Jan Fabre - depot voor het VTi

jan fabre
Fabres werk kan als een anachronisme worden omschreven.
Toch kan door zo’n typering de actualiteit en de werkelijke historiciteit
van dit werk uit het oog worden verloren. Precies de
verhouding tegenover de romantiek zou verder uitgetekend kunnen
worden. De spanning die in Fabres opera’s voelbaar is tussen
enerzijds het verhevene of het transcendente en anderzijds het
grijpbare of aardse, was in het begin van de vorige eeuw een
belangrijk thema. Tot in onze tijd worden de ideeën over kunst
en kunstenaars erdoor beïnvloed. De impasse en hang naar zelfvernietiging
die met deze spanning samenhangen, zijn ook terug
te vinden in Fabres opera’s. Ook hiermee verwante romantische
gedachten over de tegenstelling tussen zuiverheid en onzuiverheid,
of over de kunstenaar als genie, zijn Fabre niet vreemd.
Monologen en andere theatervoorstellingen
Fabre verwijst graag naar ouder werk. Zeer expliciet is dit bijvoorbeeld
het geval in De keizer van het verlies (1994). De impliciete
verwijzingen naar andere theaterstukken, zoals letterlijke
herhalingen van een scènebeeld, zijn in Fabres oeuvre bijna niet
te tellen. De keizer van het verlies is opgedragen aan Marc
(Moon) Van Overmeir die al in 1982 bij Fabre werkte. Fabre
schrijft vaker teksten voor bepaalde acteurs. Vervalsing zoals ze
is, onvervalst is in 1992 geschreven voor Els Deceukelier. Beide
acteurs hebben ook oudere teksten vertolkt: Marc Van Overmeir
de in 1980 geschreven monoloog Wie spreekt mijn gedachte... en
Deceukelier Zij was en zij is, zelfs uit 1975. In 1995 ging Een
doodnormale vrouw, de derde solo voor Els Deceukelier, in première.
Ook de vier solo’s uit De vier temperamenten (1997) zijn
speciaal gemaakt voor acteurs/dansers die recent of vroeger bij
Fabre hebben gewerkt: Renée Copraij, Wim Vandekeybus, Marc
Vanrunxt en Annamirl van der Pluijm.
In 1989 ensceneert Fabre in Frankfurt voor het eerst drie teksten
die hij tussen 1975 en 1980 heeft geschreven: Het interview
dat sterft..., Het paleis om vier uur ’s morgens...A.G. en De reïncarnatie
van God. In Het interview dat sterft... debiteren vier
acteurs hun tekst uiterst langzaam: na elk woord laten ze een
pauze van vijf seconden. Elk woord wordt een gebeurtenis, maar
de betekenis van de zinnen dreigt de toehoorder te ontgaan. Het
is eerder de stilte die spreekt dan de woorden. Het gesprek zelf
28 / kritisch theater lexicon - 10 - november 1997
performance, theater, dans en opera
lijkt te sterven. Een extreem dwingend kader herleidt het spel van
de acteurs tot een minimum, net zoals het harnas de bewegingen
van de dansers belemmerde. Dit is ook in andere stukken het
geval. In Wie spreekt mijn gedachte... (1992) zit Marc van
Overmeir in een konijnenpak en krijgt elektrische schokken toegediend.
In De reïncarnatie van God staan twee actrices bijna de
hele voorstelling onbeweeglijk achter gekantelde piano’s. De fixatie
heeft een abstrahering en zelfs verdwijning van de acteur tot
gevolg. Deze wordt gereduceerd tot een puur fysieke verschijning.
En vaak wordt het lichaam ook nog herleid tot een louter
object, alsof het met een Sartriaanse blik wordt bekeken.
Hetzelfde gebeurt met de taal. Haar desorganisatie in Het interview
dat sterft... heeft een abstrahering van de betekenis tot
gevolg, met als rest een uiterst precies getimed maar bijna volledig
tot klank herleid stemgeluid. Soms krijgt spel toch een kans.
De manier bijvoorbeeld waarop Dirk Roofthooft De keizer van
het verlies speelt, is vergelijkbaar met de niet-Fabriaanse dans
van Antony Rizzi in Glowing Icons. Hoe de acteurs of dansers
verschillend reageren op de fixatie of letterlijke gevangenschap, is
vaak intrigerend om zien. Soms lijkt het alsof het Fabre daarom
te doen is. Fabre zelf wordt door zijn regie van ‘gevangenneming’
van het toneel verdreven, naar de plaats van de toeschouwer. Hij
laat op de scène in tegenstelling tot vele regisseurs/choreografen
geen spoor na van zijn eigen motoriek of lichamelijkheid.
Overigens verzetten zich niet alleen de acteurs tegen de fixatie.
De katten, muizen, spinnen en vogels die Fabre op de scène zet,
willen ontsnappen. Of ze spartelen zoals de vissen in Het interview
dat sterft... voor hun leven. De dieren op de scène worden
zoals Hertmans opmerkt weliswaar herleid tot de platoonse idee
van zichzelf, maar die reductie is niet pijnloos. Zelfs de onverschilligheid
van de uil tegenover wat op het toneel gebeurt, roept
de droefenis op van verbannen en verdwenen leven.
De reïncarnatie van God gaat over Emile, een personage dat
gebaseerd is op de vroeggestorven broer van Jan Fabre. In dit
stuk zijn de andere personages: Emiles broer Jean en de tweelingszussen
Vera en Velsa. Dezelfde tweelingszussen-actrices vertolken
de ontdubbelde interviewster in Het interview dat sterft...
Ook Het paleis om vier uur ’s morgens...A.G. kent een tweeling
in de figuren van Karl May en Effi Briest. De keizer van het verlies
heeft een ledenpop als tweelingsbroer. En in Vervalsing zoals
29 / kritisch theater lexicon - 10 - november 1997