Jan Fabre - depot voor het VTi

jan fabre
De eerste theatertrilogie
Van 1980 tot 1984 maakt Fabre zijn eerste drie theaterstukken,
waarmee hij de performancekunst in het theater introduceert.
Theater geschreven met een K is een Kater verkent de mogelijkheden
van een geschreven tekst in het theater. Het stuk handelt
over seks, geweld en frustratie. De tekst wordt op verschillende
manieren op de scène gebracht: als grafisch element, als gesproken
taal en als handeling van het schrijven zelf door de tekst ter
plekke te typen. Wat zich voor de ogen van de schrijver afspeelt,
is gruwelijk en beestachtig: vernederingen, martelingen en verkrachting.
‘Het is theater van de persoonlijke wreedheid’, zoals
Fabre het noemt, hiermee verwijzend naar het theater van de
wreedheid van Antonin Artaud. Zowel de acteurs als de tekst
worden opgevoerd (in de betekenis van opgedreven of onder
stroom gezet) en aangerand. Maar hoe reëel het spel voor de
acteurs ook is (op risico van vervolging wegens zedenschennis),
het blijft theater.
De fysieke aanwezigheid van de acteurs wordt in Het is theater
zoals te verwachten en te voorzien was verder onderzocht. Het
stuk heeft de lengte van een werkdag. Het lijkt alsof de meer dan
twintig scènes geen noodzakelijke opeenvolging hebben en eindeloos
duren. Er is geen verhaal, er zijn geen personages, er is geen
emotionele inleving. De acteurs spelen nauwelijks maar voeren
opdrachten uit. Twee acteurs kleden zich eindeloos aan en uit. In
een andere scène rennen twee acteurs ter plaatse, terwijl ze om
beurten in trefwoorden en halve zinnen een dag beschrijven. Uit
aan haken opgehangen plastic zakken sijpelt langzaam zand op de
grond terwijl acteurs springen, vallen, opveren, springen, vallen
enz. Door de eindeloze herhaling sluipt de werkelijkheid binnen
in de aanvankelijk gespeelde scènes. De lichamen van de acteurs
reageren werkelijk: ze zijn vermoeid, bezweet, ontredderd soms.
De dramaturgie en het verloop van de voorstelling is gebaseerd op
deze fysieke reacties. Ook de toeschouwer wordt door de reële
tijd overvallen: door verveling, honger, vermoeidheid, én betrokkenheid.
Zoals bij de performances gaat het (in de woorden van
Fabre) ‘om de intensiteit van fysieke en mentale overdracht van
energie’. Door de duur en de herhaling kan het werkelijke in het
theater binnensijpelen. Maar de theatervorm wordt daarmee niet
verlaten. Volgens Emil Hrvatin functioneert elk theater op basis
van herhaling en is de voorstelling Het is theater zoals te ver-
12 / kritisch theater lexicon - 10 - november 1997
performance, theater, dans en opera
wachten en te voorzien was dan ook een voorstelling over de
basisprincipes van het theater. 4 Maar net doordat de herhaling het
reële inbrengt, stuit de herhaling ook op zijn onmogelijkheid.
Geen enkele handeling wordt tweemaal op dezelfde manier uitgevoerd.
De acteurs raken zo vermoeid dat ze de oorspronkelijke
vorm niet meer kunnen handhaven. De herhaling abstraheert niet
zomaar de vorm van de handeling: ze doet de vorm verdwijnen.
Hoe eindeloos de herhalingen ook lijken, ze kennen een grens.
‘Theater is een oefening in verdwijning,’ zegt Fabre.
Behalve de herhalingen zijn er in Het is theater zoals te verwachten
en te voorzien was beeldende scènes waarin de acteurs
tableaux vivants vormen met verwijzingen naar de beeldende
kunst. In De macht der theaterlijke Dwaasheden wordt de link
tussen theater en schilderkunst explicieter gelegd. Op het achterdoek
van het podium worden schilderijen van onder meer
Michelangelo, Ingres, David en Fragonard uitvergroot geprojecteerd.
Meestal stellen ze een gestolde actie voor die een tegenhanger
krijgt in de actie op het toneel. De schilderijen doen zelf
eerder denken aan theater dan aan het werkelijke leven. Ze beelden
meestal een heroïsche of mythologische gebeurtenis uit. In
één van de scènes dragen vier acteurs vier actrices van achter op
het toneel naar voren en leggen ze daar neer. Op het achterdoek
wordt Amor en Psychè van Picot getoond. Door de handeling te
blijven herhalen wordt het dragen verbeten – het wordt bijna een
voortslepen – en verdwijnt de vorm (die nog wel op het achterdoek
te zien is). Vervolgens zien we op het achterdoek De overwinning
van de gebroeders Le Nain waarop een vrouw triomfantelijk
bij het lijk van een man staat.
In een andere scène lopen de acteurs ter plaatse zoals in Het is
theater zoals te verwachten en te voorzien was. Opnieuw raken
ze uitgeput. Ondertussen roepen ze data, steden en namen: Peter
Brook, Heiner Müller, Robert Wilson enz. Niet alleen de relatie
met de geschiedenis van de schilderkunst maar ook met die van
het theater wordt gethematiseerd. In het begin van het stuk worden
alle acteurs van het podium geduwd. Iedereen klautert er
terug op, behalve Els Deceukelier. Steeds als zij probeert op het
podium te klimmen, wordt zij hardhandig tegengehouden door
een van de andere acteurs. Telkens wordt haar het jaartal 1876
toegeroepen. Afgemat en wanhopig schreeuwt ze uiteindelijk het
paswoord ‘Richard Wagner, Ring des Nibelungen, Festspielhaus
Bayreuth’. De verwijzing naar het begin van het moderne theater
13 / kritisch theater lexicon - 10 - november 1997