RACISME vAN DE 16de EEuw tOt vANDAAG DOORLOPER ... - Vvlg

acisme van de 16 de eeuw tot vandaag
doorloper 6 de Jaar
I Joke De Witte I
Inleiding
Op 10 november 2005 organiseerde KwasaKwasa in de
Gentse Sint-Pietersabdij een studiedag met als onderwerp
“Racisme, het laatste taboe van de democratie”.
In diezelfde periode probeerde ik in mijn 6 de jaar (ASO)
voor het eerst een “doorloper” uit over datzelfde
onderwerp: “Racisme van de 16 de eeuw tot vandaag”.
Deze doorloper sloot aan bij de lessen over de
opkomst van het fascisme tijdens het Interbellum, het
fascisme als ideologie en de uitwassen van de fascistische
regimes voor en tijdens Wereldoorlog II. De leerlingen
kregen een tiental bronnen aangereikt (historische
documenten, krantenartikels), maar ook beeldmateriaal,
en bijhorend een reeks onderzoeksvragen
(BZL!). Ze kregen 3 à 4 lesuren de tijd om deze onderzoekstaak
af te werken, daarna werden de onderzoeksresultaten
klassikaal besproken (2 à 3 lesuren).
Onderstaande tekst is een synthese van wat de leerlingen
moesten kunnen vinden, aangevuld met een
aantal extra gegevens, en gesitueerd binnen het vooropgezette
historische kader. Termen vergezeld van een
asterix * werden opgenomen in een alfabetische
begrippenlijst (zie verder). Van de geraadpleegde
bronnen (zie verder), vermeld ik graag expliciet het
artikel van Gie Van den Berghe “Kleur bekennen” (in
De Standaard van 05/11/06), dat een weerslag was van
zijn bijdrage op bovenvermelde studiedag en (eens te
meer) een bron van inspiratie voor ondergetekende.
Racisme van de 16 de eeuw tot vandaag
• Tijdens de 1 ste kolonisatiegolf (16 de -18 de eeuw)
dook voor het eerst systematisch racisme* in
Europa op. De slavernij en de slavenhandel waarvan
de onderworpen volkeren het slachtoffer werden
(Indianen, Afrikanen, Aziaten) moest immers
gerechtvaardigd worden. “Onbeschaafde” volkeren
moesten “beschaafd” worden, en in ruil daarvoor
“mochten de Europeanen hun werkkracht opeisen”.
• Tussen de 17 de en de 19 de eeuw verschenen een
aantal geschriften waaruit de “minderwaardigheid
van de zwarten” moest blijken. Slechts enkele verlichte
denkers (die nochtans de “gelijkheid van alle
mensen” beweerden te bepleiten), zoals bv. de
Nederlandse hoogleraar anatomie Petrus Camper
(1722-1789), probeerden tegen dit beeld op te
komen.
• In de loop van de 19 de eeuw, niet toevallig bij de
inzet van de 2 de kolonisatiegolf vanuit Europa,
werden opnieuw een aantal ideeën gelanceerd
over de “superioriteit” van blanken en de “inferioriteit”
van niet-blanken. Ook de opkomst van het
nationalisme maakte ruimte voor allerlei “rassentheorieën”.
Zo was er de Fransman Joseph Arthur, graaf van
Gobineau (1816-1882), die in zijn “Essai sur l’ inégalité
des races humaines” (1854) stelde dat er een
duidelijke hiërarchie bestond binnen de menselijke
rassen, en dat de “Ariërs”, “meer bepaald de
Germanen”, het “enige zuivere ras” vormden en
meteen ook superieur waren aan alle andere
(meng)rassen (met de Germanen bedoelde hij
trouwens de Belgen, de Engelsen en de
Noordfransen!). Duitse intellectuelen pasten zijn
theorie enigszins aan, en vonden dat ook de
Duitsers tot deze Germanen moesten worden
gerekend; meteen werd ook het idee van een “pan-
Germaans rijk” geboren. Ook de Engels-Duitse rassentheoreticus
H.S. Chamberlain (1855-1927), door
sommigen de “hofideoloog van de nazi’s”
genoemd, beschreef uitvoerig de “superioriteit van
het Germaanse volk”.
Eerder al waren in Zweden wetenschappers begonnen
met het ontwikkelen van hun eigen “rassentheorieën”.
Al in de 1 ste helft van de 18 de eeuw, in 1735, publiceerde
de Zweedse arts en bioloog Carolus
Linnaeus (1707-1778) als eerste een systematische
(binominale) plantenclassificatie (uitgaande van
de voortplantingsorganen van planten en bloemen!),
en “suggereerde voorzichtig” (hij was streng
gelovig) dat niet alle plantensoorten geschapen
waren: “Sommige leken ontwikkeld te zijn uit
bestaande soorten”. De Engelse wetenschapper
Charles Darwin zou op dat inzicht verder werken
(zie verder). Later lanceerde Linnaeus ook classificatiesystemen
van dieren (1753) en van mensen
(1758). Afrikanen, zwarten dus, beschouwde hij als
56
Hermes | Jaargang 11 | nr. 41 | maart 2007

de laagste der mensen:“Ze vormen een soort overgang
tussen dieren en mensen”. Hij stond trouwens
ook bekend als een notoir antisemiet (antisemitisme*
won op dat moment trouwens steeds
meer veld). “Karl Linnaeus was een van de eersten
die mensen in verschillende rassentypes indeelde
en aan elk “typische” fysische èn psychische kenmerken
toeschreef”.
Even tussendoor!
Een van de gevolgen van de Verlichting was dat
wetenschappers de wereld om zich heen, en zelfs de
geschiedenis wilden ordenen. Niets mocht nog toevallig
genoemd worden, er “moest orde gecreëerd
worden in de chaos”. “Niet alleen de geschiedenis,
zelfs de toekomst kon volgens bepaalde systemen
beschreven worden”.
De aldus bedachte etiketteringen, classificaties en
“systemen” werden door sommige politieke figuren
of politieke bewegingen snel misbruikt, bv. om de
wereld en de maatschappij hiërarchisch in te delen
(“superieure” en “inferieure” beschavingen, “superieure”
en “inferieure” volkeren,“superieure en “inferieure”
mensen) en om “de geschiedenis” en de toekomst
naar hun hand te zetten (zie verder).
In de loop van de 19 de eeuw ontstond tegen deze
“moderne” manier van denken trouwens in sommige
kringen verzet. Sigmund Freud bv. (1859-1939)
lanceerde het idee dat niet de ratio, maar het
(onderbewuste) gevoelsleven (de driften!) bepalend
was. Ook de romantiek binnen de kunst illustreert
deze “antimoderniteit”!
De visie van Linnaeus werd na zijn dood verder uitgewerkt,
o.m. door Anders Retzius (1796-1860), professor
aan de universiteit van Stockholm. Deze legde soms
op een niets ontziende manier (cf. grafschendingen,
het onthoofden van lijken…) een enorme collectie
schedels aan, en ontwikkelde een theorie die “langschedeligen”
(“Zweden”) uitsluitend positieve eigenschappen
toeschreef, en “kortschedeligen” (Lappen,
Finnen en bvb. ook Slaven) niets anders dan minderwaardige
kenmerken (cf. het ontstaan van de frenologie*
als nieuwe “wetenschap”). Zijn zoon, Gustav
Retzius en de psychiater-geneticus Herman Lundborg
(1868-1934) zetten zijn werk verder, nog steeds vanuit
dezelfde visie.
In mei 1921 keurde het Zweedse Parlement (!) de
oprichting goed van een “Nationaal Instituut voor
Rassenbiologie”; het opende in 1922 zijn deuren (zou
tot 1958 blijven bestaan), met bovenvermelde Herman
Lundborg (die in 1914 het boek “Rassenbiologie en
Rassenhygiëne” had gepubliceerd) als directeur (in dat
boek werd het “Lundborgse” Arische, Germaanse
gespierde model voor het eerst als na te streven ideaal
voorgesteld). De gedachte won veld om een “zuivere
Germaanse stam te creëren”. De eerste contacten met
Duitse wetenschappers waren ondertussen al gelegd.
Tussen 1934 en 1975 werden tienduizenden Zweden
opgemeten, gewogen en gecatalogiseerd, meer dan
60.000 “minderwaardigen” (mensen met fysische
of psychische afwijkingen, maar ook “sociale probleemgevallen”)
werden met medeweten van, ja
zelfs in opdracht van de Zweedse overheid gesteriliseerd
(cf. het beeld van de progressieve Zweedse verzorgingsstaat!).
Amerikaanse artsen (die ook al
vroeg bezig waren met “eugenetica”, en allerlei
voorstellen lanceerden om een raszuiver” (= blank)
Amerika te creëren), staken van meetaf aan hun
bewondering voor het Zweedse beleid, en later dat
van de nazi’s (deze begonnen in 1933 met het steriliseren
van “minderwaardigen”), niet onder stoelen
of banken. In de VSA bestonden al sedert het eind
van de 19 de eeuw “rassenwetten” gericht op rassenscheiding;“gemengde”
huwelijken waren in vele
staten bij wet verboden. Zoals bekend zou het tot
ver in de 20 ste eeuw duren vooraleer de discriminatie
van de zwarte bevolking er buiten de wet werd
gesteld.
Ook in die 19 de eeuw werden allerlei andere nieuwe
wetenschappelijke ontdekkingen en inzichten bekend
gemaakt.
In 1859 publiceerde de Engelse natuurwetenschapper
Charles Darwin (1809-1882) zijn baanbrekend werk
“On the origin of species”. Hierin lanceerde hij (o.a.
geïnspireerd door bovenvermelde Carolus Linnaeus)
de evolutieleer*, waarmee hij lijnrecht inging tegen de
christelijke geloofsleer (vandaag maakt men in de VSA
trouwens een merkwaardige heropleving van dat creationisme
mee). In 1871 publiceerde hij “Descent of
Man”, waarin hij (tot afgrijzen van velen!) stelde dat
de mens afkomstig was van de aap. Ongeveer gelijktijdig,
in 1866, maakte Georg Mendel (1822-1884) zijn
erfelijkheidsleer* bekend; het zou echter nog 30 jaar
duren voor zijn inzichten aandacht kregen.
Zoals reeds eerder vermeld maakten bepaalde politieke
figuren en bewegingen misbruik van deze nieuwe
wetenschappelijke inzichten.
Zo bv. ontstond vanuit de evolutieleer van Charles
Darwin het sociaal-darwinisme*, en gaven de inzichten
van Mendel niet alleen de aanzet tot nieuwe
wetenschappen als genetica* en eugenetica*, maar
ook tot politieke bewegingen die “wetenschappelijk
ondersteund” ideeën als “raszuiverheid”, “rassenhygi-
57
Hermes | Jaargang 11 | nr. 41 | maart 2007

ëne” en “superioriteit van het eigen volk” propageerden,
waarbij talloze mensen slachtoffer werden van
discriminatie, vervolging, en systematische liquidatie.
Nazi-Duitsland is hier hèt voorbeeld bij uitstek van (cf.
de “euthanasieprojecten”* op gehandicapten en
“ongeneeslijk zieken”, de vervolging van homoseksuelen
en zigeuners, en uiteraard de judeocide*)
Niet alleen het bestaan van dergelijke pseudowetenschappelijke
ideeën verklaart het succes en
de uitwassen van het nationaal-socialisme. Dat had
natuurlijk (zoals we reeds eerder zagen) alles te
maken met het sociaal-economische en politieke
klimaat van dat moment, waarvan de grondslagen
al jaren daarvoor waren gelegd.
• Vandaag is het begrip “ras” “achterhaald”.
Iemands huidskleur is voor wetenschappers een
onbelangrijk criterium geworden, eigenschappen
“typisch voor een of ander ras” bestaan niet. Dat
betekent uiteraard niet dat “de eeuwenoude
mythes” (we zijn er nog altijd van overtuigd dat
zwarten beter atleten zijn, en meer muzikaal
gevoel hebben dan blanken!) en racisme tout court
zijn verdwenen.
Nog steeds worden allerlei pseudo-wetenschappelijke
argumenten aangehaald om macht, uitsluiting,
onderdrukking te verrechtvaardigen. Het
“biologisch racisme”* maakt echter meer en meer
plaats voor “cultureel racisme”* (cf. het idee van de
zgn. onvermijdelijke “Clash of Civilisations”, in 1993
gelanceerd door de Amerikaanse politicoloog
Samuel Huntington).
Begrippenlijst!
Antisemitisme: letterlijk: jodenhaat; naar Sem, de oudste
zoon van Noach, een van de (mythische) stamvaders
van het joodse volk (maar tevens van de
Arabieren (!) en andere volkeren in het Midden-
Oosten).
Biologisch racisme: racisme (zie hieronder) op basis
van zogenaamde “onoverbrugbare” biologische verschillen.
Cultureel racisme: racisme (zie hieronder) op basis van
zogenaamde “onoverbrugbare” culturele verschillen
(vanuit de veronderstelling dat cultuur een statisch en
afgebakend iets is).
Erfelijkheidsleer: grondlegger: Georg Mendel (1822-
1884); essentie: eigenschappen worden overgedragen
van generatie op generatie via (dominante) genen.
Eugenetica: letterlijk: de wetenschap die streeft naar
het “veredelen van de soort” (van planten, dieren of
mensen); gebeurt via “genetische manipulatie” (manipulatie
van erfelijk materiaal).
“Euthanasieprojecten”: de moord op 70.000 (?)
gehandicapten of “ongeneeslijk zieken” in nazi-
Duitsland, vanuit het streven naar de Duitse “Übermensch”;
eufemisme voor moord; stopgezet na protest
vanwege de Duitse kerken.
Evolutieleer: grondlegger: Charles Darwin (1809-1882);
de leer die zegt dat alle levende wezens ontstaan zijn
(“geëvolueerd” zijn) uit de allereerste vorm van leven,
de eencellige waterdiertjes; zegt ook dat alleen die
soorten overleven (“de sterksten”) die in staat zijn om
zich (telkens opnieuw) aan te passen aan een (telkens
opnieuw) veranderende omgeving (“natuurlijke selectie”,
“Survival of the fittest”); zegt ook dat deze evolutie
steeds verder doorgaat.
Frenologie: letterlijk: “schedelleer”: de “wetenschap”
die stelt dat de vorm van iemands schedel meteen ook
een aantal “typische” kenmerken van die persoon verraadt;
zo bv. stelde de Italiaanse wetenschapper
Cesare Lombroso (1835-1909) dat een
“Neanderthalertype” (terugwijkend voorhoofd, platte
neus…) per definitie een crimineel was.
Genetica: de wetenschap die zich toelegt op het
bestuderen van erfelijke eigenschappen en erfelijkheidsfactoren.
Judeocide: letterlijk “jodenmoord”; meestal heeft men
het (volgens historici verkeerdelijk) over de “holocaust”;
Hebreeuwse term:“shoah”; moord op 5 à 6 miljoen
joden door de nazi’s.
Racisme: de overtuiging dat mensen op basis van hun
huidskleur, en daaraan toegeschreven kenmerken, in
verschillende “rassen” kunnen onderverdeeld worden,
dat het eigen “ras” superieur is aan alle andere rassen,
en het handelen daarnaar.
Sociaal-darwinisme: toepassing van de Darwinistische
denkwijze op de maatschappij; “The survival of te fittest”
wordt (tegen de visie van Darwin in trouwens)
vertaald als “het recht van de sterkste”; visie die op het
eind van de 19 de eeuw, uiteraard in kapitaalkrachtige
middens, erg populair werd om hiermee de sociale
ongelijkheid te legitimeren; vergelijk met de stellingen
van de Britse demograaf Robert Malthus (1766-
1834): “Mensen die arm zijn en honger hebben zijn er
in feite te veel”).
58
Hermes | Jaargang 11 | nr. 41 | maart 2007

Geraadpleegde handboeken
• Goris (G.) e.a.: “Storia 5”, Lier, 2001, pp.146-149:
“Bestaan er mensenrassen?”
• Verschaffel (H.), De Vroede (M.), Heus (J.):
“Beschavingen 5”, Antwerpen/Deurne, 1993, pp.
146-174: “Europa met de blik van overwinnaar” +
pp.295-300: “Wetenschap en haar maatschappelijke
toepassingen”
• Van de Voorde (H.), Vandepitte (P.): “Historia 4”,
Kapellen, 2000, pp.26-27: “Het koloniaal imperialisme
van Portugal en Spanje”
• Van de Voorde (H.), Vandepitte (P.): “Historia 5”,
Kapellen, 2001, pp.104-107: “Wereldbeeld, wetenschap
en levensgevoel (1770-1890) + pp.198-199:
“De judeocide”
Beeldmateriaal
• “Rasecht” (“The difference between us”),
Amerikaanse reportage (2003) over de resultaten
van een “DNA-workshop” aan de universiteit van
Coldspring Harbor, uitgezonden door de
Nederlandse televisie op 13/06/04 (zie
www.tijm.nl/rubriek2b/rasecht.htm)
• “De Ongewensten”, Zweedse reportage (datum
van uitgave niet vermeld), uitgezonden op Canvas
op 03/02/05 in de reeks “Overleven”
• “Dokters van de dood” (“Medicine in the Third
Reich”), tweedelige Duitse reportage (2004), uitgezonden
door Canvas op 27/11/06 en 04/12/06
Interessante (recente) lectuur (bruikbaar voor de leerlingen!)
• Carpentier (N.): ”Mensen verschillen veel meer van
elkaar dan gedacht”, De Morgen 24/11/6
• Ceuppens (B.): “Wit en zwart zijn geen kleuren”, De
Standaard 26/11/05
• De Rijck (K.): “Verscheiden, niet verdeeld”, De
Standaard 19/11/04
• De Rynck (P.): “Waar komt het moderne racisme
vandaan?”, De Morgen 22/09/04
• Nedervaan Pieterse (J.): “Wit over zwart. Beelden
van Afrika en zwarten in de Westerse populaire cultuur”,
Amsterdam, 1989 (verschenen n.a.v. de tentoonstelling
“Wit over zwart” in het Amsterdams
Tropenmuseum, december 1989-augustus 1990);
toen deze tentoonstelling ook naar Brussel kwam
(april-juni 1991) bezorgde het NCOS een educatieve
uitgave: “Werken aan wit. Educatieve brochure bij
“Wit over zwart”, Brussel 1991 (indrukwekkend
beeldmateriaal)
• Van den Berghe (G.): “Kleur bekennen”, De
Standaard 05/11/05
• Vermij (R.): “De misinterpretatie van Charles
Darwin”, Eos, december 2005, pp.84-88
• Verplancke (M.): “Zit het verschil tussen goed en
kwaad in onze hersenen?”, De Morgen 20/10/06
Joke Dewitte
Lerares geschiedenis Sint-Andreaslyceum Sint-Kruis-
Brugge / Lyceum Hemelsdaele Brugge
Bedenkingen of aanvullende tips graag aan
joke.dewitte@versateladsl.be
59
Hermes | Jaargang 11 | nr. 41 | maart 2007