Jan Fabre - depot voor het VTi

jan fabre
De choreografieën
In de jaren tachtig heeft Fabre geregeld bedenkingen geuit tegenover
de hedendaagse dans. Hij had twijfels over de vrijheid waarmee
met het menselijke lichaam werd omgegaan en over de vrije
uitdrukkingsmogelijkheden. Hij hekelde de dans. Toch werkte hij
toen al met dansers als Wim Vandekeybus, Marc Vanrunxt,
Annamirl van der Pluijm en Eric Raeves. Al in de eerste theatertrilogie
werden de mogelijkheden van dans en ballet onderzocht.
In Het is theater zoals te verwachten en te voorzien was werden
dansscènes geïntegreerd, gechoreografeerd door Jan Fabre en
Marc Vanrunxt. In De macht der theaterlijke dwaasheden herhaalde
Annamirl van der Pluijm met de rug naar het publiek
gedurende een lange tijd steeds dezelfde balletbeweging. Deze
scène bleek een voorafspiegeling van Fabres eerste avondvullende
choreografie De danssecties die als een voorstudie van het eerste
deel van Fabres operatrilogie in 1987 te Kassel werden voorgesteld.
In 1990 creëerde Fabre op uitnodiging van William
Forsythe The sound of one hand clapping voor het Ballett
Frankfurt. In 1993 maakte hij Da un’altra faccia del tempo, en
in 1995 in opdracht van Het Nationale Ballet (Nederland) zijn
vierde choreografie Quando la terra si rimette in movimento.
Solo’s uit deze choreografieën werden in 1995 bewerkt tot Drie
solo’s. Ook in zijn theatertrilogie van het lichaam en in De Vier
Temperamenten van 1997 nemen dans en ballet een belangrijke
plaats in.
In De danssecties worden elementaire bewegingen van het klassieke
ballet tergend langzaam uitgevoerd. De quasi-stilstand is
echter misleidend. Klassiek ballet vereist een grote discipline op
het gebied van energie en van beweging. Emil Hrvatin wijst op de
overeenkomst met het disciplinebegrip bij Michel Foucault: ‘Het
historische moment voor de disciplinering is de geboorte van een
kunst van het menselijke lichaam die zich niet enkel richt op de
toename van vaardigheden, noch op de bekrachtiging van de
onderworpenheid, maar op het scheppen van een betrekking die
met één mechanisme het lichaam bruikbaarder maakt door het
gehoorzamer te maken, en omgekeerd.’ Fabre toont de disciplinering:
de dansers lijken traag en onbeweeglijk, maar de energie
woekert onderhuids. Hij wil de dans niet bevrijden, zoals Isadora
Duncan die over de dans als taal van de ziel spreekt. Hij wil de
waarheid van het ballet juist tonen door de discipline te radicali-
16 / kritisch theater lexicon - 10 - november 1997
performance, theater, dans en opera
seren. Door zo de essentie van het ballet uit te vergroten, door
traagheid en precisie te laten samengaan, stoot hij echter op de
grens van het dansante. Het gaat niet langer om beweging maar
om pose. Rudi Laermans ziet hier een verwantschap met de oorsprong
van de ballettraditie. 8 Tijdens het Quattrocento was de
danskunst in zekere zin synoniem met de kunst van het stilstaan,
van de posata of posa. De discipline stuit echter nog op een andere
grens. De volstrekte stilstand blijkt onmogelijk te zijn. Elke
verstorende trilling van de spieren is zichtbaar, zeker wanneer de
danseressen in lingerie dansen. De radicalisering van de discipline
vergroot de zichtbaarheid van hetgeen aan de disciplinering ontsnapt.
Het achterdoek van het toneel van De danssecties is volledig
blauw gebict. Toen De danssecties in 1987 in première gingen,
werd onder de titel Het uur blauw een serie tekeningen tentoongesteld.
9 Fabre verwijst met deze titel naar de entomoloog en
verre verwant Jean-Henri Fabre (1823-1915) die het moment tussen
nacht en dag ‘het uur blauw’ noemde. Jan Fabre neemt die
gedachte over: ‘Wanneer de nachtdieren gaan slapen en de dagdieren
ontwaken, is er in de natuur een moment van sublieme
stilte waarin alles opensplijt, openbarst en verandert. Dat
moment ben ik gaan opzoeken, gaan innemen. Het is een ruimte
tussen dag en nacht, tussen leven en dood, waarin ondefinieerbare
dingen gebeuren.’ Het is niet zozeer de uitbarsting waarin
Fabre geïnteresseerd is, maar het moment daarvoor. Het blauw
van de bictekening is rustgevend, maar zit toch boordevol spanning
en energie. Vanop een afstand gezien, zijn de lijnen nauwelijks
of niet te onderscheiden. Toch is het blauw niet egaal. Het
vibreert. Elke biclijn is een gebeurtenis. Het geheel zuigt je mee in
een verraderlijke diepte. Eenzelfde schijnbare rust stralen de dansers
uit. Maar achter de stilte gaat een tumult schuil, en elke trage
beweging is een gebeurtenis. Wanneer de danseressen gekleed zijn
in blauwgebicte kostuums lijkt het of ze zich losmaken uit het
achterdoek. Op een bepaald moment in De danssecties zijn hun
handen met de linten van hun pointes samengebonden. Staande
op de bal van hun voet, met een letterlijk ingebonden bewegingsvrijheid,
trillen de danseressen met de lijnen van de tekening mee.
Choreograferen is tekenen in de ruimte volgens Fabre. De
plaatsing van de dansers (in geometrische patronen zoals bij
voorbeeld de v-vorm in De danssecties) vergelijkt hij met een
biclijn die een vlak snijdt en splijt en zo een nieuwe ruimte
17 / kritisch theater lexicon - 10 - november 1997