«Bestond er gedurende een bepaalde periode een dialectisch ... - VTi

THEATER & OPENBAARHEID
Theater dat op vergelijkbare wijze als film zou proberen een massamedium
te zijn, is gedoemd te mislukken, tenzij het bereid is zich te onderwerpen aan de
reproductiemechanismen van de culturele economie en alles uit de kast haalt om het
publiek met een overdaad aan effect te overweldigen. We treffen dat dikwijls aan in
de levende ensceneringpraktijk van commercieel geproduceerde musicals, die veelal
volgens tot in detail vastgelegde ‘regievoorschriften’ in scène worden gezet.
Volgens Arnold Hauser is het samengestelde begrip ‘massapubliek’ een contradictio
in terminis. Zo karakteriseert hij het filmpubliek als ‘(...) een heterogene, losse, door niets
aaneengehechte massa met onvaste omtrekken en met de enige, slechts negatieve
gemeenschappelijke eigenaardigheid, dat zij alle sociale categorieën doorkruisen
en nóch als klasse nóch als cultuurgroep kunnen worden gerekend tot een organisch
gegroeide, duidelijk bepaalbare bevolkingslaag’ (Hauser, 1975, p. 640). Het begrip
‘publiek’ veronderstelt ‘(...) een min of meer vaste [en sociaal homogene – CK] groep
van begunstigers (...) die in zekere zin in staat is de continuïteit van de kunstproductie
te waarborgen’ (ibid.). De uitbreiding van het publiek tot een massa doet zich volgens
Hauser ook voor in het theater van de grote steden. Met deze tendens – door Hauser
opgevat als een ontwikkelingsfase in de democratisering van de kunst – verliest het
grootsteedse theater geleidelijk zijn festieve karakter. Desondanks signaleert Hauser
toch een verschil tussen het schouwburg- en het bioscooppubliek: terwijl het bezoek
aan de schouwburg ‘(...) nog een zekere innerlijke en uiterlijke voorbereiding [vereist
– CK], bezoekt men de bioscoop letterlijk ‘terloops’ (...)’ (641). Ruim een halve eeuw
na de eerste publicatie van Hausers Sociale geschiedenis van de kunst (1951) geldt
dit onderscheid wellicht nog steeds, al moeten we daar direct aan toevoegen, dat
het theater zich sinds het begin van de jaren zeventig van de vorige eeuw aanzienlijk
heeft gedifferentieerd. Ik denk natuurlijk in het bijzonder aan de opkomst van het
zogenaamde vlakkevloertheater en locatietheater aan de ene kant en aan de opkomst
van het grootschalige musicaltheater aan de andere kant.
In tegenstelling tot film ontkent televisie doorgaans de aanwezigheid van de
toeschouwer niet. Sterker nog: in vele televisie-uitzendingen (bijvoorbeeld in talkshows
en spelprogramma’s) wordt de kijker direct aangesproken en weet hij/zij zich in de rol
van toeschouwer gerepresenteerd door het aanwezige publiek in de studio. De kijkers
zijn er als het ware bij, ook al zitten of liggen zij feitelijk thuis op de bank of in bed.
Ieder voor zich in zijn/haar privédomein van de woon- of slaapkamer maakt deel uit
van een massapubliek. De televisie brengt de wereld bij je thuis – en bij voorkeur op
huis– of slaapkamerformaat. In het keurslijf van een dwingende programmastructuur is
de televisie noodgedwongen in vergaande mate voorgeprogrammeerd. Desondanks
probeert het medium de illusie van ‘liveness’ in stand te houden omwille van de ervaring
van de kijker erbij te zijn. De wereld die via de televisie thuis wordt gebracht richt
zich trouwens steeds meer naar de televisie dan omgekeerd. Anders gezegd: tal van
‘belangrijke’ gebeurtenissen in de werkelijkheid worden met het oog op hun uitzending
via televisie geënsceneerd en lijken hun belang aan de uitzending te ontlenen. Denk
40