1980 BRABANTS HEEM JAARGANG 32 - Hops-research.org

KAATHOVEN
In een uithoek van Berlicum bij Nulands Vinkei, op de grens met de gemeente
Heesch,. daar waar deze gemeente een vreemd „aanhangsel" heeft,
ligt Kaathoven, meer een gehucht dan een dorp, dat wonderlijk genoeg toch
eeuwenlang beschikte over een eigen kapel. Die kapel was toegewijd aan
Sint-Cunera een Hollandse heilige: de meisjesnaam die er aan beantwoordt
luidt: Kniertje.
Sint-Cunera werd door de boeren vereerd als beschermster van het vee. Misschien
was dit omdat volgens de legende haar lichaam door de moordenaars
werd begraven in een stal, waar het werd ontdekt door de eerbiedige houding
van het vee.
84

Na een verwoesting ten tijde van de verovering van 's-Hertogenbosch of eerder,
werd de herbouwde kapel nog lange tijd gebruikt als woning en als
school. Dat gebouwtje bestaat ook nu nog. Natuurlijk vraagt men zich af hoe
het kon dat zo'n klein vlek toch een kapel had. Al is het antwoord daarop
niet direct mogelijk, toch kan het zijn nut hebben alles wat over het gehucht
Kaathoven bekend is eens bij elkaar te plaatsen.
De leenmannen van de hertogen van Brabant moesten in vroeger tijd zo af
en toe schriftelijk opgave doen van het leengoed dat ze van de hertog in leen
hielden. We zouden zo'n opgave nu kunnen vergelijken met een aangifte
voor de vermogens- of de grondbelasting. Van een dergelijke aangifte gedaan
in het jaar 1440 zijn de brieven bewaard gebleven. Deze zitten in een boek
dat getiteld is: „Denombrementen van 's-Hertogenbosch, anno 1440".
Een van die brieven begint met de aanhef: „Hierna volgt alsulk leen als Engel
van Volckel met Aart van Beek haar man en momber houdt van onze genadige
Heer de hertog van Brabant". Het betreft een goed gelegen in Vinkei
bij 's-Hertogenbosch op de „andere zijde" van Berlicum onder Heesch en
Heeswijk. De grote moot van dat goed bestaat uit 51 bunder land (men kan
een bunder zo ongeveer gelijkstellen met een hectare). Dat land wordt begrensd
door de wetering „de Bocxgraaf' en door Loosbroek, waar Gerrit Wal
in die tijd de buurman is. Andere landerijen die bij dat goed horen, meestal
gelegen onder Heesch, worden begrensd door de „gemeynt" van Berlicum,
door de „Goorvoort" en door eigen land van Aart van Beek. In totaal is het
zo'n 106 bunder land: geen kleinigheid dus. Uit de opsomming krijgt men de
indruk dat niet al dat land vlak naast elkaar gelegen is. De eigenaren van de
hertogelijke leengoederen werden nauwkeurig aangetekend in leenregisters,
die telkens vernieuwd werden. Rond het jaar 1625 werd door een zekere
Strick een nieuw register aangelegd dat daarom bekend staat als „Strickgriffier".
Dit boek wordt bewaard in het Rijksarchief te 's-Hertogenbosch.
Strick heeft niet slechts de leenmannen van 1625 opgetekend, maar ook de
herkomst van hun goed vermeld. Van het leengoed in Vinkei staat bij hem
geschreven dat Jan Luding van Uden het op 30 juli 1442 gekocht heeft van
Juffrouw Engel van Volken en haar man; dat het gelegen is in Vinkei bij
's-Hertogenbosch op de andere zijde van Berlicum in Loosbroek; dat het
,,'s-Boecxhoeve" wordt genoemd, dat het een „vol" leen is van ongeveer 50
bunder en dat er ook nog „manschappen" bij behoren. Dit laatste wil zeggen
dat er nog andere personen zijn die als een soort erfpachters stukken daarvan
in bezit nebben. Als „buren" worden genoemd Gijsbert Hendriks van den
Yvelaer en Peter Wouters, en verder wordt het begrensd door de Wetering
en de „gemeynt" van Heeswijk. (Hetgeen bij mij het vermoeden doet opkomen
dat de zoeven genoemde personen inmiddels stukken grond gekocht
hebben van de „gemeynt" van Berlicum).
Met dat jaartal 1442 als jaar van de verkoop achter de hand, is het niet moeilijk
méér over Aart van Beek en zijn vrouw Engel aan de weet te komen. We
behoeven dan maar het Bossche schepenprotocol van die tijd in te zien, wat
gemakkelijk gaat aan de hand van de fiches die de heer F. Smulders op de
boeken van vóór het jaar 1500 gemaakt heeft.
85

Zo lezen we in 's-Bosch R. 1211 blad 63 dat Aart van Beek zoon van wijlen
Henrik een hoeve geheten „Kaethoven" onder de parochie Heeswijk gelegen,
waarop een zekere Jan Gerrits zit als pachter, tegen betaling van
jaarpacht voor een aantal jaren overgeeft aan Jan zoon van Engbert Ludincx
van Uden. Iets eerder, in het jaar 1437-38, (R. 1208 blad 253) vinden we dat
Aart van Beek twee hoeven bezit „Quaéthoven" gelegen op Kaathoven en
dat die hoeven vroeger toebehoorden aan Henrick van Volkel. Op de ene
hoeve zit Goossen de Laet als pachter en op de andere Matheeus de Monick.
Het ziet er naar uit dat op de ene verkoop de andere gevolgd is. Want in
's-Hertogenbosch R. 1212 blad 167 (dat i? in het jaar 1442) staat dat Aart van
Beek en Engel van Volkel zijn vrouw, dochter van wijlen Henrick zoon van
wijlen Willem de zoon van wijlen Hubert van Volkel, en samen met hen
Gerrit Wal als man van Engel de dochter van wijlen Willem de zoon van wijlen
Hubert van Volkel, een huis met tuin gelegen in de parochie Heeswijk
naast de „gemeynt" en tevens daarbij land met nog een huis er op in diezelfde
parochie met nog andere stukken land, die indertijd door Willem van
Volkel gekocht waren van Jan zoonwijlen Symon Scheelwort, nu overdragen
aan Jan van Uden de zoon van wijlen Engbert Ludincx van Uden. Dit
gebeurt in mei 1442.
Hieruit moeten we waarschijnlijk de conclusie trekken dat niet al het genoemde
leengoed was, en dat wellicht met name dat huis en tuin en verder
erf niet behoorde tot het leengoed. Immers in de acten van leenverhef wordt
niets gezegd van een huis. Wel was al het genoemde ooit de eigendom van
Willem Huberts van Volkel. ,
Uit een andere acte ('s-Bosch R. 1213 blad 241) vernemen we nog dat Gerrit
Wal en zijn vrouw Engel, die dus de tante was van Engel de vrouw van Aart
van Beek, ook nog een hoeve bezaten op Rucven. Die hoeve wordt daar de
hoeve „Rucvenne" genoemd en er staat bij dat die hoeve van Jan van den
Velde was vóór ze aan Willem van Volkel kwam. In 's-Bosch R. 1214 blad
207vso staat nog dat Willem van Volkel ook nog een dochter Teresiana had
dan al de weduwe van Jan Meeussen met zoons Wedigo en Willem en een
dochter Oda, gehuwd met Goossen Poot. Aart van Beek had hen een pacht
beloofd uit twee hoeven deels onder Heesch en deels onder Heeswijk die
vroeger van Willem van Volkel waren. Ook in nog oudere boeken vinden we
transacties van die familie en onze conclusie kan zijn dat Willem van Volkel
ruim voorzien was van goed en land in die hoek tussen Berlicum, Heesch en
Heeswijk. Ook dat is niet alles, want in 's-Bosch R. 1190 staat te lezen op
blad 125 dat Willem van Volkel indertijd alle goed had gekocht van Henrick
die Loze, waarbij o.m. ook behoorde een vierde in de watermolen te Steen in
Berlicum en in de windmolen van Schijndel. In 's-Bosch R. 1198 blad 223
staat ook nog dat Engel Henricksdochter van Volkel de hoeve „Huls" in
Geldrop bezit. Tenslotte kunnen we ook aan de weet komen wanneer Willem
van Volkel geleefd heeft, want op 21 december 1392 ('s-Bosch R. 1178
blad 206) maant hij een achterstallige cijnsbetaling van Henrick die Loze.
Om nu te ontdekken hoe Willem van Volkel aan zijn leengoed onder Kaathoven
is gekomen, kunnen we de oudere leenregisters van Brabant inzien.
86

De drie oudste zijn het z.g. „Latijnsboek", omdat het in het latijn gesteld is,
vervolgens het Stootboek, naar de griffier Stoot genoemd (circa 1345) en het
Spechtboek, dat door een Klaas Specht werd bijgehouden (circa 1374). In
dat laatste boek staat op blad 61 vso dat Jan van Diedegem, zoon van Heer
Jan van Diedegem, ridder, een goed heeft in Vinkei bij 's-Bosch op de andere
zijde van Berlicum in Losebroek, dat geheten is „sBoxhove", en dat na hem
gekomen is aan Willem Hubrechtszoon van Volkel, die het gekocht had, en
die werd opgevolgd door zijn zoon Henrick en deze door diens dochter Engelke.
Toen Engelke van dat goed leenverhef deed voor de hertog van Brabant
werd zij daarin bijgestaan door Gerrit Wal als haar momber of voogd.
Engelke was toen kennelijk nog niet getrouwd, anders zou Aart van Beek
haar hebben „bijgestaan". Een vrouw moest namelijk in rechtszaken altijd
worden „bijgestaan" door een manspersoon. Op de kaart van J. Kuyper van
de gemeente Berlicum van het jaar 1866 zie ik dat een huis en hoeve daar ter
plaatse juist over de grens van Berlicum in Kaathoven te boek staan als „Engelenstede".
Naar verluidt zou een Van Engelen dat huis bewoond hebben
en er die naam aan hebben gegeven.
Ook het Latijnsboek (uitgave Galesloot pag. 119 en 169) noemt Jan zoon
van Heer Jan van Diedegem, ridder, met het goed van Vinkei: waar staat dat
het gelegen is in de parochie Berlicum (parochiegrenzen en gemeentegrenzen
behoeven niet samen te vallen). Het Stootboek tenslotte noemt Jan Heren
Janszoon van Diedegem op blad 26 en 138vso, waar ook staat dat de
zoon in ander leengoed van zijn vader werd opgevolgd door Jonkvrouw
Liesbeth van Wezel, weduwe van Aart van den Houte. En ook die Van Wezels
hadden daar in Berlicum iets te vertellen, want in 's-Bosch R. 1197 op 24
november 1425 geeft Henrick Everts van den Loke de helft van „Boxhove"
in de parochie Berlicum, d.w.z. 13'/2 bunder ter plaatse het Lengsbroek tegen
jaarpacht aan zijn neefs. Evert had die helft tegen betaling van een
jaarcijns verkregen van Heer Claes van Wezel, priester, zoon van wijlen
Heer Jan van Wezel, ridder. Drie generaties terug brengen ons met Heer Jan
van Wezel naar het midden van de 14e eeuw. En het is niet onaardig hierbij
het oudst bewaarde cijnsregister van Brabant open te slaan dat dateert van
1340 (ARA Brussel, archief rekenkamer nr. 45038/39) waar staat dat Heer
Geerling (van den Bosch) ridder, moet betalen voor een goed van wijlen
Bock (in het latijn staat er: „bona quondam Bocconis"). In een later cijnsregister
van Berlicum/Middelrode (RA 's-Bosch Rentmeester-Generaal
nr. 201) staat bij dat goed van Bock dat er niet voor betaald behoeft te worden
en dat correspondeert wonderwel met een oude kopie van een brief van
rond 1306 van de hertog van Brabant, die bewaard werd en wordt in de archieven
van de gemeenten Berlicum en Schijndel (zie het Oorkondenboek
van Noord-Brabant), waarin te lezen staat dat vanwege de vriendschap van
de hertog met ridder Geerling van den Bossche, de hoevenaars die op goed
van Heer Geerling (en van zijn zoon Willem) zitten, zolang zij daar op zitten
de grondcijns niet behoeven te betalen. Natuurlijk heb ik reden om aan te
nemen dat met dat „goed van Bock" die „Bocxhoeve" bedoeld is. Als we na
dit uitstapje in een ver verleden eens willen weten wat in meer moderne tijd
87

met dat goed of die goederen op Kaathpven gebeurd is, kunnen we het best
eerst weer „Strick-griffier" ter hand nemen. Op blad 6vso staat dat Jan Engelbert
Ludincx van Uden bij zijn overlijden is opgevolgd door zijn zoon Engelbert
en deze bij diens overlijden in 1505 door zijn dochter Aleit, die
trouwde met Jan Dircx van den Heuvel. Hun zoon Meester Dirk Janszoon
van den Heuvel volgt in 1567 zijn moeder op.
Intussen echter heeft Aleit Ludincx in: 1538 een gedeelte van het leen verkocht
aan Joost Peterszoon Knoyen. Bij die koop heeft de laatste blijkbaar
betaald met geld van de gebroeders van Deventer, want Jan de zoon van
Joost komt in grote moeilijkheden wegens schulden op een rentbrief die dan
in handen is van de erfgenamen van Van Deventer, namelijk Katelijn van
den Kerckhof weduwe van Henrick van Deventer en Anna Vijghe de weduwe
van Albert van Deventer. Die rentbfief moest betaald worden uit de helft
van Boxhoeve en was door de gebroeders van Deventer in leen verheven
voor de leenhof van Brabant. Ten dele uit schenking bij testament van Anna
Vijghe en ten dele bij aankoop is daarna de Boxhoeve in eigendom overgegaan
aan het groot ziekengasthuis vanfs-Hertogenbosch, oftewel de Godshuizen.
Vandaar dat een groot aantal papieren die betrekking hebben op de
hoeven onder Kaathoven liggen opgestapeld in het archief van het groot ziekengasthuis.
H. van Rooy in zijn inventaris van het archief van het gasthuis
noemt die stukken op in deel I pp.300 e.v. (inventaris nrs. 3650 e.v.). Daar
lezen we dat er op het leengoed in 1568 twee hoeven waren en een „speelhuis"
gedekt met leien (nr. 3661) en dat de ons reeds bekende Aleit Engbert
Ludingsdochter en haar man Jan van den Heuvel bij de hoeve „Boxhoeve"
op haar beurt verschillende leenmannen had die stukken van dat goed van
haar te leen hielden. Dat waren met name tussen de jaren 1531 en 1538 de
volgende personen: Jan zoon van wijlen Roelof die Bever, Gerard Schalken,
Mathijs Jans van Culenborch, Dirck Wouters, Coenraet van Boechem, Henrick
van Eyck, Liesbeth Herbert Halsdochter, Frans Paauweter Aartszoon,
Lambrecht Claessoon en Rombout Janszoon (nr. 3651). Denkelijk zijn deze
personen de opvolgers van de „manschappen" die reeds ten tijde van Aart
van Beek stukken van dat leengoed bezaten. De Boxhoeve zelf, of wellicht
dat deel dat aan het groot ziekengasthuis was gekomen, blijkt dan weer te bestaan
in een grote en een kleine hoeve. Bij de vele papieren die betrekking
hebben op die goederen bevindt zich ook een oude oorkonde (inventaris
nr. 1014, regest nr. 27) die verkondigt dat op 16febr. 1344 Hendrick van Vinkei
aan Mr. Goyart van der Kameren (zijn vadersnaam was Loyer) een erfpacht
heeft beloofd van een mud rog, jaarlijks te betalen uit 14 lopenzaad
land gelegen in de parochie Heesch genaamd „Boecxhoeve" en mede uit een
andere hoeve genaamd „Mauwaerts Hoeveke". Boexhoeve is gelegen onder
Heesch, Mauwaartshoeveke ligt onder Heeswijk.
Nog een interessant stuk in het archief van het groot ziekengasthuis is het
stuk (inventaris nr. 3676) waarin sprake is van het „collatierecht" van de kapel
op Kaathoven, d.w.z. het recht om de persoon voor te stellen die als rector
of bedienaar van zo'n kapel kon worden aangesteld, welk recht behoorde
bij de genoemde hoeven. Daarbij moeten we bedenken dat zo'n recht in

vroeger tijd meestal toekwam aan de Heer die op zijn eigen domein, mede
terwille van de bewoners van dat domein, zo'n kapel had gesticht.
Een van de zorgen van zo'n Heer was uiteraard dat de bedienaar van zo'n kapel
ook in leven kon blijven. En het zal wel een veeg teken zijn van de veranderde
tijden dat Joost Aartsen van Gemert als rector van de kapel op Kaathoven
in de jaren tussen 1567 en 1577 wordt vermeld in de armenrekeningen
van Berlicum, zoals Schutjes meedeelt bij de bijzonderheden die hem
bekend zijn betreffende de kapel (Deel III, pag. 251).
In verschillende stukken met betrekking tot het leengoed op Kaathoven lezen
we dat het groot ziekengasthuis en de voorgaande eigenaren verzuimd
hadden „verhef' te doen van dat leengoed. Zo'n verhef hield o.m. een betaling
in als erkening van de leenheer met daarbij een belofte van trouw. Ook
blijkt dat er niet alleen Brabants leengoed lag bij Kaathoven, maar ook leengoed
van de Heer van Heeswijk, ter plaatse Rucven. Daarbij is sprake van
een familie Spierincx die ook genoemd wordt in het leenregister van het
Huis van Heeswijk. In boek I van de Leenhof van Heeswijk staat op blad
86vso dat Rut Wijnen Spierincx op 29 juli 1724 een som van 200 gulden
heeft beloofd aan het groot ziekengasthuis en op blad 76vso verzoekt dezelfde
persoon beleend te worden met huis en hof en 20 lopenzaad land op Rucven
gelegen, dat hem van zijn ouders is aan verstorven. Op blad 11 vso en 12
en 40vso van hetzelfde boek blijkt dat Wijnant Rutgers Spierincx de vader is.
En Wijn Rutten (Spierincx) en Rut Wijnen Spierincx worden respectievelijk
in 1667 en in 1702-04 vermeld als pachters van goederen van het groot ziekengasthuis.
(Inv.nr. 3695). Hierboven hebben we gezien ('s-Bosch R. 1213
blad 241) dat Gerrit Wal en Engel Willemsdochter van Volkel in bezit waren
van de hoeve Rucvenne. Denkelijk was dus die hoeve op Rucvenne leengoed
van Heeswijk.
Het spreekt haast vanzelf dat uit de verpachtingscontracten van het groot
ziekengasthuis te achterhalen is wie in de loop der jaren op die hoeven in
Kaathoven als pachters hebben gezeten.
Tenslotte is blijkbaar het groot ziekengasthuis overgegaan tot verkoop van
de hoeven. Zo werd in maart 1750 (inv.nr. 3676) een der hoeven verkocht
aan de gebroeders Antony en Jan van Hanswijk voor de som van 4700 gulden.
Uit een acte van 14 febr. 1730 ('s-Bosch R. 1719, blad 231) blijkt verder
dat de kleinkinderen van Heer Johan Baptist van Broekhoven, in zijn leven
graaf van Bergeik, aan Mr. Alexander Berents van Eylbergen, oud-schepen
en raad van de stad 's-Hertogenbosch, verkocht hebben: „Een omgraven
speelhuis met stal en hof, boomgaard, houtwallen en eikenbos, met daarbij
een hoeve lands met boeren-huizing, schop etc." en nog andere landerijen
gelegen onder Berlicum, Nuland en Heesch, belendend o.m. erven van het
groot ziekengasthuis, de straat, de Vinkelse wetering en de heide, samen zo'n
43 lopense land met nog 5'/z morgen aan hooi- en weiland. In de acte wordt
geen melding gemaakt van Brabants leengoed. En dit wordt begrijpelijk als
we in 's-Bosch R. 1842 lezen dat bij deling van de kinderen Engbert Ludincx
een splitsing wordt gemaakt tussen het leengoed (een hoeve) en twee andere
hoeven die geen leengoed zijn. (Ook wordt daar gesproken van een verplich-
89

te betaling aan een klooster in Maaseik).
Gezien al het voorgaande hebben we hier duidelijk te maken met de kern
van een oud heerlijk goed. Kaathoven zelf zal zijn ontstaan ten dele op het
terrein dat tot dat goed behoorde, ten dele op percelen aangekocht van de
„gemeynt" van Berlicum. En de naam „Kaathoven"? In oude teksten staat
gewoonlijk „Quaet-hoven". Dat woord „kwaad" betekent „slecht", slecht
land dus. Ook nu nog zegt de volksmond „kaot", of „kaoy"; een mes dat niet
snijdt is een „kaoy" mes.
MECHELIEN SPIERINGS
Gebruikte archiefstukken
RA 's-Bosch, Schaduwarchief nrs. 3, 4 en 7; Raad van Brabant nrs. 1322 en 1324; Huisarchief
Heeswijk, Boek van de Leenhof I; Bossche schepenprotocol als aangegeven in de tekst.
Literatuur
L. Galesloot: Le livre des feudataires de Jean III duc de Brabant, Brussel 1865;
H. van Rooy: Inventaris van het groot ziekengasthuis 's-Hertogenbosch;
L. Schutjes: Geschiedenis van het bisdom 's-Hertogenbosch, St.M.Gestel 1872.