leser/toeskouer tref hulle in ‘n grot aan waar hulle mekaar bemin, hartstogtelik en
inhibisieloos:
Komm her und küsse mich, Aaron, Geliebter!
Nenn Hure, Metze mich, greif meine Brüste
Und lieb mich stundenlang, und reiße mir
Das Kleid vom Leib, und säh’s der ganze Hof. (Titus p. 141)
Uit hierdie verhouding word ‘n swart kind gebore wat tot konsternasie lei aan die
keiserlike hof. Om die keiserin se ontrouheid te bedek, word die
kraamverpleegster vermoor, ‘n pasgebore baba word verwurg en langs die
keiserin neergelê, terwyl Aaron met sy seun in sy arms na Afrika vlug:
Dicklippiger Schelm, mein süßer Teufelsbraten,
Durch dich bin ich in arge Not geraten.
Nicht nur die Kaiserin würd’ aufgeknüpft, auch ich, [...]
Drum, Söhnchen, kehren wir nach Afrika zurück, [...]
So sind wir wieder, was wir einst gewesen,
Nicht Sklaven Roms, doch freie Kannibalen. (Ibid. p. 169)
Hier verskil die teks van dié van Shakespeare: in sy groteskkomedie wil Tamora
self die swart kind vermoor om haar posisie as keiserin van Rome te beskerm,
maar Aaron red sy seun en vlug na die Gote en nie na Afrika nie. 44 By albei
dramaturge is Tamora ‘n gewetenlose, owerspelige vrou wat selfs moord sal
pleeg om haar ontrouheid teenoor haar man te verdoesel.
In “Der Mitmacher” speel ontrouheid ‘n kardinale rol en het ‘n vernietigende krag
vir menige karakter in die groteskkomedie. In die tweede deel van die stuk voer

87
Boss ‘n monoloog, waar hy erken dat hy ‘n getroude man is met vyf dogters. Tog
verneem die leser/toeskouer van ten minste twee minnaresse: Kitty, die eienares
van die bordeel aan die Weskus wat opgevolg word deur Ann. Boss is obsessief
oor Ann en het selfs ‘n sielkundige verklaring vir sy jaloesie: “Defekte
Mutterbindung” (Mitmacher p. 24). Hy verwen haar en oorlaai haar met duur
geskenke. Sy knoop egter ‘n seksuele verhouding met Doc aan en boet met
haar lewe vir haar ontrouheid teenoor Boss. Bill se ma is getroud met Nick, die
skatryk eienaar van die chemiese nywerheid, en ook sy is ontrou aan haar man.
Sy word beskryf as die “fabelhafteste Nymphomanin” (Ibid. p. 47), maar vir haar
man is haar losse sedes nie ‘n probleem nie. Inteendeel, met Boss was Nick nie
‘n jaloerse man nie en was tevrede met die krummels wat van sy afvallige vrou
se tafel afgeval het. Wat gebeur in ‘n gemeenskap wat emosieloos geword het?
Die produk daarvan is Bill wat, soos Hamlet, sy ma haat. Hy wil hom wreek op
die gemeemskap wat sy pa vernietig het en hy is in opstand teen sy eie koue,
geïsoleerde lewe. 45 Sy ma se promiskue lewe het beslis ‘n negatiewe invloed
op sy lewe.
Donna Rosagrande verklaar dat die feit dat sy slegs geboorte kon skenk aan
dogters die resultaat was van haar uiters moreel-vervalle lewe. As sestienjarige
dogter het sy ‘n verhouding met ‘n priester gehad saam met wie sy die Heilige
Ignatius bestudeer het. Haar drie onsterflike dogters glo dat die hertog hulle pa
is, maar sy spog met haar ontrouheid:
44 Walter Black : Shakespeare. p. 987.

39)
88
Irrtum, Drillinge, euer Vater war ein Riese, zwei Meter
sechzig, ein Lustknabe Zar Nikolaus’ des Ersten, und
ich brannte mit ihm durch. Er war eine Enttäuschung. (Ibid. p.
Sy is egter nie die enigste koninklike wat haar man bedrieg nie; ook die hertogin
van Saltovenia gebruik ‘n buite-egtelike verhouding vir politieke gewin, maar
word deur haar dogter ontmasker: “Und mit wem hast du meinen famosen Papa
betrogen? Mit dem Engel-Heini. Warum? Um den Geheimdienst auf deine
Seite zu ziehen.” (Frist p. 112) Dit bring haar egter niks in die sak nie, haar man
is ‘n domkop wat geen politieke instink besit nie. Soos Bill is dit Silvia wat lei as
gevolg van haar ma se gedrag. Sy kom hewig in opstand teen die heersende
orde en trou met ‘n burgerlike. Sodoende verloor sy alle aanspraak op die troon.
Plon-Plon in die groteskkomedie “Achterloo” verwys slegs terloops na ontrouheid.
Hy het doelbewus ‘n modeontwerper geword, sodat hy klere vir vroue kon
ontwerp met die duidelike doel voor oë dat hierdie vroue sy pa kon verlei: “[...]
und wie gern mordete ich jene, die ich kleide, weil sie Mutter und Vater betrögen,
wenn sie ihn verführten” (Achterloo p. 369), maar hy gee ook toe dat hy
psigiatriese afwykings toon en dus ‘n studiegeval vir Sigmund Freud sou wees.
3. Die rol van eensaamheid
Wanneer dit stil word tussen man en vrou en sinvolle gesprekvoering nie meer
plaasvind nie, omdat alles wat gesê moet word, reeds gesê is, is ontrouheid
dikwels die gevolg. Dit is op sy wreedaardigste wanneer dit ervaar word in die
45 Anni Carlson: Der Mitmacher. p. 187.

89
teenwoordigheid van die maat wat opgehou het om te praat. Alhoewel die
karakters wat Dürrenmatt voorstel, grotesk is en selde aan die alledaagse
maatstawe gemeet kan word, is eensaamheid in die huwelik by talle ‘n
karakteristiek. In “Die Ehe des Herrn Mississippi” word ‘n huwelik voorgestel wat
om al die verkeerde redes aangegaan is, naamlik die gemeenskaplike
boetedoening vir die gifmoorde wat hulle gepleeg het, en hulle huwelik word ‘n
persoonlike hel. Ook sien Mississippi sy huwelik met Anastasia as ‘n
eksperiment en nie as ‘n lewenslange verbintenis nie. Teenoor Übelohe maak hy
die opmerking aangaande sy huwelik: “Sie ist die vorbildlichste Ehe des
zwanzigsten Jahrhunderts.” (Ehe p. 86) Dürrenmatt kritiseer hier duidelik die
moderne huwelik, want as ‘n huwelik wat so disfunksioneel is soos dié tussen
Mississippi en Anastasia as ‘n voorbeeldige huwelik bestempel word,
bevraagteken die outeur die instelling van die huwelik in die twintigste eeu. Ook
vir die leser/toeskouer moet dit duidelik word dat hulle verhouding koud is en dat
daar ‘n opmerklike gebrek aan intimiteit is. Hierdie huwelik is gepredisponeer om
disfunksioneel te wees, omdat albei karakters binne hulle huwelik intense
eensaamheid beleef.
In “Ein Engel kommt nach Babylon” bekla Nebukadnezar sy eensaamheid
teenoor Karubi: “Warum kennt der Himmel die Einsamkeit Nebukadnezars nicht?
Warum verspottet er nun mit dir zugleich mich, den Bettler, und Nebukadnezar,
den König?” (Engel p. 32) Hy kan egter self sy eensaamheid beëindig deur

90
afstand te doen van die troon en met Karrubi te trou, maar hy kies die
eensaamheid van sy politieke mag bo die liefde.
Ter wille van die uitbetaling van versekeringsgeld pleeg Frank in “Frank der
Fünfte” bedrog deur dood te speel. Hy vermom homself as ‘n priester en kruip in
die bank weg. Eensaamheid dryf hom na sy woning waar ook sy vrou nog woon
en hy bekla sy lot teenoor haar: “Ich halte es in der Bank einfach nicht mehr aus!
Ich bin dort einsam und verloren!” en Ottilie antwoord afsydig: “Frank! Es ist
schließlich auch kein Vergnügen, deine Witwe zu sein.” (Frank V. p. 35) Frank is
die vyfde man in ‘n geslagslyn van kriminele wat ‘n privaatbank bedryf, maar die
feit dat hy meer in die letterkunde van Goethe en Mörike belangstel as in die
besigheidspraktyke van sy bank is uiters ironies, gesien in die raamwerk van die
groteske. Sy seun kritiseer sy besluit om die bank te likwideer en noem dit
“Charakterschwäche” (Ibid. p. 83).
Die Dürrenmattse karakter wat waarlik liefhet, bly in sy diepste wese mens,
sterflik en midde in die wêreld. Hy staan teenoor ‘n skewe wêreld as ‘n innerlik
opregte, as begrensde mens staan hy teenoor die oneindige. Olga in “Der
Meteor” is so ‘n mens. Sy is getroud met ‘n man wat so brutaal, arrogant en
sarkasties is dat hy mense se lewens vernietig. Olga tref Schwitter steeds
lewendig in die ateljee aan, maar wreed en harteloos jaag hy haar weg: “Hau
endlich ab!” (Meteor p. 45) Herhaaldelik verwys hy na haar as ‘n prostituut, maar
sy antwoord hom eenvoudig: “Ich bin deine Frau.” (Ibid. p. 41) Binne die

91
raamwerk van hulle huwelik ervaar sy groot eensaamheid en pleeg uiteindelik
selfmoord; die meteoor, wat die metafoor is van Schwitter se lewe, vernietig haar
ook.
Doc is by uitstek een van Dürrenmatt se eensaamste en mees
bejammerenswaardige karakters. As wetenskaplike was hy vroeër ‘n
suksesvolle beroepsmens met ‘n gesin. Dan beland hy in ‘n afwaartse spiraal,
totdat hy noodwendig onder kriminele ‘n onwetenskaplike beroep moes aanvaar,
naamlik dié van die oplos van lyke in ‘n sterk suuroplossing om die perfekte
moord moontlik te maak. Wanneer hy sy seun as volwassene weer ontmoet,
ontken hy sy vaderskap. In sy liefde vir Ann kry hy die kans om weer geluk te
ervaar en selfs die moontlikheid om uit sy milieu te ontsnap. 46 Die
handelingsmotief van angs word ‘n hindernis vir die totstandkoming van ‘n
sinvolle verhouding tussen Doc en Ann. Uit angs om mekaar te verloor, verswyg
hulle hulle verlede. Dan het hy die onaangename taak om ook haar lyk in suur
op te los, terwyl Boss sy reaksie fyn dophou: “Sie sind tief erschüttert, als ob es
Ihre Geliebte gewesen ware.” (Mitmacher p. 74) Hy internaliseer sy emosies en
ontken dat hy haar of Bill ooit geken het. Dan vernietig hy alle bewyse wat hom
die erfgenaam kon maak van die besigheid. Aan die einde van die
groteskkomedie lê Doc in ‘n patetiese hopie op die verhoog met ‘n skerp lig op
46 Heinz Ludwig Arnold: Friedrich Dürrenmatt. Gespräch. Zürich: Arche 1976. p. 38, waar Dürrenmatt die
karakter Doc se optrede vergelyk met die oerdrama van die Bybelse Petrus: “Es ist ja nichts anderes –
wenn ich es nun in einen anderen Kontext stelle – als das Drama des Petrus. Dieser Doc, dieser
jämmerliche Mensch, kann nicht anders als sich verleugnen – er verleugnet sich dreimal. Er verleugnet
seine Geliebte, er verleugnet seinen Sohn, und dann kommt das Fürchterlichste: Er verleugnet sich selbst.”

hom gerig.
92
4. Die vals beeld van die ‘gelukkige’ huwelik
Ten spyte van die feit dat die huwelik geheel en al verbrokkel het en net ‘n leë
dop oorgebly het, kies die egpaar om ten minste na buite, waar ander mense
hulle kan sien, die skynbeeld van samehorigheid aan die gemeenskap voor te
hou. ‘n Toonbeeld hiervan is die huwelik van Mississippi en Anastasia in “Die
Ehe des Herrn Mississippi”, waar hulle verhouding ‘n parodie word van die
burgerlike huwelik. Hy is daarvan oortuig dat hy haar karakter kan verander as
hy haar dwing om teregstellings by te woon. 47 Mississippi kies om na buite, waar
hy as regsgeleerde vir die gemeenskap sigbaar is, die beeld van ‘n gelukkige
huwelik voor te hou: “Daß mich meine Gattin moralisch so außerordentlich
unterstützt, erfüllt mich mit lebhafter Genugtuung.” (Ehe p. 41) Later, terwyl hulle
weer eens koffie drink - die ritueel is dodelik ernstig, want niemand weet of die
koffie vergiftig is nie - dryf hy die vals beeld van hulle ‘gelukkige’ huwelik op die
spits wanneer hy dit selfs in die privaatheid van hulle woning voor oë hou: “Wir
sind jetzt fünf Jahre miteinander verheiratet, gnädige Frau, fünf glückliche Jahre.”
(Ibid. p. 103) Ook Anastasia wat met ‘n infame leuen op haar lippe sterf dat sy
nooit egbreuk gepleeg het nie, klou krampagtig vas aan die vals beeld van hulle
huwelik. In haar stewensoomblikke is haar toneelspel so oortuigend dat haar
man beweer: “Meine Frau hat mich nicht belogen. Sie war keine Ehebrecherin.”
(Ibid. p. 109) Hulle huwelik het in ‘n klugspel ontaard.
47 Jennifer Michaels: Vom ‘Romulus’ zum ‘Engel’. p. 63.

93
In “Der Besuch der alten Dame” probeer Ill en sy vrou nog ‘n prentjie van
innerlike geluk aan die gemeenskap voorhou. In die derde bedryf word dit vir Ill
duidelik dat hy gejag word en dat daar ‘n prys op sy kop is. Die verhouding
tussen hom en sy vrou het tot stilstand gekom en hulle vermy mekaar. Die
kunstenaar van Güllen bring vir Frau Ill ‘n skildery van haar man en haar eerste
reaksie is om die prent bokant hulle bed op te hang: ”Alfred wird alt. Da weiß
man nie, was passiert, und ist froh, eine Erinnerung zu haben.” (Besuch p. 71)
Dit is haar manier om te poog om ‘n beeld van hulle huwelik na buite te vertoon,
alhoewel sy reeds van hom praat as ‘n herinnering teen haar slaapkamermuur.
Frank en Ottilie in “Frank der Fünfte” hou ‘n dualistiese beeld van hulle huwelik
aan die gemeenskap voor. Omdat al die amptenare kollektief verantwoordelik is
vir die gangsterbank se bedrywighede, het almal kinders afgesweer: “Frank der
Fünfte und seine Gattin haben auch keine Kinder. […] Kinderlos haben wir in die
Hölle zu fahren.” (Frank V. p. 24) Dit blyk egter onwaar te wees, omdat hulle wel
twee kinders het en ‘n verborge gesinslewe onder ‘n vals naam in ‘n gehuurde
huis aan die Bodenmeer voer. Hulle glo dat hulle die kinders ‘n fyn opvoeding
gegee het en dat hulle niks weet van hul ouers se kriminele bedrywighede nie:
Böckmann: Eure Kinder halten euch für ehrliche Leute?
Ottilie: Sie glauben an uns.
Frank V.: Sie ehren uns.
Ottilie: Sie lieben uns.
Frank V.: Wir führen ein glückliches Familienleben. (Ibid. p. 39)

94
Die ouers bevestig herhaaldelik dat hulle hulle kriminele bedrywighede slegs vir
hulle kinders en hulle uitmuntende opvoeding gedoen het, dus heilig die doel die
middele. Pedagogies gesien het Franziska en Herbert ‘n uitstaande akademiese
opvoeding aan Montreux en Oxford geniet en tog ontpop hulle in opperste skurke
en karakters met losse sedes.
Julia in “Romulus der Große” wend ook ‘n poging aan om ten minste na buite die
beeld van ‘n gelukkige huwelik voor te hou:
Julia: Wir haben uns einmal geliebt.
Romulus: Du weißt genau, daß du lügst. (Romulus p. 74)
Met daardie antwoord versteur Romulus die illusie van hulle twintigjarige huwelik
en ontmasker hulle lewe saam. Hulle het mekaar skandelik gebruik, misbruik om
hulle onderskeie doelwitte te bereik: om keiser en keiserin van Rome te word.
Om te beklemtoon presies hoe vals die beeld is, snou hy sy vrou toe: “Du hast
angenommen, daß ich ebenso machtbesessen sei wie du. Du hast gerechnet,
aber deine Rechnung war falsch.” (Ibid. p. 77)
5. Poligamie
Volgens die Judeo-Christelike beginsels en filosofie is die permanente
verbintenis tussen man en vrou die bousteen van die gesin. Die Nuwe
Testament spreek duidelik van monogamie en Paulus laat homself uit oor hierdie
onderwerp: ”[...] maar weens die gevare van onsedelikheid behoort elke man sy

95
eie vrou te hê en elke vrou haar eie man.” 49 Dit is dus ironies dat in ‘n
godsdienstige koninkryk van wederdopers veelwywery voorkom. Bockelson stel
poligamie amptelik in. Die mengsel van profetiese bronstigheid en
skoolmeesteragtige pedanterie, wat geslagsgemeenskap onder veranderde
omstandighede reël, is tot vandag toe nog enig in sy soort. 50 Dürrenmatt som
die karakter van Bockelson soos volg op: ”[...] Schneidergeselle, dann
Schankwirt, darauf Inhaber eines bescheidenen, aber anständigen Bordells.”
(Wiedertäufer p. 18) Na Matthison se dood roep hy homself tot koning uit.
Knechting tref hom tussen halfnaakte vroue aan en Bockelson verwys na hulle -
in die meervoud - as sy toekomstige huweliksmaats. Hy maak ‘n bespotting van
die burgerlike huwelik en verwys na Salomo se duisend vroue en die
“unnatürliche Einehe” (Ibid. p. 54). Tot die ontsteltenis van die katolieke biskop
trou Bockelson met sestien vroue en ook Judith, Knipperdollinck se dogter, trou
met hom om haar vader se lewe te red en hy troos sy skoonvader met die
volgende woorde: “Sie war mir die Liebste von meinen siebzehn Weibern.” (Ibid.
p. 113) Ook Metzger trou met vier vroue en die aktrise Elisabeth Roede trou vir
die agste keer.
6. Egskeiding
49 Die Bybel. p. 221.
50 Josef Schmidt: ‘Es steht geschrieben’ und die Komödie ‘Die Wiedertäufer’. In: Armin Arnold (Hg.):
Interpretationen. p. 43. Die groteskkomedie is gebaseer op die koninkryk van die wederdopers wat in
Münster van 1533 tot 1536 bestaan het.

96
Egskeiding is een van die mees traumatiese lewensondervindings wat enige
mens ooit kan beleef. Dit veroorsaak hewige emosionele en fisiese stres 51 en dit
duur soms jare voordat die individu daarvan herstel. Die Ou Testament laat nog
egskeiding en ‘n tweede huwelik toe 52 , maar die klem lê steeds op die
monogame verhouding tussen een man en een vrou. Die Nuwe Testament het
strenger wette wat egskeiding en hertroue betref: ”[...] iemand wat met ‘n
geskeide vrou trou, pleeg ook egbreuk”. 53 Die Dürrenmattse karakter wat
uitstaan as iemand wat die burgerlike huwelik perverteer is Claire Zachanassian
in die groteskkomedie “Der Besuch der alten Dame”. Sy raak ontslae van haar
gades soos ‘n paar afgeleefde, ou skoene. Toe sy in Güllen met Gatte VIII
arriveer, vervang sy hom met Gatte IX. Sy was skaars klaar met die
huweliksonthaal, toe neem sy reeds stappe om van hom ontslae te raak en sy
spot met die korte duur van haar huwelik: “Meine Rechtsanwälte haben die
Scheidung bereits eingereicht. [...] Meine zweitkürzeste Ehe. Nur die mit dem
Lord Ismael war noch geschwinder.” (Ehe p. 66) Daar word slegs met nommers
na haar gades verwys en hulle blyk identiteitsloos te wees. Die huwelik het vir
haar geen betekenis nie en die daaropvolgende egskeiding nog minder. Claire
Zachanassian toon geen emosies of selfs stres as gevolg van haar egskeidings
nie. 54
51
Nancy Good: How to love a difficult Man. New York: St. Martin’s 1987. p. 171.
52
Die Bybel. p. 213. Tog sê die Here duidelik dat Hy egskeiding haat, want dis in beginsel niks anders as
geweld nie. (p. 995)
53
Ibid. p. 10.
54
Maggie Gallagher: The Abolition of Marriage. p. 167, waar sy beweer dat ongehude moeders, soos
Claire in hierdie geval, dikwels ‘n uiters negatiewe houding het t.o.v. alle mans. Hulle skool hulself in die
kuns om baie oppervlakkige verhoudings te hê uit vrees dat hulle weer misbruik sal word. By Claire is
daar geen spoor van enige emosies nie, behalwe die passie om Ill dood te sien.

97
In skerp teenstelling word Frau Rose in “Die Physiker” geskilder as ‘n vrou wat
ten spyte van haar egskeiding van Möbius probleme ondervind om alle bande

98
met hom te verbreek. Ten spyte van ‘n tweede huwelik voel sy steeds
verantwoordelik vir hom en het vir baie jare lank sy verblyf in die sanatorium
finansieel moontlik gemaak. Die eerste konfrontasie tussen Möbius en ‘n
eksterne krag wat sy fassade van geestesversteurdheid kon vernietig het, is die
besoek van sy gewese vrou en hul drie seuns. In die teenwoordigheid van haar
tweede man noem sy hom verkleinwoordjies en ander troetelname. Die
ontmoeting tussen die Rose gesin en Möbius word deur nederigheid en goedheid
gekenmerk en selfs hulle name simboliseer Christelike liefde. 55 Frau Rose toon
liefdevolle besorgdheid en die kinders toon egte toegeneentheid teenoor Möbius.
In die fynste besonderhede onthou Möbius tye saam met sy seuns: “Ich führte
dich einmal an der Hand über den Sankt-Josephs-Platz. Die Sonne schien grell,
und die Schatten waren wie abgezirkelt.” (Physiker p. 37) Hy besef hy sal sy
gesin nooit weer sien nie:
Frau Rose: Wir müssen bald aufbrechen.
Möbius: Nach den Marianen.
Frau Rose: Abschied voneinander nehmen.
Möbius: Für immer. (Ibid. p. 39)
Dit laat sy fasade byna kraak en om homself te beskerm, begin hy die bose
psalm van Salomo opsê en jaag hulle weg. Ten spyte van die feit dat hulle
geskei is, het albei probleme om hulle van mekaar te distansieer.
55 Kurt Fickert: To Heaven and Back. p. 55. Fickert beweer dat Lina die verkorte vorm is van Magdelena
en sendeling Rose se naam suggereer Luther se roos, die simbool van geloof. Ook die seuns se name
verwys na heiliges: Jörg-Lukas - die begeerte na vrede, Wilfried-Kasper – ‘n verwysing na die wyse manne
uit die Ooste.

99
Schwitter, die hoofkarakter in “Der Meteor”, maak die instelling van die burgerlike
huwelik op ‘n groteske manier belaglik. Hy was vier keer getroud en twee van sy
gades het nie ‘n egskeiding gekies om uit die destruktiewe verhouding met
Schwitter te ontvlug nie, maar selfmoord, want ”unsere Ehe war eine Tortur
gewesen” (Meteor p. 26). In die teenwoordigheid van sy naderende dood beleef
hy ‘n anargistiese vryheid en hy is onaantasbaar. 56 Emosies het geen plek meer
in sy lewe nie en dis juis met haar liefde wat Olga hom aan haar probeer bind.
Wreed en gevoelloos deel hy haar mee dat hy haar slegs vir sy eie sinlike genot
gebruik het. Dürrenmatt beleef die wêreld om hom as chaos en die individu het
die taak om moedig staande te bly in sy wêreld. Slegs in sy privaatlewe kan orde
heers, maar as daar selfs in sy privaatlewe chaos heers, word hy vernietig. Olga
kon nie staande bly nie en sy pleeg selfmoord. Sy sien ook nie kans vir ‘n
egskeiding nie.
In die Shakespeariaanse verwerking “König Johann” was Eleonore van haar
eerste man, koning Louis van Frankryk 57 , geskei. Sy trou daarna met die koning
van Engeland en hulle was vir meer as veertig jaar getroud. Eleonore se
egskeiding speel egter nie ‘n belangrike rol in die groteskkomedie nie en daar
word slegs terloops daarna verwys.
56
Rolf Kieser: In eigener Sache. Friedrich Dürrenmatt und sein ‘Meteor’. In: Armin Arnold (Hg.):
Interpretationen. p. 131.
57
Douglas Owens: Eleonor of Aquitaine. p. 13. Volgens Owens was Eleonor maar 15 jaar oud toe sy met
die 16jarige kroonprins getroud is. Hierdie huwelik sou die domein, wat onder die direkte beheer van die
monargie sou kom, oneindig vergroot. Sy het van Louis VII ‘n magtige man gemaak.