ETIENNE DEBEL - depot voor het VTi

ETIENNE DEBEL
DOOR
KLAAS TINDEMANS EN DIETER SULS
KRITISCH THEATER LEXICON
VLAAMS THEATER INSTITUUT
1998

het kritisch theater lexicon is een reeks portretten van
belangrijke podiumkunstenaars uit de twintigste eeuw.
de portretten worden gemaakt in opdracht van het
vlaams theater instituut en de vier universiteiten:
u.i.antwerpen, universiteit gent, k.u.leuven, v.u.brussel.
deze publicatie maakt deel uit van een omvattend
historisch project rond de podiumkunsten in vlaanderen
in de twintigste eeuw. de redactieraad bestaat uit
theaterwetenschappers van de vier universiteiten en
medewerkers uit de theatersector.
de publicatie ging van start in september 1996.
BIOGRAFIE
Etienne Debel wordt geboren op 21 november 1931 in het West-
Vlaamse Izegem, als zoon van een kruidenier. Naar eigen zeggen 1
is Debel een angstig en teruggetrokken kind, dat later priester wil
worden. Hij leidt een onopvallend bestaan, zijn enige creatieve
bezigheid bestaat uit het trommelen bij de plaatselijke fanfare.
Hierin komt verandering wanneer hij in het derde jaar Latijn aan
het St.-Jozefcollege te Izegem zich tijdens een examen voordracht
voor het eerst over zijn schuchterheid heen zet. Etienne Debel
neemt plaats voorin in de klas en brengt zijn tekst met zoveel
overtuiging en présence dat zijn leraars noch zijn vrienden hem
herkennen. Debel zegt vooral beïnvloed te zijn geweest door de
grammofoonplaten waarop mensen als Ast Fonteyne en Antoon
Van der Plaetse Griekse en Latijnse teksten declameerden. Na
zijn humaniora besluit Debel, op aanraden van een zekere pater
Jeronimus, om toch maar geen priester te worden. Hij schrijft
zich in aan het Conservatorium te Gent om er voordracht te studeren,
waarvoor hij in 1950 de eerste prijs behaalt. Maar tijdens
zijn studie voordracht aan het Conservatorium wordt tevens zijn
interesse voor het theater opgewekt. In 1951 zal Etienne Debel de
Eerste Prijs Toneelspeelkunst aan het Gentse Conservatorium
behalen, met grote onderscheiding.
Na zijn studie te Gent trekt de West-Vlaming Debel naar
Antwerpen. Aangemoedigd door Herman Van Overbeke gaat
Debel naar de Studio van het Nationaal Toneel, de toneelschool
van Herman Teirlinck, om zichzelf te vervolmaken. Debel bezit
een heilige angst voor dilettantisme en hij moet en zal beroepsacteur
worden. Zijn ouders gaan met deze stap niet helemaal
akkoord: amateurtoneel is in orde, maar beroepstoneel is slecht,
vooral wegens ‘slechte vrouwen’. Maar dankzij de bemiddeling
van pater Jeronimus, opnieuw, neemt Debel een belangrijke, zelfstandige
beslissing en schrijft hij zich in aan de Studio.
De invloed van de figuur van Herman Teirlinck, zowel op Debels
levenswijze als op zijn visie op het theater, is niet te onderschatten.
Maar ook andere docenten beïnvloeden hem diepgaand: Lea
Daan – zij doceerde ook aan het Gentse Conservatorium – Fred
Engelen en Willem Pée. De Studio is meer dan een acteursschool,
het is voor Debel een levensschool. Zijn collega-studenten zijn
5/ kritisch theater lexicon - 13 - december 1998

etienne debel
Jeanine Bernaus, die na enkele rollen bij o.a. het Reizend Volkstheater
het toneel verliet, en Bob Loewenstein. Maar als West-
Vlaming tussen de Antwerpenaars wordt Debel al dadelijk ‘met
een scheef oog bezien’. Zijn vroegere schuwheid steekt weer de
kop op en hij reageert met de defensie van de pretentie. Alles bij
elkaar genomen, vermoedt Debel dat hij niet volledig aan de verwachtingen
van de Studio beantwoordde.
Zoals gebruikelijk speelt Debel, tijdens het laatste jaar van zijn
opleiding aan de Studio, een aantal kleinere rollen bij het KNSgezelschap.
Zo speelt hij de titelrol in de Studioproductie Lanceloet
van Denemarken en leert hij een aantal mensen kennen buiten de
Studio die belangrijk zullen zijn voor zijn verdere evolutie als
podiumkunstenaar. Zo leert hij Domien De Gruyter kennen, die
hem aanspoort op zoek te gaan naar de meningen van de oorspronkelijke
theatermensen. ‘Luister niet enkel naar Teirlinck,
maar lees wat Jouvet of Barrault over het theater schreven.’
Het is ook in deze periode dat Debel de eerste voorstellingen ziet
van zijn grote voorbeeld: Jean Vilar, regisseur van het Théâtre
National Populaire 2 . Opvoeringen die zijn regievisie levenslang
en diepgaand zullen beïnvloeden.
Na zijn Studioperiode komt Debel terecht in het KVS-gezelschap
te Brussel, wat voor hem één grote desillusie zal worden:
De producties waren slordig, absoluut niet goed afgewerkt, want
er was geen tijd voor. Ik was omringd door mensen die niks beter
zagen of wilden. Als ze naar een repetitie kwamen en hun breiwerk
konden afmaken en hun salaris verdienen dan was het goed
(…) Ik had besloten dat ik zo geen toneel kon maken (…)
Gedurende dat jaar heeft zich dat (het stichten van een eigen
gezelschap, red.) meer en meer gekristalliseerd. Ik moest mijn
eigen gezelschap vormen.
In eerste instantie denkt Debel aan het oprichten van een gezelschap
met Herman Van Overbeke als promotor en Jo Dua als
regisseur. Maar wanneer de onderhandelingen niet verlopen
zoals gepland, komt er een andere oplossing uit de bus. Marcel
Grijpdonck, toenmalig Cultureel Adviseur van de Provincie
Oost-Vlaanderen, vraagt aan Etienne Debel of hij niet geïnteres-
6/ kritisch theater lexicon - 13 - december 1998
biografie
seerd is om met behulp van professionele acteurs een aantal
schoolvoorstellingen te organiseren. Debel stemt toe en het
Vlaamse Schouwtoneel (VST) is geboren. Hoewel het VST initieel
een educatief programma verzorgt, zal het zich hiertoe niet
beperken en uitgroeien tot een volwaardig gezelschap.
Belangrijke leden van het eerste uur waren: Willy Van Heesvelde,
Raf Reymen, Mimi Peetermans, Marcel Peeters en Jef Ceulemans
– bijna allen studenten van de Studio. Na een jaar werkzaamheden
komt ook Debels toenmalige vriendin Jeanne Geldof 3 , tot
dan actief in het KNS-gezelschap in Antwerpen, zich als actrice
bij het gezelschap voegen. Dit gebeurt zeer tegen de zin van
Herman Teirlinck die absoluut geen perspectief ziet in het project
van Etienne Debel. Teirlinck vindt de toetreding van Jeanne
Geldof tot het VST een verkwisting van een zeldzaam talent 4 . Het
feit markeert de kloof tussen Debel en zijn leermeester.
Etienne Debel wordt directeur van het VST-gezelschap, verzorgt
bijna alle regies en speelt meestal, uit geldgebrek, ook de hoofdrol
in hun producties. Geen geringe opdracht, zo zal hij meermaals
ondervinden. Het VST vestigt zich te Brussel zonder evenwel
over een eigen theaterruimte te beschikken. Men zou hen nog
het best kunnen typeren als een soort ‘reizend volkstheater’ –
hoewel het niets te maken heeft met het gelijknamige gezelschap
van Rik Jacobs. Hun voorstellingen worden op locatie gespeeld,
voornamelijk in parochiezalen en soortgelijke plaatsen, met
steun van het Davidsfonds, literaire kingen, e.d. Aanvankelijk
bespeelt het VST-gezelschap het ‘ijzeren repertoire’, zoals De
Knecht van Twee Meesters (Goldoni) of Don Carlos (Schiller),
stukken die het ‘grote gebaar’ toelaten. Werken met universele
draagwijdte, geïnspireerd door het repertoire van Jean Vilar, die
ook niet van ‘Kleinmalerei’ houdt. Het VST speelt ook een aantal
middeleeuwse klassieken, bedoeld als school- of gelegenheidsvoorstellingen
(een wagenspel bv.), zoals Gloriant of Marieke
van Niemeghen. Maar geleidelijk aan zal het VST een aantal
eigentijdse dramatische werken opvoeren, zoals de creaties van
Tone Brulins Vincent van Gogh of Marcel Falmagnes De Kwade
Koning, naast een aantal weinig gespeelde klassiekers als
Shakespeares Richard II.
7/ kritisch theater lexicon - 13 - december 1998

etienne debel
Tijdens de creatie van Marcel Falmagnes Eliezer en Sarah in
1958, een stuk over de situatie in de Israëlische kibboetzim, wil
men op een bepaald moment een joodse dans, de hora, inlassen.
Om deze dans aan te leren doet het VST een beroep op de secretaresse
van de Israëlische ambassade te Brussel. De secretaresse is
Ruth Koppel, een mooie intellectuele joodse vrouw die stage
loopt aan de ambassade. Etienne en Ruth worden verliefd op
elkaar, maar de culturele kloof die tussen beiden gaapt lijkt –
voorlopig – onoverbrugbaar.
Omwille van interne strubbelingen, gebrekkige steun van de overheid
en volstrekt ontoereikende financiële middelen, komt het
Vlaamse Schouwtoneel in mei 1961 aan zijn einde. Debel vertrekt,
kort na het opdoeken van het VST, naar Frankrijk, waar hij stage
loopt aan l’Université du Théâtre des Nations te Parijs. Hij assisteert
ook Roger Planchon tijdens zijn regie van Schweyk in de Tweede
Wereldoorlog (Bertolt Brecht) bij het Théâtre de la Cité in Lyon.
Na zijn kortstondig buitenlands avontuur komt Debel terug naar
België, waar hij aan de slag kan bij de Vlaamse televisie, bij het
toenmalige N.I.R. – zoals zovele oud-VST’ers: Jef Ceulemans,
Jan Peré, Jeanne Geldof, Raf Reymen,… – als realisator van een
aantal programma’s. Maar zijn werk voor de televisie geeft hem
geen voldoening. In 1963 vertrekt Debel naar Israël om regisseur
te worden in het Habima Theater van Tel Aviv en te huwen met
Ruth Koppel, met wie hij nog steeds correspondeerde. Twee
zaken die echter geen sinecure zijn. Ruth is een erg religieuze
vrouw en om haar te mogen huwen moet Debel zich volledig losrukken
uit de Vlaamse klei en zich bekeren tot het jodendom. Na
een examen te hebben afgelegd voor een college van rabbijnen
wordt de weg geopend naar het huwelijk met Ruth. Samen krijgen
ze twee zonen, Guiora en Yoni Debel.
Over zijn theaterloopbaan in Israël is in Vlaanderen slechts weinig
gekend. In ieder geval staat vast dat Debel als ‘goj’ niet volledig
kan aarden in dit land, zeer zeker niet in artistieke zin. Hoewel
zijn regies aanvankelijk succes kennen, wordt hij na een tijd
gewoonweg niet meer gevraagd 5 . In 1965 keert hij kort terug naar
België om een oude bekende, Rudi van Vlaenderen, en zijn – eveneens
reizende – gezelschap Toneel Vandaag te adviseren bij de productie
van Zeven tegen Thebe van Aischylos. Daarna gebeurt er
8/ kritisch theater lexicon - 13 - december 1998
biografie
zo goed als niets meer op artistiek gebied 6 . Debel is nog een korte
tijd (1966-70) werkzaam als hoofd van de dramatische afdeling
van de Hebrew University in Jeruzalem en als realisator voor de
pas opgerichte Israëlische televisie. Maar daarna is er één groot
zwart gat. Volgens een aantal getuigen 7 leeft hij als een teruggetrokken
en verbitterd kluizenaar. De enige activiteit die tijdens die
langdurige periode van inactiviteit te onderkennen valt, is dat hij
zijn vrouw helpt met haar galerij The Debel Gallery. Deze werd
opgericht in hun villa te Ein Karem, een oud Arabisch dorp in de
buurt van Jeruzalem, in 1973. De galerij heeft een belangrijke
stempel op het Israëlische artistieke landschap gedrukt door haar
non-conformisme en fijne neus voor jong Israëlisch talent 8 . Zij
ontdekken een aantal kunstenaars die ondertussen een stevige
reputatie opgebouwd hebben, waaronder Raffie Lavien,
Yocheved Weinfeld, Gabriël Cohen en Michel Haddad. Ze stellen
een aantal internationaal gerenommeerde kunstenaars tentoon,
waaronder body-artist Rudolph Schwarzkogler. In 1990 besluiten
Ruth en Etienne om de galerij te sluiten.
Sinds 1984 is Etienne Debel bezig met zijn memoires neer te
schrijven onder de titel Bereniki 1984 9 . De titel verwijst naar
Racines Bérénice en naar een vrouw, Berenice, die tijdens zijn
studieperiode aan het Gentse Conservatorium een belangrijke rol
in zijn leven speelde. De tekst die in het AMVC aanwezig is, is
echter onvolledig en bevat uiterst fragmentaire informatie over
Etienne Debels levensloop.
Een ander manuscript waaraan Debel tijdens de laatste jaren
van zijn leven werkt, is De ruivende veren van de ekster 10 , naar
aanleiding van de ontdekking van een aantal brieven in Israël van
Herman Teirlinck. Deze liefdesbrieven aan de joods-Litouwse
schilderes Esther Louiria stammen uit een periode waarin de veel
oudere Teirlinck een verhouding met haar had. Naar aanleiding
van deze verhouding schreef Teirlinck het stuk De ekster op de
galg 11 . Een toneelwerk dat onder meer handelt over de diverse
freudiaanse rollen die een vrouw (moeder-echtgenote-minnaresdochter)
voor een man kan spelen 12 . De titel van Debels manuscript
is trouwens een toespeling op het toneelstuk van zijn leermeester.
Het manuscript getuigt nogmaals van de enorme fascinatie
die Etienne Debel voor Herman Teirlinck koesterde. Hij
omschrijft Teirlinck in één van de versies als een Dedalus waardoor
hij zichzelf in de rol van Icarus dwingt.
9/ kritisch theater lexicon - 13 - december 1998

etienne debel
In 1988, wanneer het Antwerpse Raamteater een tournee doorheen
Israël maakt, stuit één van de acteurs, Bert André, verwonderd
op Etienne Debel 13 . Hierna volgt een hartelijke ontmoeting
met de toenmalige directeur Walter Tillemans, die hem uitnodigt
om een regie te verzorgen voor het Raamteater. Etienne Debel,
die sinds 1989 op amateuristische basis in Israël aan de slag was,
komt in 1991 naar Antwerpen. In ’t Klein Raamteater op ’t Zuid
regisseert hij Midzomernacht-sex-comedie van Woody Allen,
naar Shakespeare. Tijdens deze periode logeert hij bij oud-VSTacteur
Jan Peré en heeft hij ook contact met de voormalige ster
van het VST, Jeanne Geldof. Maar de voorafschaduwing van zijn
dood hangt dreigend over zijn bezoek. Enkele weken voor zijn
vertrek naar Antwerpen werd er een kwaadaardig gezwel bij hem
ontdekt. Dit belet hem echter niet om in 1992 terug te keren naar
de Studio Herman Teirlinck, op verzoek van toenmalig directeur
Alfons Goris. Hij begeleidt er de laatstejaarsproductie Dardennen,
maar de door hem zo verhoopte erkenning blijft uit. Hij stuit op
de onwil van de studenten, die hem als passé beschouwen 14 .
Sinds 1992 schrijft Debel aan het toneelstuk Bereniki 92: Hommage
à une reine juive oubliée 15 . Van dit stuk bestaan versies in
het Engels, Hebreeuws en het Frans. Hij werkte aan dit ‘projet de
théâtre total’ tot de laatste dag van zijn leven. Uittreksels werden
gepubliceerd in Ariël, een joods letterkundig en artistiek tijdschrift
16 . Op 19 mei 1993 sterft Debel aan de gevolgen van huidkanker
te Israël, tijdens een maaltijd met zijn ganse gezin aan een
zorgvuldig gedekte tafel 17 . Zijn laatste regie was, helaas, zijn
eigen dood.
10 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998
HET OEUVRE
VAN ETIENNE DEBEL
Wanneer een theatermaker sterft, laat hij weinig of niets na. Bij
Etienne Debel is dat niet anders. Behalve enkele documenten
blijft er van zijn regie- of acteerprestaties weinig over. Zelfs de
naam van zijn belangrijkste verwezenlijking, het Vlaamse
Schouwtoneel, is tegenwoordig slechts door enkelen gekend.
Toch verdienen Debel en zijn Vlaamse Schouwtoneel een plaats
in het collectieve theatergeheugen, al was het maar omwille van
zijn ‘onmogelijke lef zich onafhankelijk op te stellen in het toenmalige
theatermilieu.’ 18 Tegelijk past het om een mythe, voor
zover die achteraf rond het VST zou ontstaan zijn, te relativeren.
Tussen het repertoiretoneel naar vooroorlogs model, zoals dat
gestalte had gekregen in het Nationaal Toneel – de Antwerpse
KNS, het Reizend Volkstheater en de Studio van het Nationaal
Toneel en de experimenteerdrift van de eerste kamertonelen,
bevond zich het Vlaamse Schouwtoneel. Vergelijkingen met het
‘théâtre populaire’ van Jean Vilar en met de tekstanalytische
regieopvattingen van Louis Jouvet en Jean-Louis Barrault zijn al
te gemakkelijk gemaakt, maar het is passend om het oeuvre van
Etienne Debel in de eerste plaats vanuit zijn autonome wijze van
theatermaken te benaderen. Invloeden doen zich zelden voor als
aanwijsbare en zeker niet als lineaire fenomenen, ze spelen
onderhuids en meestal anoniem.
Etienne Debel en het Vlaamse Schouwtoneel
(1955-1961)
Etienne Debel liet zijn vaste baan als acteur bij de KVS staan om
een eigen groep te stichten. Dat was, zeker destijds, geen evidente
beslissing, want ‘(…) het zou financieel dus zeker veel interessanter
geweest zijn voor mij, verbonden te blijven aan een officiële
schouwburg.’ 19 Hij wilde zijn groep modelleren naar
Elisabethaans voorbeeld: theater voor de massa. In een kort artikel,
dat als programmaverklaring van het VST kan gelden, verwoordt
Debel het als volgt:
Contrairement à la plupart des jeunes compagnies qui ont été
constituées ces dernières années, het Vlaamse Schouwtoneel, fixé
11 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998

etienne debel
à Bruxelles, n’est pas un théâtre d’essai. Cela ne signifie nullement
que nous méprisions ces groupes que se livrent à de telles
expériences, mais le but que nous nous sommes assignés et la voie
que nous entendons suivre, déterminent la nature même de notre
entreprise. Ce but, cette voie, sont banals. Mais ils nous suffisent:
nous désirons jouer pour la masse, nous mettre tant au service du
peuple qu’au service du théâtre: nous pensons qu’il faut comprendre
par ‘théâtre pour la masse, théâtre pour le peuple’, certes,
un théâtre accessible à tous sans restriction, mais où, surtout, il
importe de représenter des oeuvres grandioses et de valeur absolue
20 .
Het VST is in de eerste plaats een ‘reizend volkstheater’ en in die
zin min of meer vergelijkbaar met het Vlaams Volkstoneel van na
de eerste wereldoorlog. Iedere productie van het VST gaat op
reis, wat consequenties heeft voor zowel de scenografie als de
dramaturgie. Het scènebeeld is meestal van een statige, gedepouilleerde
soberheid, naar analogie met Théâtre National
Populaire (TNP) van Vilar: de acteur creëert de werkelijkheid,
niet het beeld dat realistisch zou zijn. Dit decor bestaat uit zwarte
fonddoeken, aangevuld met enkele zetstukken en een gering
aantal rekwisieten. Binnen dit kader dient belichting de suggestiviteit
te versterken 21 . Ondanks deze noodgedwongen mobiliteit
wil Debel toch in de eerste plaats een ‘monumentaal’ theater
maken, grootschalige producties die geïnspireerd lijken door het
werk van Jean Vilar – zijn regie van Molières Don Juan had op
Debel diepe indruk gemaakt 22 – en Roger Planchon. Monumentaliteit
of grootschaligheid zijn niet echt de gepaste termen als
men het circuit van dorpsfeestzalen van het VST vergelijkt met
het Cour d’Honneur waarover Vilar in Avignon bv. beschikte.
Maar de kaalheid en het brede gebaar waarvan regisseur Debel
zich bediende, steken schril af tegen de intieme experimenten bij
andere nieuwlichters uit de generatie Debel, zoals Jo Dua, Lode
Verstraete of Tone Brulin. Het VST is een soort ‘Einzelgänger’ in
een theaterlandschap waarin ‘kamertoneel’ zich tot alternatieve
norm lijkt te ontwikkelen 23 .
De eerste productie van het VST is De Knecht van Twee Meesters
van Carlo Goldoni, die in het geboortedorp van Debel, Izegem,
op 15 september 1955 in première gaat. Oorspronkelijk was dit
stuk gepland als schoolvoorstelling in opdracht van Grijpdonck,
12 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998
het oeuvre van etienne debel
maar Herman Teirlinck boycot dit initiatief, waardoor het VST
tegen haar eerste financiële tegenslag aanloopt 24 . Teirlincks negatieve
rol ten opzichte van het VST is opmerkelijk. Hij heeft er niet
alleen een uitgesproken opinie over – Debel zou het grote talent
van Jeanne Geldof verspillen en verder is het hele project ‘theater
in de wind’ 25 – hij wendt blijkbaar ook zijn invloed aan om het
VST feitelijk te doen mislukken, alsof hij een ‘self-fulfilling
prophecy’ wil uitlokken.
In de commedia dell’arte-klassieker De Knecht van Twee
Meesters vallen, volgens de toenmalige kritiek, vooral de elasticiteit
van het lichaam van Marcel Peeters als Arlecchino op en de
sobere regie van Etienne Debel. Jeanne Brabants verzorgt de choreografie
van het stuk en Mimi Peetermans ontwerpt de kostuums.
De keuze van het stuk typeert het dubbele spoor dat
Debel, als intentie, lijkt te willen volgen. De commedia dell’arte
is vooral bekend als hét prototype van het pure spel, het echte
acteurstheater dat Debel, ondanks zijn latere reputatie als autoritair
regisseur, zegt te bepleiten. Maar tegelijk is het stuk van
Goldoni ‘literair’, want het is één van de zeldzame commedia
dell’arte-stukken die als tekst neergeschreven werden. Meestal
vertrok men immers van een beperkt basisverhaal waarrond zeer
vrij geïmproviseerd werd, maar niet bij De Knecht van Twee
Meesters. Beide tegenstrijdige kenmerken van De Knecht van
Twee Meesters vormen de voornaamste bekommernissen in
Debels basishouding als regisseur: het pure spel en het respect
voor de tekst.
Het eerste stuk van het VST groeit uit tot één van hun grote
successen, het zal nog lang op hun repertoire prijken. Tijdens de
Congotournee van het Vlaamse Schouwtoneel in 1958 zal
Etienne Debel de rol van Arlecchino zelf spelen, nadat Marcel
Peeters de groep verlaten heeft. Om redenen die elders verklaard
moeten worden, functioneert De Knecht van Twee Meesters als
een icoon – en tegelijk als een soort ‘bekwaamheidsbewijs’ – van
het regisseurstheater: Giorgio Strehler vestigde er zijn reputatie
mee en, dichter bij huis, ook Franz Marijnen.
De educatieve verplichtingen van het VST worden o.a. ingevuld
met de opvoering van Middelnederlands werk: het abele spel
Gloriant, het mirakelspel Marieke van Niemeghen, de ‘esbattementen’
Nu Noch en Drie Daghen Here. Overigens verdient de
klaarblijkelijke populariteit van middeleeuws theater – die tot op
13 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998

etienne debel
zekere hoogte gepaard ging met een actualisering ervan – op het
repertoire van reizende ensembles in Vlaanderen een afzonderlijk
onderzoek. Het is de enige ‘eigen’ traditie die het Nederlandse
toneel heeft en de vraag is of dit een specifieke esthetiek heeft
opgeleverd. Over Debels inspanningen op dit terrein is weinig
bekend: het blijft blijkbaar beperkt tot de vervulling van een officiële
verplichting.
In 1956 creëert het Vlaamse Schouwtoneel in Debels geboortedorp
Izegem Christoffel Columbus, een tot toneelstuk bewerkt
luisterspel van de Franstalige auteur Charles Bertin, in een vertaling
van Karel Jonckheere. Voor de titelrol was oorspronkelijk
Rudi van Vlaenderen gevraagd 26 , maar deze wordt uiteindelijk
vertolkt door N.I.R.-acteur Marc Leemans. Bij latere hernemingen
zal Etienne Debel de rol zelf spelen. Leemans, die blijkbaar
vrij laat bij de productie betrokken werd, kwijt zich naar verluidt
op voortreffelijke wijze van zijn taak. De regie van Debel valt op
door haar frisheid die ‘doet geloven dat Debel zeker een regisseur
van betekenis kan worden’ 27 . De opvoering wordt gekenmerkt
door een sober decor, de stijlvolle kostuums van Mimi
Peetermans en door de haast filmische belichting van de scène.
Het stuk krijgt lovende kritieken, maar is bezwaarlijk een
publiekstrekker, wegens ‘te cerebraal’ en ‘te weinig actie’. Met de
introductie van Charles Bertin begeeft Debel zich op een pad dat
een opmerkelijke keuze inhoudt. Enkele Franstalig-Belgische
toneelschrijvers inspireren Debel in hun weinig modieuze ‘ethische’
schriftuur. Dat is althans de verklaring van Marcel Falmagne,
een auteur die later nog op het repertoire van het VST verschijnt.
Falmagne schrijft, over het werk van o.a. Beckett en contrasteert
dit met Debels filosofie:
Het is het drama van de alleenstaande mens, handlanger van de
andere eenzamen, maar niet het slachtoffer. Vooral niet het
slachtoffer. Daarvoor is het dat hij al zijn banden heeft verbroken…
De mens van Etienne Debel is niet deze. En het is niet bij
toeval dat hij Christoffel Columbus van Charles Bertin heeft
gekozen (…) De mens die Etienne Debel ons wil voorhouden
heeft een andere dimensie. Hij behoort tot de ruimte… De mens
van de Saint-Exupéry, afgezonderd van gans de wereld, van zijn
vrienden en van zijn vijanden. Van zijn vijanden vooral. 28
14 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998
het oeuvre van etienne debel
Dit ‘existentieel humanisme’ (of ‘humanistisch existentialisme’)
komt nog scherper naar voor in de VST-productie van Don
Carlos, zeker in Vlaanderen het meest opgevoerde stuk van
Friedrich Schiller. Don Carlos is een complex opgebouwd en
breedvoerig stuk dat tot onontkoombare dramaturgische keuzes
dwingt – Schiller zelf maakte van zijn tekst ‘Bühnenfassungen’. In
eerste instantie blijken de opties uit de coupures. Het VST kiest
ondubbelzinnig voor het familiedrama 29 . De première vindt
plaats in het indrukwekkende kader van het Gentse Gravensteen.
De pers juicht dit ‘locatietheater’ toe en vraagt zich hoopvol af of
de aloude traditie van openluchtspelen opnieuw zal hervatten 30 .
Over deze locatie zegt Etienne Debel:
Theater op uitgezochte plaatsen, theater in de omgeving van een
tot geschiedenis geworden architecturaal geheel, in een natuurdecor,
biedt de gelegenheid om zich te hernieuwen en te herademen
en is tevens de plaats om de massa te verenigen teneinde gemeenschappelijk
deel te nemen aan een echt dramatisch feest, zoals bij
de Grieken en bij de middeleeuwers. 31
De keuze van het VST voor het spelen op locatie is deels ingegeven
door een oprechte overtuiging, zoals Debel die verantwoordt,
maar evenzeer door gezond opportunisme: als het
publiek niet naar het VST komt, dan komt het VST naar het
publiek. Het Vlaamse Schouwtoneel beschikt noch over een
eigen theaterruimte noch over een trouw publiek dat, in een tijd
van het quasi-monopolie van de stadstheaters, sterk aan de eigen
schouwburg (de Antwerpse en Gentse KNS, de Brusselse KVS)
gehecht is. Bijgevolg moet men, om sowieso een publiek te kunnen
bereiken, wel ‘ten velde’ gaan. Maar het Gravensteen kan
ongetwijfeld gelden als een schitterende locatie voor een duister
koninklijk treurspel als Don Carlos. De première valt echter letterlijk
in het water. Omwille van de aanhoudende regenbuien
wordt de voorstelling na drie kwart van het stuk stilgelegd. Dit
moeizame begin belet echter niet dat de productie naar waarde
zal geschat worden. De regie is eenvoudig en kordaat, de scène is
kaal en monumentaal. De invloeden van Jean Vilars theateropvattingen
zijn duidelijk: ruimte voor de toneelspelers, als dienaren
van een tekst die metonymie is voor de ‘condition humaine’.
Acteurs als Raf Reymen (Posa) presteren zeer degelijk, maar deze
Don Carlos is vooral het acteerdebuut van Jeanne Geldof
15 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998

etienne debel
(Elisabeth) bij het VST. Zij zorgde trouwens ook voor de vertaling
van Schillers treurspel. Jeanne Geldof zal één van de drijvende
figuren worden voor het het VST en niet alleen omwille
van haar uitmuntende kwaliteiten als tragédienne. Geldof wordt,
samen met Denise Deweerdt door theatercriticus Frans Verreyt,
als één van de grootste actrices van haar generatie omschreven.
Zoals ook Herman Teirlinck zich ten volle bewust was van haar
dramatische capaciteiten. Jeanne Geldof ontwerpt ook kostuums
voor het VST, zij blijft stukken vertalen en regisseert later Het
verhaal van Vasco.
De productie van Don Carlos reist door heel Vlaanderen, en niet
lang daarna programmeert het VST een heel ander drama, hoewel
het evenzeer past in het ‘ethische’ repertoire van Etienne
Debel. The playboy of the Western World van John Millington
Synge werd in 1907 geschreven en lokte felle protesten uit tijdens
de creatie in Dublin, een gebeuren dat de geschiedenis zou ingaan
als de Ierse versie van ‘la bataille d’Hernani’ 32 . Het Ierse burgerlijke
publiek vond het stuk ‘te primitief’. De Ierse dichter John
Millington Synge was op aanraden van William Butler Yeats op
de Araneilanden gaan wonen 33 . Hij raakt er gefascineerd door de
volks-authentieke leefwijze van de eilandbewoners en door het
poëtische karakter van hun taal. Over Synges verblijf op de Araneilanden
zegt Yeats het volgende:
And that inquiring man John Synge comes next
That dying chose the living world for next,
And never could have rested in his tomb
But that, long travelling, he had come
Towards nightfall upon certain set apart
In a most desolate stony place.
Towards nightfall upon a race
Passionate and simple as his heart. 34
Het is dus niet verwonderlijk dat Synges stuk, De Held van het
Westen, veel volkse uitdrukkingen bevat, of, zoals hij het zelf
noemde, ‘het levende woord’. Karel Jonckheere gebruikt in zijn
vertaling het West-Vlaams als ‘levende taal’ 35 . Debel zorgde voor
een vlotte regie van deze Ierse komedie, opvallende acteerprestaties
zijn weggelegd voor Jeanne Geldof als herbergiersdochter, voor
Raf Reymen als doodgewaande vader en voor Debel zelf. Naar
16 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998
het oeuvre van etienne debel
eigen zeggen kreeg hij door deze productie wel problemen met het
Davidsfonds, omdat hij ‘de naam van God verkeerd gebruikte’ 36 .
Daarna creëert het VST opnieuw Franstalig werk in het
Nederlands: De koffer van Pamela van Georges Sion. Dit stuk,
een soort magisch-realistisch reisverhaal, kent vanaf de première
in Oostende weinig publiek succes. Ook Sion situeert zich binnen
de ‘antinihilistische’ dramaturgie die Debel zo nauw aan het hart
ligt. Debel blijkt bij de première ook nauwelijks zijn rol te kennen,
zodat zijn acteursprestatie de grond in geboord wordt door
een recensent die zijn artikel de veelzeggende titel ‘Iets over onrijpe
premières’ meegeeft 37 . Met enig leedvermaak besluit hij zijn
kritiek door, alluderend op de plannen van het VST om in het seizoen
1957-1958 Elektra te ensceneren, Sophokles’ lot te beklagen.
Toch zal deze recensent later schroomvallig toegeven dat de première
van Elektra, eveneens te Oostende, een buitengewoon succes
kende 38 . Sophokles’ tragedie werd in eerste instantie geconcipieerd
als een schoolvoorstelling, gekoppeld aan een educatieve
publicatie over Elektra en de Griekse tragedie in het algemeen 39 .
Maar omwille van de heldere regie van Etienne Debel loopt ook
het ‘volwassen publiek’ warm voor deze uiterst verzorgde productie.
De voorstelling slaagt erin afstand te nemen van de
romantische pathetiek die zoveel tragedie-opvoeringen destijds
kenmerkte – in de lijn van de De Gruyters Philoktetes, zelf reeds
een ‘imitatie’ van de Duits-romantische traditie. Debel combineert,
geholpen door het sobere decor en de verfijnde kostuums
van Germaine Sartenaer – duidelijk geïnspireerd door schilderingen
op antiek keramiek, maar niet anekdotisch –, een krachtige,
genuanceerde retoriek met een maatschappelijke helderheid, zelfs
met een universeel-politieke duiding – geweldloos verzet. Jeanne
Geldof triomfeert in de titelrol, wordt gelauwerd omwille van
haar aristocratische natuur, haar gracieuze gestiek en haar feilloze
dictie als dé grote tragédienne van Vlaanderen en ver daarbuiten.
Ook Lina Torn (Klytaimnestra) en Griet Van Dyck
(Chrysothemis) oogsten bijval 40 .
Eveneens een pluim verdient de decor- en kostuumontwerpster.
Germaine Sartenaer was reeds opgemerkt met haar werk voor
De koffer van Pamela en vestigt met Elektra definitief haar reputatie:
de kostuums die zij ontwerpt kleden niet enkel aan maar
karakteriseren en groeperen de diverse personages. Elektra is een
17 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998

etienne debel
belangwekkende productie, die blijvend succes heeft, getuige de
lange carrière ervan op het repertoire van het VST.
Na het unanieme gejuich van de pers over Elektra ontbreekt elke
eensgezindheid in de oordelen over Le Roi fâché van Marcel
Falmagne. De Franstalig-Brusselse auteur Falmagne is een ware
‘compagnon de route’ van het Vlaamse Schouwtoneel. Frans
Verreyt, die ook een levenslange vriendschapsrelatie heeft met het
VST, vertaalt Le Roi fâché in het Nederlands als De Kwade
Koning. Verreyt heeft Debel in contact gebracht met Falmagne en
raadt hem aan om De Kwade Koning te regisseren 41 . Na creaties
van het werk van Charles Bertin of Georges Sion, neemt het VST
opnieuw werk van een Franstalige Belg op het repertoire. De
keuze voor een ‘ethische’ dramaturgie die door deze auteurs
beoefend en gestimuleerd werd, is eerder geduid, maar wellicht
hangt er ook een (cultuur)politiek motief mee samen. Falmagne
is voorzitter van het Centre Dramatique de Belgique, dat ook het
theatertijdschrift Théâtre de Belgique uitgeeft, waarvan Jean
Guimaud hoofdredacteur is. Dit Centre besteedde opvallend veel
aandacht aan Vlaams drama. Het publiceert o.a., in het
Nederlands én in Franse en Engelse vertaling, Voorlopig vonnis
van Jozef Van Hoeck, een stuk dat lange tijd als schoolvoorbeeld
gold voor de naoorlogse, ‘ethische’ dramaturgie in dit land.
Falmagne en collega-auteurs als Georges Sion zijn invloedrijk en
kunnen voor Debel en het VST op termijn de materiële werkomstandigheden
verbeteren. Het Nationaal Toneel wordt behoorlijk
gesubsidieerd, het Nederlands Kamertoneel vangt enkele kruimels
op, maar voor de rest is het, in de late jaren ’50, zich behelpen.
In het prefederale België probeert het VST, gevestigd in
Brussel, ook goodwill te creëren aan de andere kant van de taalgrens.
Dergelijke pogingen achteraf als opportunisme kwalificeren
is al te gemakkelijk, al was het maar omdat de optie om een
specifiek Franstalig repertoire te spelen dramaturgisch-inhoudelijk
meer dan verdedigbaar is. Anderzijds legt de confrontatie tussen
grote klassieken (Schiller, Sophokles, Shakespeare) en een
hedendaags repertoire met vrij ‘monumentale’ ambities ook
gemakkelijk de relatieve zwakheid van dit laatste bloot. In die zin
zou men kunnen beweren dat Debel, zowel dramaturgisch als
cultuurpolitiek, een ‘antihistorisch’ theatermaker is. Zonder de
duidelijke ideologische basis van Vilar, Planchon en hun Théâtre
National Populaire, zonder de politieke ondersteuning voor een
18 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998
het oeuvre van etienne debel
decentralisatiebeleid dat verder wil kijken dan parochiezalen –
we zijn nog niet in de jaren ’60 van Minister Van Mechelen en
zijn culturele centra – onderhoudt Debel een theateronderneming
die op los zand gebouwd is, ‘theater in de wind’ naar de woorden
van Teirlinck. Klein maar begrijpelijk opportunisme zal aan
de schraalheid van deze basisvoorwaarden niet veel veranderen.
De productie zelf dan. Onderwerp van handeling in De Kwade
Koning is het ongelukkige leven van Hendrik II Plantegenet,
koning van Engeland. Zijn tumultueuze biografie vormt de aanleiding
tot een veel diepere, ethische beschouwing over het kwade
in de mens en over de liefde als enig redmiddel. Qua vorm is De
Kwade Koning meer een avant-gardistisch oratorium dan een
klassiek toneelstuk 42 .
De première heeft opnieuw plaats in de Stadsschouwburg van
Oostende. Het decor en de kostuums van Germaine Sartenaer
krijgen opnieuw veel lof: ‘harmonisch, asymmetrisch, synthetisch,
veeleer een evocatie dat een werkelijk decor’ 43 . Etienne
Debel levert een bijzonder sterke acteursprestatie in de rol van
Hendrik II, hoewel gehinderd door onvoldoende rolkennis, zoals
de reeds eerder geciteerde recensent weer opmerkte 44 . Ook Jan
Peré (kroniekschrijver), Jef Ceulemans (nar) en Willy Van
Heesvelde (monnik) laten zich opmerken.
Het VST organiseert vóór of na de voorstellingen een gesprek
tussen het publiek en het ensemble. Naar aanleiding van een
debat tussen publiek en acteurs over de opvoering van De Kwade
Koning schreef Frans Verreyt een artikel dat goed de intenties van
Het Vlaamse Schouwtoneel weergeeft 45 .
Debel vertrekt van het standpunt (wij hopen voor hem, maar
vooral voor ons volk, dat het niet té optimistisch is), dat ook als
moeilijk bekend staande stukken inslaan, wanneer ze met voldoende
overtuiging en toewijding, in een op volstrekte doelmatigheid
gerichte mise-en-scène worden opgevoerd.
Hoewel experimenteel toneel voor een breed publiek ongetwijfeld
een nobel uitgangspunt is, blijkt het VST toch beter de verwachtingen
in te lossen met andere, meer ‘klassieke’ producties.
In het seizoen 1957-1958 neemt het VST Driekoningenavond
van Shakespeare (Twelfth Night or What you will) op het repertoire,
een hilarisch stuk vol persoonsverwisselingen, verkleedpar-
19 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998

etienne debel
tijen en travestie. Vertaler Gerard Messelaar zorgt voor een heldere,
verstaanbare tekst die de oorspronkelijke humor van
Shakespeare toegankelijk maakt voor het grote publiek. Met de
19e-eeuwse vertaling van Burgersdijk was dat absoluut niet het
geval, zegt Debel 46 . In deze productie kan Debel zich uitleven in
pure T.N.P.-stijl. Het tempo ligt hoog, de actie is speels en de
regie is eenvoudig maar met gevoel voor stijl. Men merkt wel op
dat Jeanne Geldof, die de rol van Viola speelt, zich blijkbaar
beter voelt in de rol van een tragische heldin 47 . Jan Peré echter
heeft waarschijnlijk nog nooit zo geschitterd als in de rol van de
verlopen dwaze jonker Andries Wangewee. De kostuums van
Germaine Sartenaer blijven bewondering wekken, het decor is
voor de eerste keer van de Antwerpenaar Vic Estercam, die de
huisscenograaf van het VST zal worden. In zijn geometrischarchitecturale
stijl evoceert hij een lyrisch landschap in het Illyrië
van Shakespeares verbeelding. Estercam was oorspronkelijk een
schilder, maar hij heeft een bij uitstek theatrale opvatting over
scenografie:
De decorontwerper dient niet om het podium te ‘versieren’. Hij
is een acteur, een acteur die niet in de rolverdeling voorkomt (…)
Veronderstellen we bijvoorbeeld dat een toneel zich afspeelt op
een kerkhof. De rol van de acteur beperkt zich niet alleen tot zijn
tekst. Een kerkhof is een plaats, geladen met een geweldige evocatieve
kracht. Maar op zichzelf is het niets. Het bestaat maar in
de mate dat het personage er op reageert bij het contact. Het is
dus de acteur die het kerkhof moet ‘spelen’. De decorontwerper
moet hem alleen het middel geven daartoe… Het stuk wordt dus
werkelijk in een ‘abstract’ decor 48 .
Driekoningenavond groeit uit tot één van dé succesvoorstellingen
van het VST, een productie die zowel in landelijke gebieden, in
scholen als in steden veel bijval oogst. Samen met o.a. De Knecht
van Twee Meesters wordt het één van de stukken die het langst
op het repertoire blijven staan.
Na Shakespeare kiest Debel opnieuw voor een theatermonument
op de affiche: De Vrek van Molière (L’Avare). Jan Peré neemt de
rol van de vrek op zich, en de recensies over zijn vertolking zijn
uitgesproken lovend 49 , net als voor Jeanne Geldof (in de rol van
Frosine) en voor het kostuumontwerp van Germaine Sartenaer.
Debel voerde een strakke regie, vanuit een diepe eerbied voor de
20 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998
het oeuvre van etienne debel
intenties van de tekst. Hij zet zich af tegen de ‘maskers’ van De
Vrek, zowel tegen moralisme of tranerigheid – de invloed van
Beaumarchais op de Molière-opvoeringen in de 18e eeuw – als
tegen de treurspelallures die o.a. Goethe in het stuk meende waar
te nemen 50 .
De Ontdekking van de Nieuwe Wereld is een stuk van de
Bretoense politieke journalist en schrijver Morvan Lebesque, dat
gebaseerd is op het gelijknamige stuk van de Spaanse 17e-eeuwse
toneelauteur Lope de Vega. Het VST geeft de productie in handen
van gastregisseur Roger Broë, die verbonden is aan het
Théâtre National de Belgique. Ondanks een matige opkomst van
een – weliswaar zeer enthousiast – publiek, zijn de kritieken
slechts zelden zo lovend geweest 51 . Broë brengt 22 acteurs samen
in een hecht, perfect homogeen ensemble. Het sobere decor
bestaat voornamelijk uit zwarte fonddoeken en door de belichting
worden de verschillen in sfeer weergegeven.
Na dit eigentijdse stuk van Morvan Lebesque neemt het VST een
veel oudere toneelbewerking op het repertoire: Goethes versie
van Iphigeneia in Tauris, de tragedie van Euripides. Hoewel de
keuze voor dit relatief statische stuk niet voor de hand ligt, is zijn
poging het toegankelijk te maken voor een groot publiek wel
kenschetsend voor Debels idealisme. Uit zijn repertoirekeuze en
uit zijn regieopvattingen blijkt zonder meer dat Debel in ieder
geval een grote dosis tegendraadse durf, dynamisme en doorzettingsvermogen
bezit. Gezien de quasi-onmogelijkheid van zijn
opdracht, brengt hij het er verbazend goed van af, hoewel ook
Iphigeneia in Tauris gespeeld is voor bijna lege zalen. Zelfs tijdens
de première in Oostende zit de zaal nauwelijks halfvol 52 .
Iphigeneia in Tauris vormt een waardige tegenhanger van
Elektra, met Jeanne Geldof in de titelrol. Ze imponeert door haar
grootsheid, statigheid en perfecte stem- en lichaamsbeheersing.
Daarnaast vallen de Orestes van Etienne Debel en vooral de
Pylades van Marc Verduyn – pseudoniem voor Ivo Pauwels – op:
‘Verduyn, de benjamin van het gezelschap, maakt vorderingen
met rasse schreden.’ 53 Frits Willems voldoet niet als Thoas,
wegens een te zwakke stem en onduidelijke zegging. Zijn probleem
is typerend voor het VST: hij is een verdienstelijk amateur
die bij het VST aan de slag kan, om de cast aan te vullen. Omdat
het Vlaamse Schouwtoneel niet over voldoende financiële arm-
21 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998

etienne debel
slag beschikt, is men vaak genoodzaakt om ‘de betere amateur’
in te schakelen, wat echter op termijn nefast wordt voor de artistieke
homogeniteit van de producties 54 .
Het decor van Vic Estercam suggereert, op een sobere en abstracte
wijze, door middel van diverse niveauverschillen de sfeer
van het antieke Tauris. Gestileerde details refereren aan het heiligdom
waar Iphigeneia op Tauris verbleef. En Sartenaers kostuums
zijn, zoals gewoonlijk, even sober en smaakvol, kortom
excellent. N.I.R.-componist Louis De Meester zorgt voor een
opmerkelijke klankband bij de voorstelling. Zijn bevreemdende
elektronische muziek ondersteunt het geheel. Het is duidelijk de
bedoeling van Debel geweest om de klassieke tragedie te moderniseren
en om deze in zijn enscenering een enigszins tijdloos
karakter mee te geven 55 . Iphigeneia in Tauris illustreert treffend
het onvoorwaardelijke idealisme en de interessante esthetische
visie van Etienne Debel en Het Vlaamse Schouwtoneel, maar
tevens het naïeve en schrijnende van zijn onderneming.
Van april tot juni 1958 gaat het VST, als eerste niet-officiële gezelschap,
op tournee in Congo. Een Congotournee betekende destijds
een zeer officiële erkenning van een gezelschap en dit ‘instituut’
werd door grote gezelschappen zowel gebruikt om risicoloos
en klassiek repertoire te tonen als om nieuw repertoire bij een
relatief onbevooroordeeld publiek uit te testen. Zo had de
Koninklijke Vlaamse Schouwburg van Vic De Ruyter een jaar eerder
nog o.a. Nu het dorp niet meer bestaat in Congo opgevoerd,
waarmee schrijver-regisseur-acteur Tone Brulin definitief zijn
naam vestigde als ‘ster’ van de toneelvernieuwing in Vlaanderen.
Op het programma van het VST staan drie producties: De Knecht
van Twee Meesters, Driekoningenavond en een creatie, Vincent
van Gogh van diezelfde Tone Brulin. Gedurende twee maanden
reist het VST door gans Congo, van Leopoldstad tot Bukavu, ten
gerieve van de Belgische kolonisten. Vooral de twee publiekstrekkers
van het VST worden opgevoerd: De Knecht van Twee
Meesters (11 voorstellingen) en Driekoningenavond (12 voorstellingen).
Van Vincent van Gogh, de enige productie van een actueel
toneelstuk, worden slechts 4 voorstellingen gespeeld (opgevoerd
in aanwezigheid van de plaatselijke notabelen).
Vincent van Gogh is zonder meer een vreemde eend in de bijt tijdens
het Congotournee. Tone Brulin had, dankzij de invloed van
22 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998
het oeuvre van etienne debel
Herman Teirlinck, dit stuk in 1948 kunnen publiceren in het
Nieuw Vlaams Tijdschrift. Een voorziene productie bij het
Nationaal Toneel ging nooit door en 10 jaar later verkreeg het
VST de rechten voor de creatie van dit vroege werk van Brulin 56 .
Het motto is ontleend aan Antonin Artauds Van Gogh, le suicidé
de la société, maar voor het overige heeft Brulins stuk weinig
gemeen met de Nietzscheaanse visie van Artaud op de Van Goghfiguur.
Brulin behandelt het thema veel ‘moralistischer’, hij neemt
stelling in het conflict van van Gogh met de academische schilderkunst
en de maatschappij waar deze esthetiek voor staat. Een
rechtlijnige ethische thematiek dus, ondanks de complexe vorm
die Brulin hanteert 57 . Vincent van Gogh is nog niet in België
opgevoerd, de Congolese première is dus meteen een creatie: een
unicum voor een Vlaams stuk. De koloniale pers schrijft er als
volgt over:
Toute la pièce n’est qu’une suite des scènes brèves dont la technique
tient de l’art cinématographique que de l’art théâtral:
procédé du flash-back, récits évoqués, séquences très courtes, et,
comme pour les deux autres pièces présentées par le Vlaamse
Schouwtoneel, décors à peine évoqués et ignorance du rideau.
Cette quasi-absence de décors offre certainement certains avantages
à une troupe éternellement itinérante, mais elle exige de la
part des spectateurs un effort d’imigination (…) Pourtant cette
fresque colorée, ces multiples tableaux d’un destin tragique
prouvèrent que les acteurs du Vlaamse Schouwtoneel sont des
artistes de premier plan 58 .
Etienne Debel speelt de titelrol en zorgt voor een krachtige,
homogene regie. Na de Congotournee wordt Vincent van Gogh
opgevoerd in België, met veel lof voor spel en regie van Debel. Bij
het stuk zelf, een jeugdwerk, stelt men wel vragen 59 , net als Tone
Brulin zelf overigens:
In deze Van Gogh-figuur leefde ik zelf voor een tijd. Ik meende
inderdaad een talent te bezitten dat niemand erkennen wou (…)
Het afgesneden oor, dat inmiddels op pellicule zo vaak bloedde
ligt vers in het geheugen samen met de te korte beentjes van
Toulouse-Lautrec (…) Een strakke mise-en-scène alleen kan ons
Metro Goldwyn-Mayer doen vergeten, en dit is wel de zwaarste
opgave voor dit stuk dat door Etienne Debel uit zijn tijdschriftengraf
werd gerukt 60 .
23 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998

etienne debel
Het seizoen 1957-58 wordt afgesloten met De Boodschap aan
Maria (Paul Claudel, in de vertaling van Willem Royaards). Een
gulle mecenas had een openluchttheater, in Rumbeke, ter beschikking
gesteld, op permanente basis zelfs. Maar deze productie
mislukte compleet: geen publiek, verregende première 61 . Volgens
Jeanne Geldof is het maar best dat deze productie snel vergeten
is 62 . Ook Prometheus geboeid van Aischylos is geen succes,
ondanks de behoorlijke reputatie van het VST op het vlak van
ensceneringen van tragedies 63 . Prometheus geboeid kan niet, in
tegenstelling tot bv. het drama van Sophokles, tot een conflict
over ‘waarden’ getransformeerd worden, maar bevat de ‘primitieve
kern’ van de Griekse tragedie: een naakte vertelling over het
naakte lijden. Volgens de pers zou het thema te zwaar zijn, de
tekst te statisch en zegging en verstaanbaarheid ondermaats.
Regie, decorontwerp (Vic Estercam) en begeleidende muziek
kunnen wel op enige goedkeuring rekenen.
De Gebroeders Karamazov maakt, in de mate dat de kritiek een
betrouwbare waardemeter is, veel goed. Deze productie vertrekt
van de bewerking van de roman van Dostojewski door Jacques
Copeau en Jean Croué, die regisseur Etienne Debel zelf vertaalde.
Dit werk van Copeau, uit 1911, had een historische betekenis.
Het was de doorbraak van de vernieuwingsbeweging in het
Franse theater, weg van de ‘boulevard’, gericht op een breed,
volks publiek en op een idealistisch repertoire: voor Debel was de
verwijzing naar Copeau in zekere zin ook programmatisch 64 .
Ondanks de omvang en de somberheid van het gegeven, maakt
Debel er een sterk op actie gerichte, toegankelijke voorstelling
van. Tegen de achtergrond van een sober decor en een even efficiënte
klankband, levert de kern van het VST-gezelschap één van
zijn meest memorabele en onweerstaanbare acteerprestaties:
Debel zelf (Dimitri), Jeanne Geldof (Agrafina Alexandrovna), Jef
Ceulemans (Smerdiakov) en Jan Peré (Ivan).
Vanaf het seizoen 1958-1959 wil het Vlaamse Schouwtoneel zich
meer dan voordien op voorstellingen in Brussel concentreren.
Het administratief adres bevond zich al enkele jaren in de hoofdstad,
maar vanaf nu gaat het VST de kleine zaal van het Paleis
voor Schone Kunsten voluit bespelen. Deze nuance bij de spreidingspolitiek
die het gezelschap in zijn eerste drie seizoenen,
vooral om den brode, in praktijk bracht, heeft ook invloed op het
24 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998
het oeuvre van etienne debel
repertoire. Na De Kwade Koning zorgt Debel opnieuw voor de
Nederlandse creatie van een stuk van Marcel Falmagne, Eliezer
en Sarah, door Debel zelf in het Nederlands vertaald. De keuze
voor Brussel als uitvalsbasis en plaats voor creaties is ‘niet zo
voor de hand liggend’, stelt criticus Paul Van Morckhoven:
Het Vlaamse Schouwtoneel vecht reeds een aantal jaren om
bestaansrecht en heeft dat stellig bij het publiek te land verworven
door een merkwaardig repertoire en een vernieuwde speelstijl,
waarvan het procédé bij dat van Jean Vilar aanleunt. Thans
wil het ook de hoofdstad veroveren. In het bastion van het
Franstalig theater vraagt het de aandacht voor Vlaamse durf en
dynamisme 65 .
Door deze (politieke) keuze voor Brussel wordt de zwakke plek
van het Vlaamse Schouwtoneel echter opvallend zichtbaar: het
publieksbereik in de grootsteden en in Brussel in het bijzonder 66 .
Het Vlaamse Schouwtoneel heeft altijd veel meer respons gevonden
in de provincie dan in de Vlaamse steden, waar de officiële
gezelschappen en – in de marge – de kamertonelen de facto een
publieksmonopolie opeisten.
De eenakter Eliezer en Sarah speelt zich af in de Israëlische kibboets
en behandelt het overlevingsinstinct van het joodse volk.
Eliezer (Etienne Debel) is een Poolse jood die ontsnapt is aan de
Duitse terreur en naar de dood verlangt. In één van de talrijke
kibboetsim vindt hij zijn oude verloofde Sarah (Jeanne Geldof)
terug. Maar de liefde tussen beiden is niet in staat opnieuw open
te bloeien aangezien zij nog in het leven gelooft. Hij verlaat haar
en vindt de dood in een ongeluk.
Net zoals in het vorige stuk van Falmagne, De Kwade Koning,
is dit werk bespiegelend van aard: de reflecties van de personages
overheersen hun handelingen. De personages zijn meer allegorieën
dan karakters, illustraties bijna van de denkwereld van de
auteur. Over zijn samenwerking met Debel zegt Falmagne:
Ik ben gelukkig dat het Etienne Debel en zijn groep het Vlaamse
Schouwtoneel is, die het stuk in het Nederlands zal creëren.
Samen hebben wij de strijd voor De Kwade Koning gestreden,
met volledige inzet; die herinnering zal niet zo vlug vervagen. We
hebben de smaak voor soberheid gemeen, het boren naar het
innerlijke van de wordende ziel, van de persoonlijkheid die naar
zijn bestemming toegroeit. En die recht staat tegenover zijn lots-
25 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998

etienne debel
bestemming. Wij hebben een zelfde opvatting van de tekst, die hij
met een zeldzaam begrip aanvoelt 67 .
Debels regie zorgt voor een perfect ensemblespel tegenover beide
titelrollen, het decor van Vic Estercam suggereert vooral in de
belichting de plaats en de sfeer, het geheel ondersteund door
muziek van Louis De Meester. Volgens Paul Van Morckhoven
behoort Debels acteursprestatie in Eliezer en Sarah tot het beste
van wat hij ooit van hem zag 68 .
Daarna creëert het VST voor het eerst werk uit eigen huis: twee
eenakters van Jef Ceulemans, Op dit ogenblik en Zij gaan allen
heen, geregisseerd door Jan Peré. Hoewel Ceulemans stelt dat hij
zich opwerpt als geestesgenoot van de Engelse ‘angry young men’
en de Amerikaanse ‘beat generation’, doen zijn stukken, ondanks
de filmische structuur, meer denken aan de vroege eenakters van
Eugene O’Neill. Ceulemans dweept met een ‘natuurlijke’ moraal,
met de verering van de zee als horizon van verlangen, met het
‘primitieve’ ritme van de jazz 69 . Regie en acteerprestaties vinden
in de ogen van de pers nog enige genade, de schriftuur van Jef
Ceulemans veel minder. Het experimenteel theater van
Ceulemans schijnt weinig potten te hebben gebroken.
Hierna brengt het Vlaamse Schouwtoneel een andere Nederlandse
creatie, zij het van een heel andere orde. Het VST voert, voor het
eerst in het Nederlands en zo’n 400 jaar na de eerste opvoeringen
in Londen, Richard II van William Shakespeare op, het meest
poëtische koningsdrama van de bard. Na de ‘komedie’ Driekoningenavond
vertaalt Gerard Messelaar opnieuw een Shakespearedrama
voor het VST. Messelaar pleit vurig voor Richard II, dat
hij als dramatisch rijper beschouwd dan het meer populaire
Richard III, vooral omdat het een zeer genuanceerd beeld geeft
van het koningschap. Maar het publiek is niet nieuwsgierig naar
deze ‘nieuwe’ Shakespeare. Op de première in het Paleis voor
Schone Kunsten komen slechts 20 getrouwen opdagen in een
zaaltje met 130 plaatsen. De acteurs, reeds geschminkt, nemen de
entreegelden in ontvangst: een schrijnend voorbeeld van de
omstandigheden waarin het VST werkte 70 . Etienne Debel, die ook
de rol van Bolingbroke – de latere koning Henry IV – speelt, zorgt
voor een overtuigende regie. Jan Peré (Richard II) maakt grote
indruk en Jeanne Geldof voelt zich maar al te goed in haar rol als
26 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998
het oeuvre van etienne debel
tragische koningin. De kostuums van Germaine Sartenaer en het
strakke, constructivistische decor van Vic Estercam staan, zoals
gewoonlijk, op bijzonder hoog peil.
Het Verhaal van Vasco is een stuk van de Libanese surrealist
Georges Schéhadé, in een vertaling van Jeanne Geldof. De Zuid-
Afrikaan Jannie Gildenhuys had de productie moeten regisseren,
maar hij haakt af wegens ziekte. Jeanne Geldof debuteert, noodgedwongen,
als regisseur. Het Verhaal van Vasco is een poëtisch
werk over het absurde van de oorlog. De Nederlander Henk
Somers maakt indruk bij zijn vertolking van de titelrol. Jeanne
Geldof zelf neemt de rol van Margaretha op zich. Maar ook dit
stuk kan geen publiekstrekker genoemd worden, ondanks de
klaarblijkelijke kwaliteiten van de voorstelling 71 .
Jeanne Geldof vertaalt ook de volgende productie voor het VST,
Maria Stuart van Schiller, een treurspel over de historische rivaliteit
tussen de Engelse en de Schotse koningin, eind 16e eeuw.
Nora Snijers speelt Maria Stuart, de jonge weduwe van de Franse
koning Frans II, maar alle aandacht gaat naar de jaloerse Engelse
koningin Elisabeth, vertolkt door Jeanne Geldof. Na Don Carlos,
enkele jaren eerder, is ook deze Schiller-enscenering een openluchtvoorstelling.
De première van Maria Stuart heeft plaats in
de openluchtschouwburg van het Nederlandse Valkenburg, waar
het VST reeds vaker op bezoek was. Valkenburg was lange tijd
de zomerresidentie van – vooral Antwerpse – beroepsacteurs, die
met deze voorstellingen hun gebruikelijke werkloosheid na het
seizoenscontract overbrugden 72 . Ze genoten er overdag van hun
vakantie en speelden ’s avonds hun ‘ijzeren repertoire’ voor de
inwoners en toeristen in Valkenburg. Met de invoering, onder
syndicale druk, van jaarcontracten voor acteurs, was deze traditie
verdwenen, tot het VST, gedurende korte tijd, de draad
opnieuw trachtte op te nemen. Maria Stuart is een lange, trage
voorstelling, maar regisseur Debel – hij speelt zelf de rol van
Mortimer – slaagt er, volgens de pers, perfect in het publiek in de
ban van het drama te houden. Kort voordien echter is Germaine
Sartenaer, die als kostuum- en decorontwerpster een beslissende
stempel op de esthetiek van het Vlaamse Schouwtoneel gedrukt
heeft, tragisch om het leven gekomen in een vliegtuigongeluk –
een groot verlies. Myriam Rajk ontwerpt de kostuums voor
Maria Stuart en vervangt Sartenaer op waardige wijze. Zij kleedt
de personages in historische kostuums, tot ieders bewondering.
27 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998

etienne debel
Het noodlot wil dat in deze periode het ensemble van het VST
scheuren begint te vertonen. Twee schragende figuren, Jef
Ceulemans en Jan Peré, verlaten tijdens de repetities het Vlaamse
Schouwtoneel. De grenzen van het uithoudingsvermogen in een
materieel ondermaats levend gezelschap lijken bereikt te zijn.
In de laatste twee seizoenen van zijn bestaan concentreert het
Vlaamse Schouwtoneel zich volledig op het klassieke repertoire.
Na Schillers Maria Stuart speelt het VST, met Debel en Geldof in
de hoofdrollen, Macbeth van William Shakespeare. Documenten
over deze productie – en over de volgende, La Locandiera van
Carlo Goldoni – zijn niet bewaard, op enkele foto’s en een programmaboekje
na. Het VST is op dat moment zowat ‘afgegleden’
tot het privé-gezelschap van Etienne Debel en, in mindere mate,
Jeanne Geldof. Bij beide producties zorgt Debel voor de regie, het
decor en, voor La Locandiera, de kostuums.
Het laatste grote wapenfeit van het Vlaamse Schouwtoneel is de
productie van Saint Joan van George Bernard Shaw. Shaw nam
de biografie van de Franse heilige en patriottische heldin als uitgangspunt
om de katholieke kerk en de Engelse staat te hekelen.
In zijn stuk trachtte hij de naakte feiten te presenteren en, zijn
episch uitgangspunt getrouw, verwachtte hij dat ironie en sarcasme
zouden ontstaan in de interpretatie van de toeschouwer. De
première van dit ‘historisch’ drama heeft plaats in het openluchttheater
van het Rivierenhof in Antwerpen. Onder een verrassend
grote publieksbelangstelling en een wolkeloze hemel spelen ongeveer
een dozijn acteurs een werk met een grote bezetting, sommige
acteurs spelen drie of vier rollen. Ondanks de complexiteit
van deze onderneming en het hoge aandeel gelegenheidsacteurs,
heeft de voorstelling een enorm succes bij het publiek en de pers.
Jeanne d’Arc wordt uiteraard door Jeanne Geldof vertolkt, die
daarbij nogmaals het bewijs levert van haar allure als ‘tragédienne’
– de laatste keer wellicht. Zij zorgde ook voor de vertaling en
voor het kostuumontwerp.
Het decor, beheerst door gestileerde gotiek, is ontworpen door Lode
Ivo, Fernand Schirren componeert de muziek. Opvallend is dat
Debel in zijn regie onmiskenbaar beïnvloed lijkt door Bertolt
Brecht, een optie waar Shaw natuurlijk toe uitnodigt. De kloof tussen
de sobere monumentaliteit van Vilar – de weergave van het
28 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998
[1] Macbeth (Shakespeare). Het Vlaamse Schouwtoneel, 1959-1960.
Regie: Etienne Debel. Etienne Debel als Macbeth en Jeanne Geldof als Lady
Macbeth.De macht der theaterlijke dwaasheden. Choreografie en regie: Jan
Fabre. Projekt 3, juni 1986. Keizerlijke dans met o.m. Wim Vandekeybus.

[2] Humo, jaargang 25, nr. 1041 (18 augustus 1960). Das Glas im Ko
Choreografie en regie: Jan Fabre. Troubleyn, maart 1990.
[3] Jeanne d’Arc (G.B. Shaw). Het Vlaamse Schouwtoneel, 1959-1960.
Regie: Etienne Debel. Jeanne Geldof als Jeanne d’Arc.

[4] Vincent Van Gogh (Tone Brulin). Het Vlaamse Schouwtoneel, 1957-1958.
Regie: Etienne Debel. Etienne Debel als Vincent Van Gogh.
[5] Iphigeneia in Tauris (Goethe). Het Vlaamse Schouwtoneel, 1957-1958.
Regie: Etienne Debel. Jeanne Geldof als Iphigeneia. Decor: Vic Estercam.
het oeuvre van etienne debel
grote gebaar – en de Brechtiaanse ‘Verfremdung’ kan dus overbrugd
worden, ook door de dramaturgische ‘dilettant’ die Debel altijd is
gebleven. Dat is althans de mening van Paul Van Morckhoven:
Etienne Debel, de jonge enthousiaste bewonderaar en volgeling
van Jean Vilar, trachtte een compromis te vinden tussen de Vilarstijl
en het Brechtiaanse karakter van het stuk. Twee procédés die
overigens minder ver van elkaar liggen dan in het eerste ogenblik
wel schijnt. Debel gebruikte het traditionele hellend plateau à la
Vilar met een minimum aan rekwisieten en een sterke beklemtoning
op een dynamische spelevolutie (…) Brechts monteringsopvattingen
kwamen om het hoekje kijken door elk tafereel te laten
voorafgaan door een projectie van een korte inhoud op een wit
afsluitdoek. Het was een originele, adequate vormgeving 73 .
De acteur Debel levert een sterke prestatie als Graaf van Warwick
en de jonge Bert Van Goidsenhoven debuteert sterk als de
Dauphin. Jeanne d’Arc kan beschouwd worden als één van de
beste producties van het Vlaamse Schouwtoneel. Het betekent,
helaas te laat, gezien de materiële onderwaardering en de desintegratie
van het ensemble – het eerste allicht ook ten gevolge van
het laatste – de voltooiing van de door Debel gekoesterde ambities:
volkstoneel met een hoge artistieke waarde en een vernieuwende
vorm. Dat Debel hiermee bewijst dat hij een attente leerling
van Teirlinck was, is van een ironie die de Vlaamse theatergeschiedenis
al te vaak typeert 74 .
Jeanne d’Arc is daarmee het sluitstuk, het testament als het ware,
van het Vlaamse Schouwtoneel. De laatste productie – De Gebroken
Kruik van Heinrich von Kleist – haalt niet meer de kwaliteit
die met Jeanne d’Arc eindelijk bereikt werd: het verval is onomkeerbaar.
De plannen voor een opvoering van Tijl Uilenspiegel –
Jeanne Geldof zou de roman van Charles de Coster bewerken –
blijven voor eeuwig in de lade liggen. In 1961 houdt het Vlaamse
Schouwtoneel op te bestaan.
Etienne Debel na het Vlaamse Schouwtoneel
(1961-1993)
Na het opdoeken van het Vlaamse Schouwtoneel blijft Debel verbitterd
achter, de das omgedaan door financiële problemen en
33 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998

etienne debel
interne moeilijkheden. Hij werkt even voor de Vlaamse televisie,
hij loopt stage bij l’Université du Théâtre des Nations in Parijs,
hij assisteert Roger Planchon bij diens regie van Schweyk dans la
deuxième guerre mondiale van Bertolt Brecht, aan het Théâtre de
la Cité in Lyon. Debel probeert tevergeefs zinvol werk te vinden
bij de KVS van Vic De Ruyter, de KNS van Firmin Mortier, het
RVT van Rik Jacobs 75 .
In 1963 trekt Etienne Debel definitief naar Israël, om te trouwen
met Ruth Koppel. Zij is op dat ogenblik secretaris van het
Israëlisch centrum van het International Theatre Institute (ITI) en
zij helpt hem een weg te zoeken in het Israëlische theaterlandschap.
Hij kan regisseren bij het Habima Theater, het nationaal
theater in Tel Aviv: Ieder Zijn Waarheid van Luigi Pirandello, Het
Misverstand van Albert Camus, beide met o.a. de legendarische
joodse actrice Hanna Rovina, De Koning Sterft van Eugène
Ionesco en De Klucht der Vergissingen van Shakespeare. Bij het
Ohel Theater regisseert hij o.a. Brechts Schweyk in de Tweede
Wereldoorlog en Ionesco’s Amedée. In een zeldzame bron – een
kranteninterview met zijn vriend Paul Van Morckhoven in De
Standaard, uit 1965 76 – klinkt Debel enthousiast over zijn ‘tweede
leven’ in Israël, maar zijn aanvankelijk succes is snel weggeëbd.
De oorzaken van deze relatieve mislukking – hij kan overleven
dankzij de succesvolle kunstgalerie van zijn vrouw 77 – zijn niet
echt duidelijk en onderzoek ernaar wordt bemoeilijkt door de
gebrekkige toegankelijkheid van de bronnen over deze episode 78 .
In zijn ‘in memoriam’ wordt gesuggereerd dat Debel zich te pletter
liep tegen de grenzen van het Israëlische theaterlandschap 79 ,
wat dat verder ook moge betekenen. Walter Tillemans, die een
tijdlang in contact stond met Etienne Debel, meldt dan weer dat
Debel gebrouilleerd was met de invloedrijke Hanna Rovina, een
monument waaraan niet geraakt mocht worden 80 . In zijn optimisme
meldt Van Morckhoven dat Debel van een kort oponthoud
in Brussel gebruik had gemaakt om, samen met Domien De
Gruyter – die de productie zou afwerken – Aischylos’ Zeven tegen
Thebe te regisseren bij Toneel Vandaag, de groep rond Rudi van
Vlaenderen. Maar op dat moment (1965) lijkt het ook afgelopen,
Debel komt terecht in een artistiek vacuüm. Hij regisseert nog één
keer bij het Habima Theater, Caligula van Albert Camus, in 1971.
34 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998
het oeuvre van etienne debel
In 1991 keert Etienne Debel voor korte tijd naar België terug. Hij
had voordien nog enkele kleinere producties gemaakt bij de
Studio Nissan Nativ in Jeruzalem. Het Ensemble KNS-
Raamteater van Walter Tillemans nodigt hem naar Antwerpen
uit, voor de regie van A Midsummernight’s Sex Comedy van
Woody Allen. Het gaat om de toneelbewerking van een filmscenario,
vertaald door Herman Brusselmans, dat op zijn beurt
gebaseerd was op Shakespeares Midzomernachtsdroom.
Ondanks de feeërieke effecten, geholpen door een decorontwerp
van Marc Cnops, ondanks de vlotte filmische regie, is deze
‘comeback’ een pijnlijke mislukking. Het ouderwetse vakmanschap
van regisseur Debel kan niet verbergen dat hij volstrekt
geen voeling meer heeft met de artistieke realiteit van het
Vlaamse theater van de jaren ’90. Tillemans’ toenmalige artistieke
visie, die zich expliciet afzette tegen de dramaturgische en
esthetische vernieuwingen van de jonge generatie theatermakers,
is wellicht ook debet aan deze ‘ontijdige’ productie. Ook de stukkeuze
– van het Raamteater – en de uitbundige enscenering contrasteren
scherp met Debels sobere regies en zijn ernstig repertoire
bij het Vlaamse Schouwtoneel. Walter Tillemans verklaart
deze evolutie van soberheid naar een veeleer exorbitant beeld met
de verwijzing naar Debels werk aan het Habima, waar een veel
barokker traditie heerst dan in Vlaanderen 81 . Maar Debel geeft
ook aan dat dit stuk niet echt zijn keuze was – hij wilde Voltaire
of Genet regisseren – en dat hij, nochtans zelf jood zijnde, weinig
verwantschap had met de humor en de theatraliteit van Woody
Allen 82 . Enkele critici vinden dat Midzomernacht-sex-comedie
best een aardige productie is, ‘waarmee het publiek moet te vermurwen
zijn’ 83 , maar het is de vraag of dit oordeel op respect
voor Debels voorgeschiedenis, dan wel op een onbevooroordeelde
analyse van de productie ‘an sich’ gebaseerd is.
In het kielzog van zijn werk bij KNS-Raamteater begeleidt
Etienne Debel, in 1992, de laatstejaarsproductie van de Studio
Herman Teirlinck. De bedoeling was om met Het Balkon van
Jean Genet te werken, maar de studenten (o.a. Wim Opbrouck,
Ann Ceurvels) weigeren een vastgelegde regie, ze willen enkel
werken met een ‘spelbegeleider’ 84 . Zij verkiezen een ‘work-inprogress’,
dat vertrekt bij improvisaties met verschillende teksten.
Dit ernstige misverstand heeft wellicht te maken met het feit
dat Debel nog aangeworven was door de vorige directeur van de
35 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998

etienne debel
Studio, Alfons Goris, die door de studenten als te conservatief
werd beschouwd. Debel was al op een soort cultuurkloof met
sommige acteurs gestoten tijdens zijn regie van Midzomernachtsex-comedie
en bij een tweede confrontatie met radicaal veranderde
attitudes bij jonge acteurs gaat het helemaal fout. Hij
ervaart hun houding als een demonstratie van onverschilligheid,
zoals hij het in zijn dagboek verwoordt. Jan Decleir rondt het
project in extremis af en na deze productie – Dardennen – verlaat
Etienne Debel voorgoed dit land, opnieuw een illusie armer.
Teruggekeerd in Israël bereidt Debel een productie voor, gebaseerd
op zijn eigen memoires en op Bérénice van Racine: Bereniki
92: Hommage à une reine juive oubliée. Hij overlijdt op 19 mei
1993, tijdens de repetities. De productie wordt postuum
gecreëerd op de berg Scopus in Jeruzalem 85 .
De visie van Etienne Debel op het theater
Bij een onderzoek naar de betekenis van Etienne Debel en het
Vlaamse Schouwtoneel voor de toneelgeschiedenis van Vlaanderen,
zijn er twee soorten context die moeten bekeken worden:
1. Het Vlaamse theaterlandschap in de jaren ’50 en de rol daarin
van dominante instituten en invloedrijke persoonlijkheden.
2. De cultuurpolitieke en esthetische omgeving, ruimer dan
Vlaanderen, waar het werk van Debel bij het VST expliciet en
impliciet naar verwijst en/of door beïnvloed is.
Het Vlaamse Schouwtoneel, de belangrijkste verwezenlijking van
Etienne Debel als theatermaker, is in zijn specifieke functie ontstaan
als een reactie op het toenmalige theaterlandschap. Instituten
als de KVS en de KNS worden beschouwd als exemplarisch voor
de sclerose die heerst in de hele naoorlogse theaterwereld, die
gekenmerkt wordt door behaagzucht ten opzichte van een kleinburgerlijk
theaterpubliek dat vooral niet geprovoceerd kan worden,
politiek noch esthetisch. Deze vaststelling is voor jonge mensen
een belangrijke drijfveer om alternatieve structuren en attitudes
te ontwikkelen. Het (klein)burgerlijke theater voldoet niet langer,
de Vlaamse geestesgenoten van de angry young men kiezen, uit
filosofische noodzaak haast, voor een avant-garde. Dit is een eerste
belangrijke oorzaak voor de vernieuwingsgolf in de jaren ’50 86 .
36 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998
het oeuvre van etienne debel
Een tweede belangrijk element in de vernieuwing van de jaren ’50
is de figuur van Herman Teirlinck. Zijn ideeën over een theater
voor de gemeenschap, gedragen door een artistieke opvatting van
het acteursberoep, veroorzaken breuklijnen in het theatermilieu,
waarin partij moet gekozen worden. Op die manier maakt
Teirlinck de weg vrij voor vernieuwers. De oprichting van de
Studio van het Nationaal Toneel is daarin van beslissende invloed
geweest, omdat de Studio sterke, veelzijdige, internationaal
gerichte en goed opgeleide persoonlijkheden aflevert, die zich
niet op vanzelfsprekende wijze aan de bestaande structuren conformeren.
Toch breekt de invloed van Teirlinck en zijn leerlingen
de bestaande instituties – waar de Studio in feite deel van uitmaakte
– niet echt open. De officiële gezelschappen (KNS en
KVS) blijven vastzitten in een loodzwaar productie- en repertoriumsysteem
én blijven trouw zweren aan een programmatie en
een dramaturgie van ‘een lach en een traan’ en ‘voor elk wat
wils’. In de tegenbeweging ontstaan kleine theaters (Studio ’50,
Mechels Miniatuur Theater, Nederlands Kamertoneel), die men
later als ‘kamertonelen’ is gaan bestempelen. Het verschil tussen
beide ligt zowel in de locatie – kamertheater kiest voor intieme
ruimtes, vaak slechts voor zo’n 15 toeschouwers – als in de repertoirekeuze.
Het kamertheater kiest vooral voor het existentialistische
en absurde drama van auteurs als Anouilh, Ionesco en
Beckett. Alternatieve ruimtes en een alternatieve stukkeuze resulteren
ook in een minder routineuze speelstijl dan men bij de officiële
gezelschappen gewoon is.
In dit landschap is het Vlaamse Schouwtoneel een vreemde eend
in de bijt. Debel staat de droom van Teirlinck voor ogen over een
‘monumentaal’ volkstheater dat zich richt tot alle lagen van de
bevolking. Naast het model van Teirlinck lijken ook de ideeën
van Jean Vilar en zijn Théâtre National Populaire (TNP) inspiratie
te vormen voor het VST. Dat is, naast de realiteit van het
theater in de vroege jaren ’50, het ideële aspect bij de plaatsbepaling
van Etienne Debel als theaterfiguur.
Le T.N.P. est donc, au premier chef, un service public. Tout
comme le gaz, l’eau, l’électricité. Autre chose: privez le public –
ce public que l’on nomme ‘grand’, parce qu’il est le seul qui
compte – de Molière, de Corneille, de Shakespeare: à n’en pas
douter, une certaine qualité d’âme en lui s’atténuera.(…) Notre
ambition est donc evidente: faire partager au plus grand nombre
37 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998

etienne debel
ce que l’on a cru devoir réserver jusqu’ici à une elite.(…) L’art du
‘théâtre populaire’ est donc une révolte permanente 87 .
Het VST vertrekt dus van de premisse dat theater gemaakt moet
worden voor de gemeenschap. Die gemeenschap onderscheidt zich
van het traditionele, kleinburgerlijke publiek van de officiële
theaters. Dat is althans het impliciete opzet, want het VST heeft
zich nooit openlijk over zijn ‘roeping’ uitgesproken, op wat vaag
humanisme na – zoals in het citaat van Marcel Falmagne 88 . De
Franse vernieuwingsbeweging – Jacques Copeau, Gaston Baty,
Charles Dullin, Louis Jouvet, Jean-Louis Barrault, Jean Vilar – die
in een gedecentraliseerd ‘théâtre populaire’ zou resulteren, heeft dit
duidelijker gedaan, zeker waar men poogde de ‘retour aux classiques’
als een keuze voor authenticiteit te legitimeren. Geïnspireerd
door Erwin Piscator en, vanzelfsprekend, Bertolt Brecht, was het
voor hen evident dat een vernieuwing, een verruiming van het
publiek de condition sine qua non was voor een terugkeer naar het
klassieke – in de eerste plaats het Franse: Racine, Molière – repertoire
89 . In Vlaanderen bestond er geen fundamentele spanning tussen
het dramatische erfgoed en de actuele praktijk zoals in
Frankrijk. Daar was er wel sprake van een reële tegenstelling tussen,
enerzijds, een repertoire dat onder invloed van de commercialisering
in het Parijse theaterbedrijf gereduceerd was tot romantisch
sentiment en/of goedkoop vermaak – het oeuvre van de ‘neoklassieke’
auteur Emile Rostand staat daarvoor min of meer symbool
– en, anderzijds, de behoefte, vanaf het naturalisme van
André Antoine, om dit repertoire in zijn betekenisrijkdom te herstellen.
Maar de Nederlandse en a fortiori de Vlaamse toneelcultuur
beschikten niet over zo’n repertoire en dus was die spanning
tussen erfgoed en actualiteit ook afwezig. Het Vlaamse Volkstoneel
– zeker in de periode onder leiding van Johan De Meester – had
dan wel de toneelesthetiek vernieuwd en deze uitgedragen tot op
het platteland, maar tot een discussie met de historische premissen
van de theatercultuur in de lage landen was het nooit echt gekomen,
bij gebrek aan klassiek repertoire die naam waardig. In die
zin kon het Vlaamse Schouwtoneel, wat betreft de elementaire
mentale voorwaarden om ‘authentiek’ en/of ‘klassiek’ repertoire te
spelen, moeilijk verwijzen naar de ontwikkelingen in Frankrijk,
waar deze confrontatie met een cultureel verleden, zoals gezegd,
wel plaatsvond. Vlaanderen kende (en kent) immers geen ‘klassieke’
toneelgeschiedenis. De pogingen van Debel om de grote the-
38 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998
het oeuvre van etienne debel
mata van de Europese cultuur – en het toneelrepertoire dat deze
verhalen vertelt: antieke tragedies, Shakespeare, Schiller – te
behandelen, komen dus op haast noodlottige wijze terecht bij een
vorm van ‘donquichotterie’.
Maar de verwijzing naar de esthetiek van regisseur Vilar en het
Théâtre National Populaire is, om andere redenen, even problematisch.
Natuurlijk vertonen de strakke, snelle en heldere regies
van Debel, zijn voorkeur voor uitgesproken sobere en mobiele
decors waarin de lichtregie de belangrijkste accenten plaatst, een
zekere verwantschap met het werk van Jean Vilar. Vilar én Debel
reageren, met uitgesproken opvattingen over de betekenis van de
regisseur – Vilar verkiest ‘régisseur’, letterlijk ‘toneelmeester’,
boven het gebruikelijke ‘metteur-en-scène’ 90 – tegen het feit dat
het repertoiretheater, sinds de ‘verburgerlijking’ in de 19e eeuw,
nooit gelijke tred heeft gehouden met ontwikkelingen in de andere
kunstdisciplines. Strindberg, Pirandello en Claudel hebben te
laat theatermakers gevonden die het revolutionaire karakter van
hun werk naar een scène konden vertalen. Een scenograaf als Vic
Estercam, bij het VST, moet nog altijd opboksen tegen het vooroordeel
dat zijn suggestieve decors schatplichtig waren ‘aan de
invloed van de moderne schilderkunst, een voorbijgaande
mode’ 91 . Maar Vilar en het TNP staan niet alleen voor een esthetiek,
maar ook voor een werkmodel op de toneelvloer. Vilar stelt
dat een productie een compromis is:
La réalisation scénique d’une pièce est toujours le résultat d’un
compromis. Compromis, au moins, entre l’imagination visuelle et
auditive du régisseur et la réalité vivante, anarchique que sont les
comédiens 92 .
Vilar kan, in de hoogtijdagen van het TNP, beschikken over een
plejade aan schitterende acteurs – Gérard Philippe, Maria
Casarès,… – terwijl Debel, zeker bij een iets grotere bezetting,
beroep moet doen op amateur-toneelspelers. Van het spannende,
uitgebalanceerde compromis waar Vilar naar streeft, kan bij
Debel geen sprake zijn. Hij is een goed, maar ook autoritair
regisseur, die (noodgedwongen?) zijn visie aan het ensemble
oplegt – en die meestal zelf ook letterlijk de hoofdrol speelt.
Debel verschilt ook met zijn grote voorbeeld in zijn voorkeuren
binnen het hedendaagse repertoire. Hij is uniek in de introduc-
39 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998

etienne debel
tie van de toenmalige Franstalige toneelschrijvers, die echter
meestal een dramaturgisch achterhaald en vaag historiserend
humanisme in toneeltaal illustreren. In een periode van Brechtiaanse
dramaturgie enerzijds en absurdisme en nihilisme anderzijds,
mist dit repertoire elk referentiekader. Een ethisch verantwoorde
thematiek volstaat niet om een artistiek relevante voorstelling
te maken. Deze auteurs hebben niet voor een blijvende
meerwaarde op het repertoire gezorgd. In de laatste seizoenen
van het VST blijkt dat Debel zich bewust laat beïnvloeden door
het episch theater, door Bertolt Brecht. Vooral Jeanne d’Arc van
Shaw getuigt van die invloed. Maar deze late bekering tot Brecht
heeft vooral met de analyse van de tekst, dan met een ideologische
keuze te maken.
Want dat is een andere pijler van de theaterideeën van Debels
VST: het diepe respect voor de tekst. Dit blijkt niet enkel uit de
keuze van bepaalde theaterwerken, die vaak een uitgesproken
poëtisch karakter hebben, maar ook tijdens de repetities van het
VST. Acteurs, met een lange en gediversifieerde staat van dienst,
getuigen dat ze zelden met een regisseur gewerkt hebben die zo’n
grote eerbied voor de tekst demonstreerde 93 . Daarin is, al dan
niet als resultaat van directe invloeden, alleszins een opmerkelijke
gelijkenis met Vilar zichtbaar. Hij eist dat een figuur wordt
‘gecomponeerd’ vanuit alle informatie die in de tekst aanwezig is,
en door niets anders:
Ce n’est pas l’imagination du régisseur qui doit ici imposer la vue
d’un personnage, cela est insupportable; c’est le personnage qui,
suffisamment dépouillé, doit rester ‘ouvert’ à l’imagination du
public 94 .
Toegepast op het VST betekent dit dat scrupuleus respect voor de
tekst kan samengaan met ‘puur spel’: voor Etienne Debel en de
tragédienne Jeanne Geldof gaat dit zeker op, voor het ensemble
als geheel veel minder. De présence van Jeanne Geldof behoort
wellicht tot het mooiste wat een acteur of actrice in Vlaanderen,
in de jaren ’50 op de scène heeft laten zien. Al te zelden echter
stralen haar kwaliteiten af op de rest van de troep van ‘veredelde
amateurs’ waaruit het VST bestaat. Soms, zoals bij het ‘artistieke
testament’ dat Jeanne d’Arc toch wel was, levert dit perfect
ensemblespel op – een uitzondering.
40 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998
het oeuvre van etienne debel
Wat maakt Debels onderneming, in algemene termen, interessant?
Het Vlaamse Schouwtoneel is een project dat getuigde van
sociale bewogenheid en esthetische integriteit. Aan die verheven
objectieven voegt Etienne Debel zijn persoonlijkheid toe: die van
een begenadigd acteur, van een regisseur die grootse momenten
kende 95 . Het leven van Debel viel volledig samen met zijn werk
als theatermaker, dat gebaseerd was op passie en eruditie. En dit
in volstrekte onafhankelijkheid, zelfs ten opzichte van zijn oorspronkelijke
mentor, Herman Teirlinck – die hem deze ‘branie’
overigens behoorlijk kwalijk nam. ‘Kronos’ Teirlinck vrat zijn
kinderen op, ook Debel en Jeanne Geldof. Maar Debel gedroeg
zich even onafhankelijk ten opzichte van het kamertoneel, dat in
diezelfde tijd zijn ‘momentum’ kende. Kleinschaligheid en experimenteerdrift
zijn aan het VST, dat ‘monumentaal’ en ‘universeel’
wil zijn, niet besteed. Het VST bevindt zich, in zijn korte carrière,
in het precaire en gevaarlijke grensgebied tussen het burgerlijke,
‘culinaire’ theater en de anarchie van het avant-garde-toneel.
41 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998

RECEPTIE
Is het project van Etienne Debel – het Vlaamse Schouwtoneel –
voldoende naar waarde geschat? Een genuanceerd antwoord is
gepast. In zoverre Debels onderneming als ‘donquichotterie’ kan
bestempeld worden, zijn er een aantal factoren aan te wijzen die
de opzet en de impact van het VST beïnvloed hebben – vooral
waar het niet gelukt is.
1. De verzuiling, die in de jaren ’50 veel meer dan nu het culturele
landschap bepaalde. Het VST had de ambitie om voor iedere
burger, ongeacht zijn afkomst, opleiding of leeftijd, te spelen,
maar de burger zelf, comfortabel vertoevend in de schaduw van
zuilen die elke sociaal-culturele behoefte invulden, was niet klaar
– of had niet de behoefte – om uit die relatieve zekerheid te treden
en een bredere horizon te verkennen. Ideologisch trok het
VST – dat hierin zijn tijd vooruit was – zich niets aan van zuilen,
en bovendien paste het in geen enkel vertrouwd organisatorisch
patroon: het VST was geen officieel gezelschap, geen kamertoneel
en behoorde evenmin tot het amateurtoneel. Het was een
reizend ensemble, professioneel opgezet, maar zich feitelijk
bewegend – qua artistiek ‘gemiddelde’ – tussen het amateur- en
beroepstoneel in. Hun vele schoolvoorstellingen en het feit dat ze
de parochiezaaltjes ‘afschuimden’ maakten het beeld nog onduidelijker
en beletten dat ze geaccepteerd werden in professionele
kringen. De persbelangstelling voor nieuwe producties was relatief
gering, de publieke belangstelling in de steden was even
beperkt, in tegenstelling tot een opmerkelijk succes in de Vlaamse
provincie: het waren symptomatische verschijnselen.
2. De afwezigheid van een cultuurbeleid dat rekening kon houden
met een initiatief als het Vlaamse Schouwtoneel. De overheid
steunde het VST niet, afgezien van een zeer kleine subsidie en van
de relatieve zekerheid van de vaste afname van een aantal schoolvoorstellingen.
Er bestond ook geen enkel sociaal vangnet dat
een engagement bij een wankel gezelschap als het VST enigszins
kon compenseren. Het gevolg was dat werknemers eieren voor
hun geld kozen, waardoor het VST talrijke artistieke – en anderszins
professionele – aderlatingen te verwerken kreeg.
42 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998
receptie
3. De ‘continuing story’ van financiële problemen bij het VST.
Om enigszins te overleven, diende Debel artistieke compromissen
te sluiten, in de eerste plaats door zijn professionele hoofdrollen
aan te vullen met een cast van ‘betere’ amateurs. Maar wat op
korte termijn zinnige oplossingen leken, bleek zich op langere
termijn te wreken. Het was al een klein mirakel dat Debel überhaupt,
met dit semi-professionele ensemble, resultaten heeft neergezet
die van hoge artistieke kwaliteit getuigden. Anderzijds tartte
hij het noodlot – scherper uitgedrukt: groef hij zijn eigen graf
– door als regisseur een oeuvre op te bouwen met een repertoire
dat een cast eiste die hij nooit met professionelen kon bevolken.
Dat lijkt schreeuwen om moeilijkheden. Dat het VST desondanks
6 jaar lang bleef bestaan, steeds geconfronteerd met schaarste
en/of materiële onzekerheid, kan alleen verklaard worden door
de gedrevenheid en het idealisme van Debel en zijn directe omgeving.
Maar als de financiële en beleidsmatige context, ondanks
de terugkerende bewijzen van een zekere kwaliteit, nooit
opklaart, dan is de nederlaag voorspelbaar. Wanneer in 1961 de
schuldenberg te groot werd, besloot Debel de boeken te sluiten.
Een anekdote in de pers, zoals er aan de hele carrière van het
Vlaamse Schouwtoneel weinig ruchtbaarheid is gegeven. De passage
over het VST in de Theatergeschiedenis der Nederlanden is
– hier in extenso weergegeven – symptomatisch:
Het Vlaamse Schouwtoneel (VST), in 1954 te Brussel opgericht
door Etienne Debel is het buitenbeentje onder de kamertheaters.
Het bracht beeldrijk en volks theater en vervulde als reizend
gezelschap eerder een sociale dan een esthetische functie 96 .
Het Vlaamse Schouwtoneel was, in historisch perspectief
beschouwd, geen geslaagde onderneming. De professionele, dramaturgische
en cultuurpolitieke voorwaarden om de ambities die
Debel koesterde – ‘monumentaal’ theater, terugkeer naar de klassieken,
puur ensemblespel – waar te maken, waren nooit vervuld.
Dit had zowel externe als interne oorzaken. Een kwalificatie, 40
jaar later, van het VST-project als ‘interessante mislukking’ klinkt
dan weer al te denigrerend. In ieder geval zijn er geen onmiskenbaar
objectieve redenen om te verklaren waarom Debels VST,
niet eens zoveel jaar later, bij jonge theatermensen een haast
mythische status kreeg 97 . Aanwijsbare invloeden zijn er nauwelijks,
zichtbare inspiratie evenmin. Niemand heeft expliciet naar
het Vlaamse Schouwtoneel verwezen. Debel heeft een voetnoot
43 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998

etienne debel
aan de theatergeschiedenis van Vlaanderen toegevoegd, althans
in zoverre die geschiedenis tot nu toe al op coherente wijze
geschreven zou zijn. Als die geschiedschrijving ooit dieper ingaat
op de ontwikkeling van repertoires in het algemeen en op de
(her)lezing van klassieke teksten in het bijzonder, kan het VST
echter niet buiten beschouwing gelaten worden. Het VST was in
ieder geval een indrukwekkende poging om ‘ahistorisch’ theater
te maken: tegen de modes in, het keurslijf van een provincialistisch
cultuurbeleid naïefweg negerend. Of het Vlaamse Schouwtoneel
toe is aan een echte rehabilitatie, is een vraag die verder
historisch onderzoek moet aantonen. Uit het beperkte onderzoek
dat hier voorligt, blijkt in ieder geval dat een zekere postume
erkenning van het belang van theatermaker Etienne Debel
gerechtvaardigd is.
44 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998
eindnoten
1. AMVC D223/H 179858/1. Dit is een manuscript van een interview van
Sylvain Brachfeld met Etienne Debel, dat postuum gepubliceerd werd (voor de
exacte referentie: zie bibliografie). Dit interview geldt als uitgangspunt voor
Debels biografie. Een andere belangrijke bron voor Debels biografie is zijn curriculum
vitae, waarvan verschillende versies zich in het AMVC bevinden onder het
dossiernummer D223/H. Indien een andere bron gebruikt wordt zal dit apart vermeld
worden.
2. Informatie uit een interview met Jeanne Geldof (23-12-1997).
3. Ibidem.
4. Informatie uit een interview met Frans Verreyt (10-2-1998).
5. Informatie uit interviews met Jeanne Geldof (23-12-1997) en Walter Tillemans
(22-12-1997).
6. Behalve de regie van Camus’ Caligula, in 1971 voor het Habima Theater.
7. Informatie uit interviews met Jan Peré (29-12-1997), Jeanne Geldof (23-12-
1997), Walter Tillemans (22-12-1997) en Frans Verreyt (10-2-1998).
8. Krupp, D. ‘The Debel Gallery’, in: Ariël 62/1985, p. 69-78.
9. AMVC D223/H 179872/1. Dit is een onvolledige versie van het autobiografisch
manuscript Bereniki 1984. A memoir of a theater project.
10. AMVC D223/H. In het AMVC bevinden zich hiervan diverse versies die vaak
slechts enkele pagina’s bevatten en die zich in het bovenvermelde dossier van
Etienne Debel bevinden. Het volledige manuscript zou zich nog bij de weduwe
van Debel bevinden, net als de brieven van Herman Teirlinck waarover later sprake
is.
11. Informatie uit een interview met Walter Tillemans (22-12-1997).
12. Van Schoor, J. ‘November 1937: première van De ekster op de galg van
Herman Teirlinck. De vernieuwing van het Vlaamse theater in de jaren twintig en
dertig’, in: Nederlandse Literatuur, een geschiedenis, Groningen, 1993, p. 689-694.
13. Informatie uit een interview met Walter Tillemans (22-12-1997).
14. Informatie uit een interview met Toon Brouwers (9-12-1997).
15. AMVC D223/ H 1798/1.
16. Moraly, Y. ‘Hommage à Etienne Debel’, in: Ariël, 95/1994, p.83-93.
17. Informatie uit een interview met Jeanne Geldof (23-12-1997).
18. parafraserend: Alkman. ‘Het Vlaamse Schouwtoneel’, in: Humo, 25/1041
(1960), p. 76-79, p. 76.
19. Ibidem.
20. Debel, E. ‘Le combat des jeunes: celui du Vlaamse Schouwtoneel’, in: Théâtre
de Belgique, saison 2/nr. 9, 1956, p. 20.
21. Informatie uit een interview met Jef Ceulemans (8-1-1998).
22. Informatie uit een interview met Jeanne Geldof (23-12-1997).
23. Verreyt, F. ‘De jonge toneelgroepen in Vlaanderen’, in: Nieuw Vlaams Tijdschrift,
16/4 (1963), p. 448-460.
24. Informatie uit een interview met Jeanne Geldof (23-12-1997).
25. Informatie uit een interview met Frans Verreyt (5-11-1998).
26. Informatie uit een interview met Jeanne Geldof (23-12-1997).
27. M.V. ‘Geslaagde kreatie van Christoffel Columbus te Izegem’, in: De
Standaard, 18-12-1955.
28. Falmagne, Marcel. ‘Het Vlaamse Schouwtoneel’, in: Dialoog. Schriften van
het Vlaamse Schouwtoneel, nr.3 (1959), p. 27.
45 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998

etienne debel
29. Van Morckhoven P. ‘Het Vlaamse Schouwtoneel: Schillers Don Carlos’, in:
De Standaard (9-8-1956).
30. D.S. ‘Zal de traditie der openluchtvoorstellingen hernemen? Het Vlaamse
Schouwtoneel in het indrukwekkend decor van ’s Gravensteen’, in: Vooruit (9-5-
1956).
31. Ibidem.
32. Kröjer M. ‘De held van het westen van J.M. Synge’, in: Het Handelsblad (20-
11-1956).
33. AMVC S4722/D 195746/5. Dit is een programmaboekje bij de VST-voorstelling
van De Held van het Westen van J.M. Synge.
34. Ibidem.
35. AMVC D223/H 1798/1.
36. Ibidem.
37. N.N. ‘Schouwtoneel en Karsenty: iets over onrijpe premières’, in: Nieuwsblad
van de Kust (20-12-1956).
38. N.N. ‘Een prestatie van het V.S.T.: Elektra, Jeanne Geldof haalde er alles uit’,
in: Nieuwsblad van de Kust (7-2-1957).
39. AMVC S4722/S 179832/32.
40. Kröjer, M. ‘Elektra door het Vlaamse Schouwtoneel’, in: Het Handelsblad
(18-7-1957).
41. AMVC D223/H 179858/1.
42. Kröjer M. ‘Het Vlaamse Schouwtoneel: De Kwade Koning van Marcel
Falmagne, in: Het Handelsblad (9-5-1957).
43. (parafraserend) Jean E. ‘De kwade Koning’, in: De Zeewacht (8-3-1957).
44. N.N. ‘Geen onverdeeld succes: De kwade Koning. Kwam de première weer
eens te vroeg?’, in: Nieuwsblad van de Kust (7-3-1957).
45. Verreyt, F. ‘De Kwade Koning van Marcel Falmagne: een gesprek tussen
auteur, acteurs en het publiek’, in: De Periscoop (1-11-1957).
46. AMVC D223/H 179858/1.
47. P.H. ‘Vlaams Schouwtoneel trad in Valkenburg op: verdienstelijke
Driekoningenavond’, in: Limburgsch Dagblad (5-7-1957).
48. Falmagne, Marcel. ‘Vic Estercam’, in: Dialoog. Schriften van het Vlaamse
Schouwtoneel, 3/1959, p. 20-24, p. 21-22.
49. Van Morckhoven, P. ‘De Vrek van Molière: een gave vertoning door het
Vlaamse Schouwtoneel’, in: De Standaard (29-12-1957).
50. Programmafolder De Vrek (archief Frans Verreyt).
51. AMVC S4722/K. In het AMVC bevinden zich talrijke knipsels zonder referenties
naar bron, auteur of datum. Het identificatienummer verwijst naar de volledige
map met kritieken over het VST.
52. N.N. ‘Première te Oostende: Iphigeneia in Tauris’, in: Het Volk (19-1-1958).
53. (parafraserend) Ibidem.
54. Informatie uit een interview met Frans Verreyt (10-2-1998).
55. W.L. ‘Het Vlaamse Schouwtoneel: Iphigeneia in Tauris’, in: Het Kustblad (22-
1-1958).
56. Brulin, Tone. ‘Vincent van Gogh’, in: Dialoog. Schriften van het Vlaamse
Schouwtoneel, 1/1958, p. 28-29.
57. Van Morckhoven, P. ‘Het Kongorepertorium van het Vlaamse Schouwtoneel’,
in: Band 17/3 (1958), p. 96-102.
58. N.N. ‘Vincent van Gogh de Tone Brulin’, in: L’Echo du Katanga (21-5-1958).
46 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998
eindnoten
59. Knop, S., ‘Het Vlaamse Schouwtoneel te Brussel: Vincent van Gogh’, in Het
Laatste Nieuws (22-10-1958)
60. Brulin, Tone, Vincent van Gogh, in Dialoog. Schriften van het Vlaamse
Schouwtoneel, 1/1958, p.28-29
61. Arteel, Roger, ‘Joods is anders’, in Knack (27-11-1991)
62. Informatie uit interview met Jeanne Geldof (23-12-1997)
63. AMVC S4722/K (zie ook voetnoot 51)
64. Doisy, Marcel, ‘Jacques Copeau en de vernieuwing van het hedendaags
toneel’, in Dialoog. Schriften van het Vlaamse Schouwtoneel, 2/1958, p.27-39
65. Van Morckhoven, P. ‘Het Vlaamse Schouwtoneel creëert Eliezer en Sarah van
Marcel Falmagne’, in De Standaard (29-11-1958)
66. Informatie uit interview met Jeanne Geldof (23-12-1997)
67. Falmagne, Marcel, ‘Eliezer en Sarah’, in Dialoog. Schriften van het Vlaamse
Schouwtoneel, 2/1958, p.15-16
68. Van Morckhoven, P. ‘Het Vlaamse Schouwtoneel creëert Eliezer en Sarah van
Marcel Falmagne’, in De Standaard (29-11-1958)
69. Ceulemans, Jef, ‘Over eigen werk’, in Dialoog. Schriften van het Vlaamse
Schouwtoneel., 2/1958, p.44-45
70. AMVC S4722/K (zie ook voetnoot 51)
71. Z., ‘Het verhaal van Vasco’, in Brugsch Handelsblad (14-3-1959)
72. Van Morckhoven, Paul, ‘Met het Vlaamse Schouwtoneel op reis: het openluchttheater
te Valkenburg. De cultuur wordt duur betaald’, in De Standaard (25-
7-1957)
73. Van Morckhoven, Paul, ‘Het Vlaamse Schouwtoneel: Shaws Jeanne D’Arc.
Merkwaardige première van een interessant stuk’, in De Standaard (26-7-1960)
74. Verreyt, Frans, ‘Jeanne d’Arc van G.B. Shaw door het Vlaamse Schouwtoneel,
in De Periscoop, 10/1960
75. Van Morckhoven, Paul, ‘De toneelkijker op Etienne Debel’, in De Standaard
(19-2-1962)
76. Van Morckhoven, Paul, ‘Etienne Debel: van Habima naar Beërsjeva’, in De
Standaard (3-3-1965)
77. Interview met Frans Verreyt (5-11-1998)
78. Etienne’s vrouw, Ruth Koppel-Debel, schreef ons dat het Theatre Museum
and Archives van the Hebrew University, Mount Scopus (Jeruzalem), de documenten
over Debels carrière in Israël bewaart.
Vermits het Kritisch Theater Lexicon in de eerste plaats bronnen over het theater
in Vlaanderen wil ontsluiten , achtten we het niet aangewezen hierover diepgaander
onderzoek te verrichten, mede gezien de linguïstische problemen die zouden
opduiken.
79. Moraly, Y., ‘Hommage à Etienne Debel’, in Ariël, 95/1994, p.84
80. Informatie uit interview met Walter Tillemans (22-12-1997)
81. Ibidem
82. Arteel, Roger, ‘Joods is anders’, in Knack (27-11-1991)
83. Berghmans, Linda, ‘Midzomernacht-sex-comedie van KNS-Raamtheater:
film op de planken’, in De Standaard (19-11-1991)
84. Informatie uit interview met Toon Brouwers (9-12-1997)
85. Ronnen, M., ‘Etienne Debel 1931-1993’, in The Jeruzalem Post Magazine
(11-6-1993), p.19
86. Verreyt, Frans, ‘De jonge toneelgroepen in Vlaanderen’, in Nieuw Vlaamse
47 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998

etienne debel
Tijdschrift, 16/4 (1963), p.448-460. Dit artikel vormt een belangrijke bron voor
dit hoofdstuk, althans waar het de Vlaamse context betreft. Verwijzingen ernaar
worden niet apart vermeld.
87. Vilar, Jean, Le théatre, service public et autres textes, Paris, Gallimard, 1975,
p.173
88. Marcel Falmagne, ‘Het Vlaamse Schouwtoneel’, in Dialoog. Schriften van het
Vlaamse Schouwtoneel, nr.3 (1959), p.27
89. Pavis, Patrice, Le théâtre au croisement des cultures, Paris, José Corti, 1990,
p.57
90. Vilar, Jean, De la tradition théâtrale, Paris, Gallimard, 1955, p.46
91. Falmagne, Marcel, ‘Vic Estercam’, in Dialoog. Schriften van het Vlaamse
Schouwtoneel, 3/1959, p.23
92. Vilar, Jean, De la tradition théâtrale, Paris, Gallimard, 1955, p.55
93. Informatie uit interviews met Jeanne Geldof (23-12-1997), Jan Peré (29-12-
1997) en Jef Ceulemans (8-1-1998)
94. Vilar, Jean, De la tradition théâtrale, Paris, Gallimard, 1955, p.66
95. Informatie uit interview met Frans Verreyt (10-2-1998)
96. Verstraelen, Leen, ‘Het Nederlands Kamertoneel te Antwerpen speel Piet
Sterckx’ De Verdwaalde Plant’, in Een theatergeschiedenis der Nederlanden,
Amsterdam, Amsterdam University Press, 1996, p. 691
97. Informatie uit interviews met Toon Brouwers (9-12-1997) en Walter
Tillemans (22-12-1997). Zij vertelden dat, in de periode toen zij aan het
Conservatorium of de Studio studeerden – eind jaren ’50, begin jaren ’60 – het
VST daar een mythische status verworven had.
48 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998
SELECTIEVE THEATROGRAFIE
Achtereenvolgens vindt u, per seizoen gerangschikt: de titel van de productie
in cursief, de naam van de auteur(s) tussen haakjes, de naam van
de regisseur, de plaats (gezelschap of producent) waar het stuk werd
opgevoerd, de vermelding van de functies van Etienne Debel. De gegevens
werden hier opgenomen voor zover de stand van het onderzoek en
de ontsluiting van de archieven dat toelaten.
1951-1955
(opleiding aan de Studio van het Nationaal Toneel, Antwerpen)
De rivalen (Richard Sheridan). Studio van het Nationaal Toneel. Rol:
Kapitein Absolute. / Lanceloet van Denemarken. Studio van het
Nationaal Toneel. Rol: Lanceloet. / De misanthroop (Molière). Regie:
Edward Deleu. KNS Antwerpen. Rol: Clitandre. / Schipper naast God
(Jan de Hartog). Regie. / Elckerlyc. Oud-leerlingen Sint-Jozefscollege
Izegem.
1954-1955
(acteur aan de Koninklijke Vlaamse Schouwburg, Brussel)
Adam in ballingschap (Joost vanden Vondel). Regie: Gust Maes.
Choreografie: Lea Daan. Rol: Uriël. / De revisor (Nicolaï Gogol). Regie:
Huib van Hellem. / Bronwaterkuur (Lope de Vega). Regie: Gust Maes.
Rol: zanger. / Het heilig experiment (Fritz Hochwaelder). Regie: Huib
van Hellem. Rol: Don Miguel Villano. / Kinderen van ons volk (Kees
Spierings en Cor Hermus naar Antoon Coolen). Regie: Huib van
Hellem. Rol: Driekus De Booy, een peelwerker. / Heksenjacht (Arthur
Miller). Regie: Gust Maes. / De bruid kwam op bezoek (Stuart Olivier
en George M. Middletown). Regie: Nand Buyl. / Beschuit met muisjes
(Herman Heijermans). Regie: Gust Maes.
1955-1956
(oprichter, directeur, regisseur en acteur bij het Vlaamse Schouwtoneel)
De knecht van twee meesters (Carlo Goldoni). Regie. Choreografie:
Jeanne Brabants. Rol: Florindo, later Arlecchino (overgenomen van
Marcel Peeters). Sint-Jozefscollege. Izegem. / Marieke van Niemeghen.
Regie. Rol: derde gezel. / Gloriant, Hertoge van Bruynswyc. Regie. /
Christoffel Columbus (Charles Bertin). Regie van de creatie. Rol: koor,
later Christoffel Columbus (overgenomen van Marc Leemans). Izegem.
49 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998

etienne debel
1956-1957
Don Carlos (Friedrich von Schiller). Regie. Rol: Don Carlos. Gravensteen.
Gent. / De held van het westen (John Millington Synge). Regie. Rol:
Christoffel Mahon. / De koffer van Pamela (Georges Sion). Regie. Rol:
Pamela. Stadsschouwburg. Oostende. / Elektra (Sophokles). Regie. Rol:
Orestes. Antwerpen. / De kwade koning (Marcel Falmagne). Regie van
de creatie. Rol: Hendrik II. Stadsschouwburg. Oostende. / Driekoningenavond
(William Shakespeare). Regie. Rol: Orsino. / De boodschap
aan Maria (Paul Claudel). Regie.
1957-1958
De vrek (Molière). Regie. Rol: Valère. / De ontdekking van de nieuwe
wereld (Morvan Lebesque naar Lope de Vega). Regie: Roger Broë. Rol:
Ferdinand IV. Denderleeuw. / Iphigeneia in Tauris (Johann Wolfgang
Goethe). Regie. Rol: Orestes. Stadsschouwburg. Oostende. / Vincent van
Gogh (Tone Brulin). Regie van de creatie. Rol: Vincent van Gogh.
Leopoldstad, Kongo.
In mei en juni 1958 maakte het Vlaamse Schouwtoneel een Kongotournee,
met volgende voorstellingen: Iphigeneia in Tauris, Driekoningenavond
en Vincent van Gogh.
1958-1959
Prometheus geboeid (Aischylos). Regie. / De gebroeders Karamazov
(naar Fjodor Dostojewski, bewerkt door Jacques Copeau). Regie. Rol:
Dimitri. Zaal Tijl. Neerpelt. / Eliezer en Sarah (Marcel Falmagne). Regie
van de creatie. Rol: Eliezer. Kleine zaal van het Paleis voor Schone
Kunsten. Brussel. / Zij gaan allen heen en Op dit ogenblik (Jef
Ceulemans). Regie van de creatie: Jan Peré. Kleine zaal van het Paleis
voor Schone Kunsten. Brussel. / Richard II (William Shakespeare).
Regie. Rol: Bolingbroke. Paleis voor Schone Kunsten. Brussel / Het verhaal
van Vasco (Georges Schéhadé). Regie: Jeanne Geldof. Zaal Legia.
Menen. / Coriolanus (William Shakespeare). The Shakespeare Memorial
Theatre (Stratford-upon-Avon). Stage. Regie: Peter Hall. Met Sir
Laurence Olivier.
1959-1960
Maria Stuart (Friedrich von Shiller). Regie. Rol: Mortimer. Openluchttheater.
Valkenburg, Nl. / Macbeth (William Shakespeare). Regie. Rol:
Macbeth. / La locandiera (Carlo Goldoni). Regie. Rol: De ridder van
Ripafratta. / Jeanne d’Arc (George Bernard Shaw). Regie. Rol: Richard
de Beauchamp, graaf van Warwick. Rivierenhof. Antwerpen. / De
gebroken kruik (Heinrich von Kleist). Regie.
50 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998
selectieve theatrografie
1961
(in mei 1961 wordt het Vlaamse Schouwtoneel ontbonden)
Schweyk in de tweede wereldoorlog (Bertolt Brecht). Théâtre de la Cité.
Villeurbanne. Regie: Roger Planchon. Regieassistentie.
1962
Realisator bij de Vlaamse Televisie, o.m. voor de programma’s Vrije
Tijds Mozaïek en Tussen Hemel en Aarde.
1963-1966
(verbonden aan het Nationaal Theater van Israël, het Habima, Tel Aviv)
Ieder zijn waarheid (Luigi Pirandello). Regie. / De koning sterft (Eugène
Ionesco). Regie. / De klucht der vergissingen (William Shakespeare).
Regie. / Het misverstand (Albert Camus). Regie. / Schweyk in de tweede
wereldoorlog (Bertolt Brecht). Regie. Ohel Theater. Tel Aviv. / Amedée
(Eugène Ionesco). Regie. Ohel Theater. Tel Aviv.
1965
Zeven tegen Thebe (Aischylos). Regie: Rudi van Vlaenderen. Regieadvies.
Toneel Vandaag. / Gastdocent aan het RITCS. Brussel.
1966-1968
(hoofd van en docent aan de toneelafdeling van de Hebreeuwse universiteit
te Jeruzalem)
Het proces van Daniël en Siniavski (eigen script). Regie. / De beer (R.
Eliraz). Regie. / De zeven tegen Thebe (Aischylos). Regie. / Dramaworkshop
aan de Rubin academie. Jeruzalem.
1968
Realisator bij de Israëlische Televisie, regisseur van luisterspelen voor de
Israëlische radio.
1971
Caligula (Albert Camus). Regie. Habima Theater.
1973-1989
Werkt voornamelijk in The Debel Gallery van zijn echtgenote, Ruth
Koppel. Hij realiseert ook nog enkele documentaires en luisterspelen.
Schrijft sinds 1984 aan de roman Bereniki 1984, waarvan hij later een
toneelbewerking maakt, aan zijn memoires en aan een boek met de
werktitel De ruivende veren van de ekster.
1989
Zes personages op zoek naar een auteur (Luigi Pirandello). Regie.
Nissan Nativ Studio. Jeruzalem.
51 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998

etienne debel
1990
Lorenzaccio (Alfred de Musset). Regie. Nissan Nativ Studio. Jeruzalem.
1991
Midzomernacht-sex-comedie (Woody Allen, bewerkt door Jürgen
Fischer). Regie. Ensemble KNS-Raamteater. Raamteater op ’t Zuid.
Antwerpen. / Het Balkon (Jean Genet). Regie. Nissan Nativ Studio.
Jeruzalem.
1992
Dardennen. Begeleiding, met Jan Decleir. Studio Herman Teirlinck.
Antwerpen.
1993
Bereniki 92. Hommage à une reine juive oubliée (eigen tekst). Regie (postuum
opgevoerd). Tutti-Frutti University Theater Festival. Jeruzalem.
Etienne Debel is overleden op 19 mei 1993.
52 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998
BIBLIOGRAFIE
Archief en bronnenmateriaal
Deze publicatie is gebaseerd op documenten uit het Archief en Museum
voor het Vlaamse Cultuurleven (AMVC) te Antwerpen. Bronnenmateriaal
dat tijdens het onderzoek opgedoken of ontstaan is (bv. interviews),
is overgemaakt aan het AMVC. Niet-gepubliceerde bronnen uit de collectie
van het AMVC worden als volgt geciteerd: herkomst (AMVC),
dossiernummer (voor Etienne Debel: D223, voor het VST: S4722),
inschrijvingsnummer, ev. aantal fysische eenheden.
Recensies over het Vlaamse Schouwtoneel (selectie)
De Knecht van Twee Meesters
J.C. ‘De première van “Het Schouwtoneel’’’, in: Het Volk (19-9-1995).
L.H. ‘Toneel te Brussel: Opvoering door Het Schouwtoneel van C.
Goldoni’s Knecht van Twee Meesters, in de KVS’, in: De Standaard
(18-12-1955).
Van Morckhoven, Paul. ‘Het Vlaams Schouwtoneel: De Knecht van
Twee Meesters door Carlo Goldoni’, in: Het Toneel 53/20, 1955.
Christoffel Columbus
M.V. ‘Geslaagde kreatie van Christoffel Columbus te Izegem’, in: De
Standaard (18-12-1955).
N.N. ‘Christoffel Columbus’, in: De Mandelbode (17-12-1955).
N.N. ‘Het Vlaamse Schouwtoneel te Brussel: Christoffel Columbus, in:
Het Laatste Nieuws (12-4-1956).
Gloriant
N.N. ‘Middeleeuws Kasteelfeest: Een avond in het vroed, amoureuze en
het zotte’, in: Vooruit (26-2-1956).
Don Carlos
N.N. ‘Don Carlos…un kein Ende’, in: De Gentenaar (11-6-1956).
D’Haese, Jan. ‘Het Vlaamse Schouwtoneel: Drie kwart Don Carlos’, in:
’t Pallieterke, 12/14, 1956.
Van Morckhoven, Paul. ‘Schillers Don Carlos’, in: De Standaard (9-8-
1956).
53 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998

etienne debel
De Held van het Westen
N.N. ‘Koninklijke Vlaamse Schouwburg te Brussel: Opvoering van De
Held van het Westen in de K.V.S.’, in: De Standaard (18-12-1956).
Pg. ‘Schouwtoneel en Karsenty: Iets over onrijpe premières’, in:
Nieuwsblad van de Kust (20-12-1956).
Elektra
N.N. ‘Toneel in Antwerpen: Sofokles’ Elektra: Schoolvoorstelling door
het Vlaamse Schouwtoneel’, in: Het Handelsblad (18-7-1957).
De Kwade Koning
Kröjer, Maxim. ‘Het Vlaamse Schouwtoneel: De Kwade Koning van
Marcel Falmagne’, in: Het Handelsblad (9-5-1957).
G. ‘Een geslaagd eksperiment: De Kwade Koning…’, in: Gazet van
Antwerpen (10-5-1957).
N.N. ‘Toneelcolloquium te Sint-Truiden: De Kwade Koning…’, in: Het
Belang van Limburg (2-10-1957).
Driekoningenavond
N.N. ‘Driekoningenavond’, in: Gazet van Antwerpen (24-4-1957).
P.H. ‘Vlaams Schouwtoneel trad in Valkenburg op: Verdienstelijke
Driekoningenavond’, in: Limburgsch Dagblad (5-7-1957).
N.N. ‘Toneel te Brugge: Driekoningenavond door het Schouwtoneel’, in:
Het Volk (31-10-1957).
De Vrek
B1. ‘Oostende: De Vrek’, in: Het Laatste Nieuws (10-10-1957).
Van Morckhoven, Paul. ‘De Vrek van Molière: Een gave vertoning door
het Vlaamse Schouwtoneel’, in: De Standaard (29-12-1957).
K. ‘Piet Stautkring: De Vrek’, in: De Waasse Klok (13-1-1958).
De Ontdekking van de Nieuwe Wereld
N.N. ‘De ontdekking van de nieuwe wereld’, in: Nieuwsblad van de
Kust (28-11-1957).
N.N. ‘De ontdekking van de nieuwe wereld’, in: De Zeewacht (29-11-
1957).
Iphigeneia in Tauris
S. ‘Iphigeneia in Tauris’, in: Nieuwsblad van de Kust (16-1-1958).
N.N. ‘Première te Oostende: Iphigeneia in Tauris’, in: De Nieuwe Gids
(20-1-1958).
54 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998
bibliografie
W.L. ‘Het Vlaamse Schouwtoneel: Iphigeneia in Tauris’, in: Het Kustblad
(22-1-1958).
Kongotournee van Het Vlaamse Schouwtoneel
B.F. ‘Het Vlaamse Schouwtoneel van Brussel brengt: Gelukkige verjonging
in Kongotournee ’58’, in: De Week (4-5-1958).
N.N. ‘La Tournée 1958 de “Het Vlaamse Schouwtoneel’’’, in: L’Avenir
(19-4-1958).
Van Morckhoven, Paul. ‘Het Vlaamse Schouwtoneel: de acteurs’, in: De
Week (27-4-1958).
Diverse artikels in het koloniale tijdschrift Band, 17/3 (1958).
Vincent van Gogh
Knop, Staf. ‘Het Vlaamse Schouwtoneel te Brussel: Vincent van Gogh’,
in: Het Laatste Nieuws (22-10-1958).
De Gebroeders Karamazov
J.H.L. ‘Première van De gebroeders Karamazow door het Vlaamse
Schouwtoneel’, in: Het Volk (13-11-1958).
Stijnen, R. ‘Piet Stautkring: De gebroeders Karamazow’, in: De Waasse
Klok (21-11-1958).
Eliezer en Sarah
L.P. ‘Eliezer en Sarah door Het Vlaamse Schouwtoneel’, in: Het Volk
(26-11-1958).
Van Morckhoven, P. ‘Toneel te Brussel: Het Vlaamse Schouwtoneel
creëert…’, in: De Standaard (29-11-1958).
Sion, Georges. ‘Eliezer et Sarah: au Vlaamse Schouwtoneel’, in: Les
Beaux-Arts, 23/831, p.3.
Op dit ogenblik & Zij gingen allen heen
Knop, Staf. ‘Het Vlaamse Schouwtoneel te Brussel: Creatie van twee
eenakters’, in: Het Laatse Nieuws (10-12-1958).
V. ‘Jong toneel voor een jong auteur: Het Vlaamse Schouwtoneel voert
éénakters op van Jef Ceulemans’, in: Het Volk (januari 1959).
Richard II
Z. ‘Koning Richard II ontdekt door Vlaamse Schouwtoneel’, in: Het
Brugsch Handelsblad (14-2-1959).
55 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998

etienne debel
Het Verhaal van Vasco
E.D. ‘Het Vlaamse Schouwtoneel: Het Verhaal van Vasco’, in: Het
Laatste Nieuws, 13-3-1959.
Z. ‘Het verhaal van Vasco’, in: Het Brugsch Handelsblad, 14-3-1959.
Maria Stuart
Knop S. ‘Vlaamse Poëziedagen te Wemmel: Schiller’s…’, in: Het Laatste
Nieuws (27-7-1959).
L.P. ‘De Poëziedagen te Wemmel: Maria Stuart door het Vlaamse
Schouwtoneel’, in: Het Volk, (27-7-1959).
La Locandiera
N.N. ‘Toneelzomerseizoen te Valkenburg: Vlaams Schouwtoneel debuteert’,
in: Het Belang van Limburg (10-6-1960).
Jeanne d’Arc
Moeyens, F. ‘Openluchttheater Rivierenhof: Jeanne d’Arc door het
Vlaamse Schouwtoneel’, in: Het Toneel, 57/48 (1960), p.1-2.
Van Morckhoven, Paul. ‘Het Vlaamse Schouwtoneel: Shaws Jeanne
d’Arc…’, in: De Standaard (26-7-1960).
Kröjer, Maxim. ‘Openluchttheater Rivierenhof: Jeanne d’Arc door het
Vlaamse Schouwtoneel’, in: Het Handelsblad (26-7-1960).
Algemene artikels over het Vlaamse Schouwtoneel
Alkman. ‘Het Vlaamse Schouwtoneel’, in: Humo, 25/1041 (1960), p.76-79.
Debel, Etienne. ‘Celui du Vlaamse Schouwtoneel’, in: Théâtre de
Belgique, 2/9 (1956), p.20.
Etienne, F. ‘Het Schouwtoneel’, in: West-Vlaanderen, 5/1 (1956), p.36-39.
Geldof, Jeanne. ‘Het Vlaamse Schouwtoneel’, in: Standpunt, 3/3 (1958).
P. ‘Weer V.S.T.: Wat brengt ons Debel?’, in: Nieuwsblad van de Kust (23-
10-1958).
Van Morckhoven, Paul. ‘Met het Vlaamse Schouwtoneel op reis…’, in:
De Standaard (25-7-1957).
Verstraelen, Leen. ‘Het Nederlands Kamertoneel te Antwerpen speelt Piet
Sterckx’ De Verdwaalde Plant’, in: Een theatergeschiedenis der
Nederlanden: Tien eeuwen drama en theater in Nederland en
Vlaanderen, Amsterdam, Amsterdam University Press, 1996, p.686-693.
Verreyt, Frans. ‘Het Vlaamse Schouwtoneel’, in: Deze Tijd 3/1 (1957).
Verreyt, Frans. ‘Le phénomène des jeunes compagnies en Flandre’, in:
Théâtre de Belgique, 5/17-18 (1963), p.75-81.
56 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998
bibliografie
Verreyt, Frans. ‘De jonge toneelgroepen in Vlaanderen’, in: Nieuw
Vlaams Tijdschrift, 16/4 (1963), p.448-460.
N.N. ‘Start van nieuwe groep: Het Schouwtoneel’, in: Het Volk (14-9-
1955).
N.N. ‘Het Vlaamse Schouwtoneel te Brussel’, in: De Standaard (1-12-
1958).
Het Vlaamse Schouwtoneel heeft, tussen september 1958 en april 1959,
een eigen tijdschrift uitgegeven: Dialoog. Schriften van het Vlaamse
Schouwtoneel. Dit tweemaandelijks tijdschrift heeft het slechts 4 nummers
volgehouden. Het bevat ondermeer bijdragen van Marcel
Falmagne, Frans Verreyt, Tone Brulin en Jef Ceulemans.
Artikels over Een midzomernacht-sex-comedie
Berghmans, Linda. ‘Midzomernacht-sex-comedie van KNS-Raamteater:
film op planken’, in: De Standaard (19-11-1991).
Van Gansbeke, Wim. ‘Shakespeare als peetvader: Ensemble KNS-Raamteater
speelt Woody Allen’, in: De Morgen (20-11-1991).
Lebeau, Lili. ‘Woody Allen ook leuk op de planken…’, in: Gazet van
Antwerpen (22-11-1991).
Arteel, Roger. ‘Joods is anders: Woody Allen’s Een midzomernacht-sexcomedie
in het Raamteater op ’t Zuid in Antwerpen’, in: Knack (27-
11-1991).
Artikels over Etienne Debel
Brachfeld, S. ‘Etienne Debel’, in: De Vlaamse Gids, 77/5 (1993), p.36-41.
Krupp, D. ‘The Debel Gallery’, in: Ariel, 62 (1968), p.69-78.
Morali, Y. ‘Les chambres secrètes d’Etienne Debel’, in: The Jerusalem
Post – édition française internationale (10-8-1993), p.14.
Paris, A. ‘Un jeune belge fait des mises-en-scène a Tel-Aviv…en Hebreu’,
in: Le Soir (11-2-1965).
Ronnen, M. ‘Etienne Debel 1931-93’, in: The Jerusalem Post Magazine
(11-6-1993).
Stuyck, R. ‘Vlaming werd regisseur bij de Israëlische tv…’, in: T.V.-
Express, 5/1970.
Van Morckhoven, Paul. ‘De toneelkijker op Etienne Debel’, in: De
Standaard (19-2-1962).
Van Morckhoven, Paul. ‘De toneelkijker op een Israëlische Vlaming…’,
in: De Standaard (3-3-1965).
Vanwoensel, S. ‘Vlaams theaterregisseur Etienne Debel woont sinds…’,
in: Gazet van Antwerpen (10-8-1990).
57 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998

N.N. ‘Vlaams regisseur in het buitenland’, in: Het Volk (14-9-1961).
N.N. ‘Etienne Debel trouwt in Israël’, in: Het Laatste Nieuws (25-1-
1963).
N.N. ‘Directeur Debel’, in: De Standaard (4-6-1993).
N.N. ‘Regisseur Etienne Debel overleden’, in: De Morgen (4-6-1993).
Interviews over Etienne Debel
Dieter Suls (tapes overgemaakt aan het AMVC, Antwerpen)
Toon Brouwers (9-12-1997).
Jef Ceulemans (8-1-1997).
Jeanne (Joanna) Geldof (23-12-1997).
Jan Peré (29-12-1997).
Walter Tillemans (22-12-1997).
Frans Verreyt (10-2-1998)
Klaas Tindemans
Frans Verreyt (5-11-1998)
etienne debel
58 / kritisch theater lexicon - 13 - december 1998

Dit is een uitgave van Vlaams Theater Instituut v.z.w. in samenwerking met de
studierichtingen Theaterwetenschap van de vier Vlaamse universiteiten:
U.I.Antwerpen, Universiteit Gent, K.U.Leuven, V.U.Brussel.
Hoofdredacteur
Geert Opsomer
Redactieraad
Pol Arias, Annie Declerck, Ronald Geerts, Erwin Jans, Rudi Laermans,
Kristel Marcoen, Frank Peeters, Klaas Tindemans, Luk Van den Dries,
Marianne Van Kerkhoven, Jaak van Schoor
Vormgeving
Inge Ketelers
Fotogravure en druk
Cultura, Wetteren
Oplage
500 ex.
Kritisch Theater Lexicon 13, Portret Etienne Debel
Auteurs
Klaas Tindemans en Dieter Suls
Theatrografie / Bibliografie
Dieters Suls
Correcties
Griet Vandewalle
Foto Portret Etienne Debel
A.M.V.C. Antwerpen
Foto’s
p. 29: A.M.V.C. Antwerpen / p. 30: Herman Selleslags (Humo, jaargang 25, nr.
1041) / p. 31: Herman Selleslags (Humo, jaargang 25, nr. 1041) / p. 32: Herman
Selleslags (Humo, jaargang 25, nr. 1041), A.M.V.C. Antwerpen
Vlaams Theater Instituut v.z.w., Sainctelettesquare 19, 1000 Brussel,
tel.: 02/201.09.06, fax: 02/203.02.05
e-mail: info@vti.be website: http://www.vti.be
ISBN 90-74351-14-X — D/1998/4610/07
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt zonder
voorafgaande toestemming van de uitgever.
Het Vlaams Theater Instituut is een centrum voor onderzoek, documentatie,
advies en promotie van de podiumkunsten. Het Vlaams Theater Instituut wordt
betoelaagd door het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Administratie
Cultuur en is gesponsord door de Nationale Loterij en Océ Belgium.
Deze uitgave kwam tot stand met de steun van Het Theaterfestival v.z.w.
© 1998 / Verantwoordelijke uitgever: Klaas Tindemans