'Pessimistische en optimistische perspectieven voor de ... - Acco

Pessimistische én optimistische perspectieven
voor de klinische psychodiagnostiek
Bob Cools 1
[ PROFESSIE – Forum ]
Mijmeringen over de huidige betekenis van klinische psychodiagnostiek in de geestelijke
gezondheidszorg (GGZ) en over de mogelijke toekomst van deze opleiding leiden
zowel tot pessimisme als optimisme. Deze stelling wil ik toelichten aan de hand van vier
thema’s:
– de cultuur of tijdgeest die nu heerst in de GGZ;
– het belang van geld en commerce in de psychodiagnostiek;
– de opleidingsmogelijkheden;
– de klinische praktijk.
Laat me beginnen met de klinische praktijk. Het gaat niet goed met de psychodiagnostiek
in de klinische praktijk! Nog sterker: het is vaak huilen met de pet op! Dat blijkt
duidelijk uit een recent onderzoek van LUCAS onder leiding van Van Audenhove
(2007). Het onderzoek maakte deel uit van een ruimer Europees project over de detectie,
diagnose en behandeling van depressie. Het werd uitgevoerd bij de vier Centra voor
Geestelijke Gezondheidszorg (CGG) van de provincie West-Vlaanderen, die beschikken
over twaalf vestigingsplaatsen. Onder andere de dagelijkse psychodiagnostische praktijk
in deze centra werd onderzocht. En wat blijkt? Diagnostiek gebeurt overwegend op
een zeer intuïtieve wijze met de klinische blik. Slechts bij ongeveer een kwart van de
aangemelde kinderen en jongeren wordt een diagnostisch instrument gebruikt en bij
amper 14% van de volwassenen wordt een testinstrument gebruikt. In drie van de
twaalf vestigingsplaatsen wordt zelfs nooit enig testinstrument afgenomen. Deze resultaten
zijn niet verrassend. Ze liggen in de lijn van wat ook al bleek uit het onderzoek van
Lietaer en Van Broeck (2003) naar het beroepsprofiel van de psychotherapeut in België:
ongeveer een kwart van de psychotherapeuten doet nooit aan diagnostiek en amper één
derde voelt zich competent om het te doen! De drang om psychotherapie te bedrijven en
problemen op te lossen is blijkbaar zo groot, dat men de fase van de beschrijvende en
therapeutische diagnose- of probleemstelling liever overslaat en meteen tot de actie
overgaat.
De vaststelling dat er zelden een grondige of systematische probleem- of diagnosestelling
wordt uitgevoerd, is symptomatisch voor het algemeen weinig planmatige werken
in de ambulante praktijk. Ik vermoed dat de situatie in de residentiële sector minder
schrijnend is omdat psychodiagnostiek daar een structurele plaats inneemt en soms
zelfs een hoeksteen vormt van de observatieperiode bij elke opname. Het is eigenlijk
Tijdschrift Klinische Psychologie 38e jaargang nr. 1 maart 2008, 25-31 25

paradoxaal dat er meer en systematischer aan diagnostiek wordt gedaan in ziekenhuizen,
waar patiënten overduidelijk stoornissen vertonen, en dat er minder testonderzoek
wordt verricht in de ambulante sector, waar cliënten meestal minder duidelijke pathologie
vertonen en waar er dus meer nood is aan detectie en differentiatie.
Uit het LUCAS-onderzoek, dat dus uitsluitend betrekking heeft op ambulante centra
voor geestelijke gezondheidszorg, blijkt tevens dat de beslissingscriteria voor het
zorgaanbod en de keuze van de behandelaar weinig transparant zijn. Vaak is de keuze
van het behandelaanbod gebaseerd op praktische argumenten, zoals de ruimte in de
agenda van de therapeut of de intaker die de behandeling verder opneemt. Het wordt
maatschappelijk moeilijk om psychologen en psychotherapeuten ernstig te nemen als ze
niet bereid zijn hun werk te verantwoorden op basis van een methodische werkwijze
die steunt op een degelijke en onderbouwde diagnostische evaluatie. Uit het onderzoek
blijkt verder dat als men nog psychodiagnostiek uitvoert in de CCG, dit uitsluitend
therapiegericht en -ondersteunend is. Het eenvoudige psychodiagnostische consult op
vraag van externe verwijzers gebeurt nauwelijks. Vooral omwille van tijdgebrek wordt
er nog amper ingegaan op vragen van een huisarts, psychiater of neuroloog naar
differentiële diagnostiek tussen depressie of dementie, of een vraag naar een persoonlijkheidsonderzoek
wanneer de patiënt niet tevens therapeutisch wordt gevolgd op het
eigen centrum. Het diagnostiekaanbod in de CGG blijkt dus in te krimpen, wellicht voornamelijk
omdat testdiagnostiek een tijdsintensieve bezigheid is.
Een ander teken aan de wand is dat enkele maanden geleden het tijdschrift
Diagnostiek-Wijzer werd stopgezet omwille van te weinig abonnees en te weinig
artikels. Dat alles leidt me tot de pessimistische vaststelling dat het, zeker in de
ambulante praktijk, bedroevend gesteld is met de psychodiagnostiek.
Maar er is ook reden tot hoop en optimisme als we kijken naar enkele ontwikkelingen in
de cultuur van de Vlaamse GGZ. Mede onder invloed van een aantal maatschappelijke
en vooral economische factoren is er een trend om feiten, processen en effecten te meten
en te objectiveren. Onder invloed van ontwikkelingen in de profitsector is er een
toenemende impact van het kwaliteitsdenken. Na het moeizaam tot stand komen van
het kwaliteitsdecreet voor de gezondheidszorg is er nu een duidelijk kader waarbinnen
feiten en processen binnen de voorzieningen worden gemeten en geëvalueerd. De in de
profitsectoren al langer gebruikte ISO- en EFQM-kwaliteitsstandaarden zijn ondertussen
vertaald in PROZA- en KWADRANT-modellen, 2 die meer aansluiten bij de praktijk van
de socialprofitorganisaties. Ondanks heel wat weerstanden ontstaat er geleidelijk aan
een meetcultuur binnen de GGZ-organisaties en dat is – ondanks de nodige relativeringen
– een reden tot optimisme.
Binnen deze toegenomen meetcultuur zijn er interessante verschuivingen merkbaar.
Terwijl meten in de klinische praktijk aanvankelijk vooral gericht was op de diagnostiek
van psychopathologie en geïsoleerde disfuncties, zien we sinds de opgang van de
gezondheidspsychologie en het rehabilitatiedenken een verschuiving naar het in kaart
brengen van de positieve functionele competenties en vaardigheden van mensen
enerzijds en van de globale tevredenheid en kwaliteit van leven van patiënten anderzijds.
De laatste jaren is er tevens een opvallende trend om de werkzaamheid en de
kostenefficiëntie van interventies en behandelingen te meten: registreren en psychodiagnostiek
zijn hierbij essentiële stappen. Meer technisch gesproken lijkt er een verschuiving
te zijn van input-, over proces- naar outputmetingen. Deze trend wordt geïl-
26
Bob Cools

lustreerd door de nieuwe koers van de Vlaamse Vereniging voor Geestelijke Gezondheid
(VVGG), 3 die zopas een reeks publicaties heeft uitgebracht over uitkomstenmanagement
in de GGZ in Vlaanderen. De eerste publicatie heeft als titel Maatschappelijke verantwoording
en kwaliteitszorg: over meetinstrumenten en indicatoren. De tweede publicatie
handelt over Meetinstrumenten en behandelrichtlijnen in de Vlaamse Geestelijke
Gezondheidszorg. En de derde publicatie is een literatuurstudie over het Meten van de
uitkomsten van behandeling in de geestelijke gezondheidszorg. Deze publicatiereeks
wordt voortgezet en vormt het uitgangspunt voor een project waarin alle Vlaamse
GGZ-voorzieningen worden opgeroepen om mee te werken aan het meten en
objectiveren van uitkomsten van activiteiten. Hiermee wil de VVGG bijdragen tot uitkomstenmanagement,
met andere woorden: het voortdurend verbeteren van
zorguitkomsten van de best mogelijke zorgprocessen met het efficiëntste gebruik van
hulpmiddelen. De bedoeling is daarmee bij te dragen tot de maatschappelijke verantwoording
van de geestelijke gezondheidszorg.
Want die verantwoording is niet evident, maar wel erg noodzakelijk als we ook in de
geestelijke gezondheidszorg meer erkenning en geld willen. Geld voor personeelsuitbreidingen
om de zorgcapaciteit te vergroten, maar ook geld voor toegepast wetenschappelijk
onderzoek en voor degelijk testmateriaal. En ook hier is er goed en slecht
nieuws. Het slechte nieuws is dat het echt niet goed gaat met ons testmateriaal. Op de
meeste plaatsen wordt er nog steeds gewerkt op een ambachtelijke wijze, met papier en
potlood en met hopeloos verouderde tests.
Klinisch psychologen in de praktijk verwachten meer initiatief en ondersteuning van de
universiteiten. Binnen elke Vlaamse faculteit voor psychologie worden er wel rond diverse
thema’s beperkte onderzoeken opgezet in verband met psychodiagnostiek. Maar –
voor zover ik er zicht op heb – in de Vlaamse academische wereld wordt geen duidelijk
beleid gevoerd en er worden geen gerichte onderzoekslijnen getrokken in verband met
klinische testdiagnostiek. Elke universiteit heeft wel een eigen testotheek. 4 Het zijn vrij
grote databanken met oude en nieuwe tests die geconsulteerd en onder strikte voorwaarden
ontleend kunnen worden. Maar ondanks deze investeringen blijft het aanbod
relatief onbekend en onbemind voor de clinicus in de praktijk. Deze schat aan instrumenten
en informatie zou beter en breder ontsloten moeten worden. Er is op zijn minst
een ernstig communicatieprobleem.
In sommige van onze faculteiten wordt hard gewerkt aan de aanpassing of actualisering
van de normgegevens van enkele belangrijke tests zoals WISC-III, WPPSI, TEA-CH,
DST,..., maar nog veel te weinig om te voldoen aan de noden van de praktijk. Ook de
informatie over deze geactualiseerde tests wordt onvoldoende verspreid onder vakgenoten,
wat zonde is voor het waardevolle geleverde werk.
Een uitzondering in het Nederlandstalige gebied, die navolging verdient, is de rubriek
‘Instrumenteel’ van het Tijdschrift Gedragstherapie, waarin telkens een niet-commerciële
test kritisch wordt besproken. De redactie en uitgeverij overwegen deze informatie via
internet ter beschikking te stellen. Het Tijdschrift voor Psychiatrie bewijst dat het kan. Zij
bieden op dit moment gratis een omvangrijk online overzicht van Nederlandstalige tests
op hun website. 5 Mogen we ook op dit vlak geen interuniversitair initiatief verwachten
samen met de beroepsverenigingen? Het moet toch mogelijk zijn om te komen tot één
Vlaams beleid voor testontwikkeling, waarin gezamenlijk testaanpassingen en normeringsprojecten
worden afgesproken en uitgewerkt en waarbij de bestaande databanken
worden geïntegreerd en ontsloten voor het werkveld?
Pessimistische én optimistische perspectieven voor de klinische psychodiagnostiek 27

De actualisering van tests is immers een absolute noodzaak door de vaak onderschatte
maatschappelijke impact van testresultaten bij uitkeringen voor gehandicapten en invaliden,
bij juridische uitspraken of bij therapie-indicatiestelling. Het gemiddelde testinstrument
dat in de Vlaamse praktijk wordt gebruikt, blijkt twintig jaar oud te zijn, meer
dan een kwart is nog ouder en slechts minder dan een kwart is minder dan tien jaar oud
(Schittekatte e.a., 2003). Dat heeft belangrijke gevolgen, bijvoorbeeld bij een intelligentiemeting.
Het Flynn-effect impliceert dat elke tien jaar het IQ met 3 punten toeneemt.
Werken met verouderde normen leidt tot een overschatting van de intelligentie van
mensen en dus tot schijnbaar minder verstandelijk gehandicapten. Voor de overheid levert
dat natuurlijk een belangrijke besparing op aan uitkeringen en zorgvoorzieningen.
Maar de betrokken personen wordt hierdoor onrecht aangedaan. In de praktijk wordt
het Flynn-effect meestal gewoon genegeerd. Intelligentietests worden nog al te vaak
geïsoleerd afgenomen en geïnterpreteerd vanuit een theoretisch kader dat dateert van
midden vorige eeuw. Nieuwere opvattingen over intelligentie, zoals die van Goleman,
Gardner en Sternberg, 6 die uitgaan van een genuanceerdere visie op intelligentie, worden
weinig of niet gebruikt in de klinische praktijk. Ik neem hier intelligentie als voorbeeld,
maar gelijkaardige problemen zijn er met andere thema’s uit de klinische psychodiagnostiek.
Er is een teleurstellende kloof tussen het academische denken en de
klinische praktijk.
Universiteiten klagen dat ze van de overheid geen geld krijgen om degelijk onderzoekswerk
te ontwikkelen. Maar ik heb de indruk dat het gewoon geen prioriteit is. Er worden
onvoldoende onderzoeksprojecten ingediend die tot doel hebben de klinische psychodiagnostiek
rechtstreeks of onrechtstreeks te ontwikkelen. Rond enkele thema’s gebeurt
het wel: ik denk dan aan belevingsonderzoek bij kinderen, autisme, psychopathie,
eetstoornissen... Maar het is veel te weinig. De prioriteiten liggen duidelijk meer in het
fundamenteel onderzoek, meestal in de cognitieve en neuropsychologische tak van de
psychologie en dan nog liefst in experimenteel onderzoek. Er is te weinig toegepast onderzoek
dat gericht is op het ontwikkelen of evalueren van tests. De maatschappelijke
relevantie daarvan is evenwel erg groot. Denken we maar aan de uitkeringen voor invaliden
of gehandicapten, de expertises voor verzekeringen of rechtbank en de risicotaxatie
van criminelen, die gebaseerd worden op testresultaten. De faculteiten moeten
meer inspelen op deze maatschappelijke noden. Ze zouden daar een onderzoekslijn
rond moeten uitbouwen en op een assertieve en overtuigende wijze bij de overheid verdedigen.
Ook de universitaire ziekenhuizen, die het toegepaste wetenschappelijke onderzoek
hoog in hun vaandel dragen, nemen onvoldoende hun verantwoordelijkheid
op, hoewel precies zij een pioniersrol zouden kunnen vervullen.
Een andere reden tot pessimisme is dat Harcourt, de grootste testuitgever van het
Nederlandstalige gebied, enkele maanden geleden zijn verkooppunt in Vlaanderen heeft
gesloten en zich heeft teruggetrokken in Nederland. Dat is een bijzonder slechte evolutie.
In het verleden moesten we al vaststellen dat deze uitgever weinig interesse had om
Vlaamse tests op de markt te brengen of om ze te voorzien van extra normgroepen voor
Vlaanderen.
De computertechnologie voor tests dringt veel te traag door op de werkvloer. Computerversies
zijn erg duur en meestal niet compatibel met computerprogramma’s van andere
firma’s. Bovendien is het een trend dat je per afname een vast bedrag moet betalen, dat
meestal niet gering is en onvermijdelijk aan de patiënt wordt doorgerekend.
28
Bob Cools

Het goede nieuws is dat, in het verlengde van de gedeeltelijke terugbetaling van
psychotherapie door de ziekenfondsen, er bij enkele van deze ziekenfondsen interesse
bestaat om ook bepaalde vormen van psychodiagnostische onderzoeken gedeeltelijk terug
te betalen. Momenteel werkt de VVKP in samenwerking met professor Vertommen
in die zin een eerste voorstel uit. We moeten zeker voorkomen dat er een terugbetaling
komt op basis van het gebruik van een bepaald instrument. De diagnosticus moet immers
de vrijheid hebben zelf te bepalen welk instrument hij gebruikt naargelang de
vraagstelling. Ook een betaling per uur is niet wenselijk, omdat een cliënt dan nooit op
voorhand weet hoeveel een bepaald onderzoek zal kosten. Ik pleit voor een forfaitair
bedrag per type van onderzoek: een persoonlijkheidsonderzoek zal meer kosten dan een
intelligentieonderzoek omdat het arbeidsintensiever is. Een gespecialiseerde opleiding
in de klinische psychodiagnostiek moet ook behoren tot de voorwaarden voor terugbetaling:
de basisopleiding van master in de klinische psychologie of orthopedagogiek is
onvoldoende. Een postacademische vorming of ten minste vijf jaar professionele ervaring
op dit terrein is noodzakelijk.
Wat de opleidingen voor psychodiagnostiek betreft, is er het probleem van grote versnippering
van middelen en mogelijkheden. Naast de interuniversitaire Postacademische
Vorming voor Klinische Psychodiagnostiek met een programma voor kinderen en
voor volwassenen, bestaat het tweejarige postgraduaat of BAnaBA-programma van de
Lessius-hogeschool. 7 Daarnaast zijn er kortere opleidingen voor psychopathiediagnostiek
(Hare) en voor projectieve technieken. Sommige docenten werken mee aan verschillende
programma’s tegelijk en de hogeschoolopleiding rekruteert ook bij de masters.
Gezien het toenemende maatschappelijke belang van de psychodiagnostiek is het
noodzakelijk te komen tot een duidelijker en beter geïntegreerd opleidingenaanbod van
hoge kwaliteit. Het is dringend nodig dat zowel de masters in de klinische psychologie
als de bachelors in de toegepaste psychologie zich complementair en samen scherper
zouden profileren inzake psychodiagnostiek. Daarom pleit ik ervoor om de huidige PAV
klinische psychodiagnostiek verder uit te bouwen tot een volwaardige driejarige specialisatieopleiding,
met hetzelfde gewicht als de specialisatieopleidingen voor psychotherapie
en vergelijkbaar met de basisaantekening in Nederland. Verschillende programmaonderdelen
van de bestaande opleidingen kunnen daarin worden uitgewerkt en geïntegreerd.
De specifieke competenties van masters en bachelors kunnen aan bod komen in
een modulaire opbouw. Voor masters kan dat leiden tot een specialisatiediploma, voor
bachelors tot een BAnaBa-diploma. De troeven van de huidige PAV zijn het interuniversitaire
karakter, de samenwerking met de BFP en VVKP en de doorgedreven supervisie,
zowel individueel als in groep. Deze troeven moeten in zo’n nieuwe opleiding worden
behouden en aangevuld met de sterke punten uit de andere opleidingen.
Het goede nieuws is dat dit voorstel recent op de richtingscommissie Klinische en
Gezondheidspsychologie van de faculteit in Leuven werd besproken en dat de professoren
Claes en Vertommen in overleg met andere betrokkenen de haalbaarheid hiervan
zullen onderzoeken. In een zopas opgestarte masterthesis, met professor Vereycken als
promotor, zullen de bestaande opleidingen op kwaliteit en tevredenheid worden geëvalueerd.
Dat lijkt me een goede bijdrage in het zoeken naar een mogelijke integratie.
Een ander initiatief waar veel van verwacht mag worden, is het Vlaams Forum voor
Diagnostiek (www.vfd-vzw.be) dat in 2000 werd opgericht. Het is een spreekbuis voor
de diagnosticus op het terrein. Het Forum nam al enkele goede initiatieven, zoals een
rondvraag waaruit een interessant overzicht volgde van de meest gebruikte en de
Pessimistische én optimistische perspectieven voor de klinische psychodiagnostiek 29

ontbrekende tests in Vlaanderen (Schittekatte e.a., 2003). Op dit ogenblik zijn er initiatieven
rond psychodiagnostiek bij ontwikkelingsstoornissen. Toch heeft het Forum te
weinig slagkracht. Dat komt gedeeltelijk omdat het zich inhoudelijk zeer breed openstelt
voor zowel het pedagogische als het psychologische werkveld. Het Forum richt zich op
sectoren als school, gehandicaptenzorg, bijzondere jeugdzorg én geestelijke gezondheidszorg.
Het is onmogelijk op al deze terreinen performant te zijn.
Klinische psychodiagnostiek is een kerncompetentie van klinisch psychologen. Daarom
moeten ze zich daar veel scherper op profileren en differentiëren van andere beroepsgroepen
in de gezondheidszorg. Deze scherpere profilering draagt bij tot de maatschappelijke
(en wettelijke) erkenning van de klinisch psycholoog als gezondheidszorgberoep.
Die erkenning is noodzakelijk om onze beroepsorganisatie op een meer professionele
manier uit te bouwen. De huidige Commissie Psychodiagnostiek van de BFP, die nu
amper werkingsmiddelen heeft, zou zoals de COTAN 8 in Nederland een krachtig beleid
voor kwaliteitscontrole, testontwikkeling en testgebruik moeten voeren.
Ik wil eindigen met een positieve noot. Die komt niet toevallig vanuit de praktijk in samenwerking
met de universiteit. Ik wil verwijzen naar enkele voorbeelden van hoe uit
deze samenwerking waardevolle initiatieven kunnen groeien. Zelf heb ik samen met
verschillende collega’s uit Centra voor Geestelijke Gezondheidszorg en initiatieven voor
Beschut Wonen een observatieschaal ontwikkeld: de Mechelse Activiteiten Schaal. Samen
hebben we gezorgd voor een normgroep van meer dan duizend personen en dankzij
de wetenschappelijke ondersteuning van de faculteit is deze schaal gepubliceerd. Een
ander voorbeeld is de Vlaamse Dementie Batterij, die enkele jaren geleden werd
ontwikkeld door een aantal enthousiaste klinisch psychologen die samen een werkgroep
vormden binnen de VVKP. Op dit moment is een gedeeltelijk nieuwe groep met de steun
van professor Claes bezig met de actualisering en hernormering van deze test onder de
naam Cognitieve Test voor Senioren. Een derde voorbeeld is het initiatief van professor
Schotte van de VUB en zijn collega’s, die al enkele jaren geleden de ADP-IV ontwikkelden.
Na het validerings- en normeringsonderzoek maakten zij een niet-commerciële
internetapplicatie waarop ruwe scores van patiënten door een geregistreerde psycholoog
ingegeven kunnen worden. Het programma zorgt voor een correcte verwerking van
de gegevens en voor een uitgebreide rapportage die door de psycholoog kan worden bewerkt.
Deze dienstverlening vindt plaats in het kader van een onderzoeksprogramma,
waar zowel academici als clinici beter van worden. Professor de Raedt van de RUG formuleerde
recent een voorstel dat nog een stap verder gaat, om tests en protocols voor
probleemidentificatie (Schacht e.a., 2007) via internet ter beschikking te stellen van
clinici. Een idee dat misschien te verzoenen is met het uitkomstenmanagementproject
van de VVGG. Het komt eropaan onze krachten te bundelen. Er zit muziek in deze vormen
van samenwerking!
Noten
1. Voordracht gehouden op 7 december 2007 naar aanleiding van de plechtige afsluiting van de
vierde editie van de Postacademische Vorming Klinische Psychodiagnostiek.
2. Voor meer info over PROZA zie www.prose.be en en over KWADRANT zie Vleugels, A. (2005).
Zorg voor de kwaliteit van zorg. Leuven: Universitaire Pers Leuven.
3. Zie www.vvgg.be.
30
Bob Cools

4. http://ppw.kuleuven.be/testotheek/; www.testpracticum.ugent.be;
www.vub.ac.be/AROR/testotheek/ATOM/Psychologisch%20testmateriaal.htm.
5. www.tijdschriftvoorpsychiatrie.nl/meetinstrumenten/.
6. Robert Sternberg onderscheidt een contextuele kant, een ervaringskant en een componentenkant
aan de intelligentie, waarvan vooral de laatste in het onderwijs wordt ontwikkeld.
Howard Gardner onderscheidt acht vormen van intelligentie. David Goleman is bekend door
zijn begrip ‘emotionele intelligentie’.
7. In oktober 2007 startte een tweejarige interuniversitaire postacademische vorming voor
klinische neuropsychologie die onder meer psychodiagnostiek omvat:
www.pvklinneuropsy.ugent.be/html/doel.html.
8. Zie www.cotan.nl.
Literatuur
Baert, S. (2007). Meetinstrumenten en behandelrichtlijnen in de Vlaamse Geestelijke Gezondheidszorg
Inventaris 2006. Uitkomstenmanagement in de GGZ in Vlaanderen, deel 2. Gent: VVGG.
Everaert, S., Scheerder, G., De Coster, I., & Van Audenhove, C. (2007). Getrapte zorg voor personen
met depressie in de centra voor geestelijke gezondheidszorg. Onderzoek in opdracht van de Vlaamse
minister van Volksgezondheid, Welzijn en Gezin. Leuven: LUCAS.
Keymolen, S., & Casselman, J. (2007). Meten van de uitkomsten van behandeling in de geestelijke
gezondheidszorg. Literatuurstudie 2007. Uitkomstenmanagement in de GGZ in Vlaanderen, deel 3.
Gent: VVGG.
Lietaer, G., & Van Broeck, N. (2003). Beroepsprofiel van de psychotherapeut in België. Onderzoek in
opdracht van de FOD Volksgezondheid, Brussel.
Schacht, R., De Raedt, R., & Reijnders, P. (2007). Evidence-based stepped care in de gedragstherapeutische
praktijk. Een protocol voor probleemidentificatie. Gedragstherapie, 40, 85-110.
Schittekatte, M., Bos, A., Spruyt, K., Germeijs, V., & Stinissen, H. (2003). Rondvraag naar het diagnostisch
instrumentarium en de noden in Vlaanderen. TOKK, 2, 50-62.
Van Nuffel, R. (2007). Maatschappelijke verantwoording en kwaliteitszorg: over meetinstrumenten
en indicatoren. Uitkomstenmanagement in de GGZ in Vlaanderen, deel 1. Gent: VVGG.
Personalia
Bob Cools is klinisch psycholoog en directeur van het Centrum voor Geestelijke Gezondheidszorg
De Pont te Mechelen.
Correspondentie: bob.cools@cggdepont.be.
Pessimistische én optimistische perspectieven voor de klinische psychodiagnostiek 31