Jan Fabre - depot voor het VTi

jan fabre
Toch is het bij Fabre niet om gracieuze, elegante of virtuoze
dans te doen. De taal van het ballet herleidt hij – vooral in de
gedeelten waarin er orde heerst – tot een elementair vocabularium.
In wezen staat dit ver af van de manier waarop William
Forsythe het klassiek ballet vernieuwt, of althans deconstrueert,
en uitkomt bij een zeer complexe danstaal waarbij het centrum
of zwaartepunt van de bewegingen zodanig in het lichaam van de
dansers ronddoolt dat de kinesfeer wordt opengebroken. De verwantschap
tussen beiden ligt eerder in het uitgangspunt van de
ontmanteling van het klassieke ballet van binnenuit, dan in een
inhoudelijke overeenkomst. Dit ‘van binnenuit’ heeft bij Fabre
overigens een relatieve betekenis. Omdat de theaterruimte bij
hem een kijkdoos is, is zijn eigen positie als choreograaf die van
een buitenstaander, een toeschouwer. Hij choreografeert niet
vanuit het standpunt van de dansers hoewel zij het bewegingsmateriaal
aanbrengen. Voor hem zitten de dansers in zekere zin
gevangen in die kijkdoos. Zo kijkt hij dan ook naar hen: fixerend
en reducerend. Hij legt hen een strikt kader op. Soms lijkt het
dan ook of de dansers naar vrijheid snakken. Zelfs in de meest
chaotische scènes, met figuren en taferelen die aan Bosch of
Ensor doen denken, weegt de gevangenschap. De dansers kunnen
niet uitbreken uit hun bizarre wereld die de toeschouwer alleen
van buitenaf kan bekijken en die hem dan ook grotendeels
vreemd blijft. Elke choreografie articuleert op een andere wijze
de spanning tussen de opgelegde restricties en het eigen bewegingsidioom
van de dansers. In Glowing Icons danst Antony
Rizzi, assistent bij Forsythe, de passen van Neil Armstrong op de
maan. De vermindering van de zwaartekracht, de happen zuurstof
die de astronaut neemt, de golving en deining van de beweging
maken van deze solo een uiterst vloeiende, dansante en in
zekere zin niet-Fabriaanse dans. Het lijkt wel of Rizzi daar ver in
de ruimte aan de restricties is kunnen ontsnappen.
De operatrilogie: The Minds of Helena Troubleyn
Na zijn eerste drie theaterstukken besloot Fabre zich te wijden
aan de opera. De opera als instituut beschouwde hij als een bastion
dat veroverd moest worden. De danssecties waren een voorstudie
voor zijn eerste opera Das Glas im Kopf wird vom Glas
die in 1990 in de Vlaamse Opera te Antwerpen in première ging
20 / kritisch theater lexicon - 10 - november 1997
performance, theater, dans en opera
en die het eerste deel uitmaakt van de geplande trilogie. The
sound of one hand clapping was een voorbereiding op het tweede
deel, Silent screams, difficult dreams, dat in première ging in
1992 ter afsluiting van Documenta in Kassel. Van het derde deel
(La liberta chiama la liberta) bestaan op dit moment enkel nog
maar voorstudies: Da un’altra faccia del tempo en Quando la
terra si rimette in movimento. Fabre is zowel de librettist als de
regisseur van de opera’s. Hij staat eveneens in voor de belichting,
de kostumering en de scenografie. De compositie is van
Eugeniusz Knapik, een leerling van Górecki, wiens muziek
gebruikt werd in De danssecties. Het is Knapiks eerste opera,
geschreven op vraag van Fabre. Knapiks belangstelling was nooit
naar opera uitgegaan. Een gezongen gesprek beschouwde hij als
een absurditeit. De beide delen van The minds of Helena
Troubleyn zijn ook geen traditionele opera met een dramatische
handeling of een mythologisch verhaal. De taal die Fabre hanteert
is vooral symbolisch, hoewel er toch een narratief gegeven
is. De hele trilogie gaat over Helena Troubleyn, een personage
gebaseerd op een vrouw die Fabre sinds zijn kindertijd kende en
die in 1984 overleden is. Een vrouw die in een fantasiewereld
leefde. Haar persoonlijkheid en haar verhalen (haar ‘leugens van
de verbeelding’) trokken Fabre aan. Ondanks haar zelfvernietigingsdrang
was zij voor Fabre de belichaming van de kracht van
de schoonheid. Aan het einde van haar leven zong ze voortdurend
alsof ze daarmee de angst voor de dood wilde bezweren. Ze
leek op een arend, het dier dat in de opera geraakt wordt door de
pijl gemaakt van zijn eigen veren. Deze vrouw droomde ervan
zichzelf als kind te kunnen ontmoeten. Ze sprak luidop tegen een
denkbeeldig kind. In de opera heet dit kind dat nooit een antwoord
geeft, Fressia, afgeleid van het Italiaanse woord voor pijl.
Fabre creëert een nieuwe mythologie, verbonden met een eigen
symboliek. Terugkerende elementen uit vroeger werk worden
samengebracht. Ze verwerven een vertrouwdheid en tegelijk
wordt er een nieuwe betekenislaag aangebracht. Das Glas im
Kopf wird vom Glas speelt zich volledig af in een blauwgebicte
scène: het uur blauw. De schemerzone tussen werkelijkheid en
droomwereld waarin Helena Troubleyn zich bevindt. Blauw is
ook de kleur voor trouw (Troubleyn: trouw blijven). In de eerste
scène van Das Glas im Kopf wird vom Glas wordt Il Ragazzo
con la luna e le stelle sulla testa geïntroduceerd (de jongen met de
maan en de sterren op het hoofd). Hij gooit scharen omhoog die
21 / kritisch theater lexicon - 10 - november 1997