1 Versie 7 Onder cultuur: kennis van gronden en gronden van ...

Versie 7
Onder cultuur:
kennis van gronden en
gronden van kennis
1
Louk de la Rive Box*
Kennisnetwerken en hun culturele inbedding, daar gaat het in deze rede over.
Vooral over kennisnetwerken in internationale samenwerking. Onder invloed van de
automatisering van ons wereldbeeld denken we dan direct aan computers, internet
en aan die vinding van de eeuw: het wereldwijde informatieweb. Die associatie laat
ik even rusten en kom er aan het eind van mijn betoog op terug. Laat ik beginnen
met een anekdote waarmee ik het eerste luik van een drieluik open.
Boerenverstandhouding
De Dominicaanse Republiek 1979. We staan in het Centraal Bergland in een plaatsje
dat slechts met een muilezel kan worden bereikt. Wij, dat zijn een boer, een
teeltkundige en ik, een socioloog. De boer legt ons uit waarom hij bepaalde
gewassen op een bepaald terrein verbouwt. 'Bittere cassave op dit deel van het land,
omdat het een links warm stuk is en zoete cassave daar op dat koele, rechtse stuk.' 1
Mijn collega teeltkundige haakt af; hij vindt dit onzin. 'Beste man, zo komen we niet
verder. Een wetenschappelijk gefundeerd onderscheid tussen bittere en zoete

cassave bestaat niet, tussen warme en koude gronden evenmin en probeer me niet te
vertellen dat je gelooft in een onderscheid tussen linkse en rechtse hellingen.'
Ik probeer het verhaal te begrijpen terwijl mijn collega het veldje inspecteert. Het
lukt maar ten dele: het verschil tussen bittere en zoete cassave bestaat sinds de
domesticatie van het gewas. Het onderscheid tussen warme en koude gronden is zo
oud als de Ayurvedische leer. Maar linkse en rechtse gronden, nee dat ging er ook
bij mij niet in. Het heeft me sindsdien vele interviews gekost om het te begrijpen.
Het onderscheid bleek uiteindelijk samen te hangen met de zonnestand ten opzichte
van de berghelling.
Daar sta je dan. Multidisciplinair onderzoek op de helling.
De boer probeerde ons uit te leggen waarom hij welke grond onder cultuur bracht.
Mijn collega probeerde te begrijpen waarom de cassave er zo belabberd bij stond. Ik
probeerde te begrijpen wat de boer bedoelde en dit uit te leggen aan mijn collega.
Het is me niet gelukt om de kennisketen tussen de boer en de teeltkundige te maken;
een kennisnetwerkje kwam niet tot ontwikkeling, een boerenverstandhouding werd
verstoord.
En toch kwam er wat van. Een studente van mijn collega pikte de draad weer op. Ze
ging bij de boer wonen en leerde warme van koude gronden te onderscheiden. Ze
sloeg een keten tussen die kenniswerelden en kon op deze wijze samenwerking
tussen boeren en wetenschappers bevorderen. Zij leerde het 'waarom' van het
boerenhandelen verbinden met het 'waarom' van het wetenschappelijk denken. Dit
was het begin van een kennisnetwerk. Haar kennis van gronden nam toe, maar
tegelijkertijd besefte ze ook dat haar kennis op verschillende gronden was
2

gebaseerd.
Het bleek dat een soortgelijke problematiek bestond bij kennis over bodems. In
sommige gevallen konden studenten aantonen dat er een hoge mate van
overeenstemming bestond tussen lokale kennis en wetenschappelijk gefundeerde
kennis. 2 Alleen bleek het allemachtig moeilijk om de vertaalslag te maken.
Studentenscripties die dit poogden werden als 'zwak' gekarakteriseerd door de
desbetreffende wetenschappers. Een promovendus die poogde om de twee vormen
van kennis te integreren concludeerde cynisch: "Wetenschappelijk onderzoek is
eigenlijk een poging van wetenschappers om die situatie te scheppen waarin hun
ideeën het duidelijkst bevestigd worden." 3
Mijn eerste conclusie luidt dan ook: onder arme telers van voedselgewassen in arme
landen, zijn grote weters. Onder grote wetenschappers betreffende dergelijke
gewassen, zijn beperkte kenners. Grote technologische vernieuwingen in de teelt van
dergelijke gewassen kunnen in een aantal gevallen worden herleid tot goed
functionerende kennisnetwerken tussen dergelijke grote weters en beperkte
kenners. 4 Er is voldoende reden om aan te nemen dat dergelijke verschijnselen zich
ook voordoen bij innovaties in bodem- of landgebruik. 5 Een verstandhouding met
boeren, of zo men wenst, een positieve houding ten opzichte van boerenverstand, is
gewenst.
Inperking: gebruikerskennis & samenwerkingsbeleid
Alvorens ik het middenpaneel van mijn drieluik open, een tussenopmerking. De
3

ondertitel van deze rede verwijst naar de kennis van gronden en de gronden van
kennis. Dat onderwerp is rijkelijk breed en ik wil mijn onderwerp daarom eerst
inperken.
Mijn vakkennis is beperkt en werd beperkter. In de woorden van Otterspeer 6 : "we
worden steeds meer autodidact, aangezien we steeds meer leren over steeds minder
en dus de rest zelf moeten aanvullen."
De vragen die ik wil behandelen zijn: hoe nemen we kennis van verandering in het
agrarisch bodem- en landgebruik in arme landen, wie zijn de dragers van deze kennis
en welke implicaties heeft dit voor een internationaal samenwerkingsbeleid?
Waarom juist deze inperking? Ik meen dat deze vraag niet vaak genoeg gesteld
wordt en dat ze zinvol is. In de teeltkunde is inmiddels duidelijk dat een zogenaamde
'waanzin' in de jaren zeventig (het idee dat kleine arme boeren experimenteren en dat
die experimenten een goede basis kunnen vormen voor wetenschappelijk onderzoek)
tot gemeengoed van de jaren negentig geworden is 7 . In de literatuur over bodem- en
landgebruik is dit besef minder doorgedrongen. Ik meen dus dat dit een zinvolle
vraag is voor een vrijwilliger in de faculteit Ruimtelijke Wetenschappen, die zich
bezighoudt met beleid en planning voor regionale ontwikkeling in
ontwikkelingslanden.
Het geeft me de kans om begrippen als 'ontwikkeling' tegen het licht te houden van
ons huidig inzicht en te vragen of ze nog wel voldoen. Na tien jaar afwezigheid van
de universiteit en na een vrijage met de praktijk van ontwikkelingsbeleid geeft het
Utrechts Universiteitsfonds me de kans en de verplichting om duidelijk te maken hoe
ik de leeropdracht interpreteer.
Dit moet wel een andere interpretatie zijn dan die van mijn voorganger Henk
4

Luning. Hij werkte vanuit een andere discipline (de ontwikkelingseconomie), vanuit
een andere werkkring (het ITC te Enschede) en daarmee vanuit een andere kijk op
de zaak (soms een zeer afstandelijke, vanuit de ruimte).
Tot op de bodem
Met het werk van Henk Luning kom ik bij mijn middenpaneel. Ik formuleer de
conclusie daarvan maar vast, dan weet u waar ik naartoe werk. Lokale kennis over
bodems en ervaring met landgebruik kunnen worden gesystematiseerd en vergeleken
met wetenschappelijke kennis en zijn een waardevolle grondslag voor
landgebruikplanning. Omgekeerd: landgebruikplanning zonder hechting (articulatie)
aan lokale kennis is riskant. Het is daarom verstandig een degelijke etnoclassificatie
van bodems te laten uitvoeren alvorens tot landgebruikplanning over te gaan. Dit is
reeds lang bekend, maar het wordt al even lang niet toegepast. Naarmate de risico's
van foute beslissingen in landgebruikplanning groter worden en daarmee de kansen
op onherstelbare schade, dienen scenario's te worden bepaald die gebaseerd zijn op
degelijke kennisnetwerken tussen lokale weters en wetenschappelijke kenners.
In een baanbrekende studie, heeft Lawas 8 het aangedurfd om op haar eentje te doen
waarin hele teams slechts met moeite slaagden. Onder Lunings leiding is ze
nagegaan hoe landgebruikers in de Filippijnen (de telers of boeren) bij duurzame
5

land- en bodembeheersstrategieën kunnen worden betrokken door een koppeling
van lokale gebruikerskennis met wetenschappelijke kennis. Het traditionele
standpunt van wetenschappers was dat dit moeilijk zo niet onmogelijk is, doordat
volstrekt andere criteria of categorieën worden gebruikt. Ik verwees daar al naar
toen een Dominicaanse cassaveteler het over warme en koude gronden had.
Lawas wilde nog een stap verder gaan en aantonen dat de boerenkennis vertaald kan
worden in informatie die opgeslagen en vergeleken kan worden met informatie
welke is gebaseerd op wetenschappelijke kennis. Met andere woorden: in een GIS
of Geografisch Informatie Systeem.
Lawas heeft veranderingen in het landschap in haar veldwerkgebied kunnen
documenteren aan de hand van luchtfoto's en satellietbeelden voor de periode 1949 -
1993. Ze maakte een landgebruiksclassificatie volgens standaardprocedures en testte
de classificatie in het veld via een steekproef van 131 akkertjes en de bijbehorende
boeren. Hoewel de gegevens van de boeren via lijsten met open vragen werden
verkregen, konden hun antwoorden toch worden geclassificeerd en opgenomen in
een GIS. Correlaties werden gemaakt tussen beide soorten informatie. 9
Het bleek mogelijk om een dynamische analyse van het landgebruik te maken door
de samenvoeging van de diverse soorten informatie. In lijn met Huizings observatie 10
dat satellietbeelden onvoldoende zijn om zinvolle landgebruiksclassificaties op te
baseren, concluderen Lawas en Luning dat het juist de kwalitatieve gegevens van de
landgebruikers zijn die de kwantitatieve informatie zin geven 11 . Dit is op zichzelf
geen schokkende conclusie aangezien veldverificatie een deel van de
standaardprocedure is. Het interessante zit hem echter in de stelselmatige toepassing
6

van gebruikersinformatie om dit aan te tonen. Terloops wordt aangegeven dat niet
uitsluitend de kleine boeren verantwoordelijk zijn voor bodembederf. Exit van de
kleine boer-plunderaar-hypothese.
Wat kunnen we leren van deze kennis van landgebruikers of telers?
Allereerst dat de kennis vrijwel zonder 'hulp van buiten' werd opgebouwd.
Landbouwvoorlichters werden beschouwd als onkundig; de bijdrage van
wetenschappers wordt betwijfeld. De telers experimenteren continu en leren
daarvan; men leert van elkaars experimenten 12 .
Ook leren we uit het onderzoek dat de classificaties van landgebruikers wel degelijk
vertaald kunnen worden in wetenschappelijk zinvolle categorieën. Dit geldt voor
bodemtypen, voor temperatuurverschillen, voor hellingclassificaties,
waterclassificaties en voor bodemvruchtbaarheidclassificaties. Een hoge mate van
overeenstemming bestaat bij voorbeeld tussen de classificatie van
bodemvruchtbaarheid volgens de gebruikers en die volgens een regressie-analyse op
grond van informatie van satellietbeelden. 13 De gebruikers hanteren een
gedetailleerdere classificatie, de wetenschappers een bredere of meer algemene. 14
Vandaar mijn conclusie: lokale kennis over bodems en ervaring met landgebruik
kunnen worden gesystematiseerd en vergeleken met wetenschappelijke kennis en
zijn een waardevolle grondslag voor landgebruikplanning. Wellicht bestaan er
cultuurverschillen tussen boeren en wetenschappers, maar deze zijn niet
onoverkomelijk 15 .
7

Beleidsnetwerken: kennis in (en van) internationale samenwerking
Wat zijn nu de implicaties van de twee voorgaande conclusies voor internationale
samenwerking? Alvorens ik dit derde luik open, weer een kort intermezzo over de
notie van kennisnetwerken.
Uit het bovenstaande blijkt dat de kennis van landgebruikers niet wezenlijk verschilt
van die van wetenschappers; de culturele inbedding verschilt echter aanzienlijk.
De vraag is dan waarom de twee werelden zo ver van elkaar verwijderd blijven. Uit
onderzoek in de Nederlandse landbouw weten we dat de kloof gedicht kan worden.
Studieclubs van boeren zijn bv. een probaat middel om de kennisnetwerken van
telers en onderzoekers of beleidmakers met elkaar te verbinden. 16
Bij het onderzoek in de Dominicaanse Republiek en en later in Costa Rica met de
toenmalige studenten waaronder Anje Kruiter en Huub Mudde, stonden juist
netwerken van telers centraal. Boeren werden niet gezien als individuele
experimenteerders, maar als deelgenoot van een kennisnetwerk. In het geval van de
cacaoteelt in Costa Rica waren de twee werelden verbonden door telende
onderzoekers en onderzoekende telers. Ook door anderen die vaak niet als zodanig
genoemd worden: allereerst de vaak ten onrechte vermaledijde handelaren, die
vrijwel overal een belangrijke rol spelen in de articulatie van kennisnetwerken. 17
Daarnaast is er een categorie die ik hier al een aantal malen naar voren heb gebracht:
studenten. Studenten kunnen een brug slaan tussen de twee werelden. Van hun
ervaringen en kennis wordt echter maar weinig gebruik gemaakt. Zo konden boeren
in Costa Rica na enige tijd precies aangeven wat de zuurgraad per perceel was: de
studenten hadden het hen verteld.
8

Studenten verkeren (nog) aan de marge van het wetenschappelijk bedrijf en zij staan
daardoor open voor de denkbeelden van landgebruikers 18 . Dit wordt ze overigens
niet altijd in dank afgenomen door hun begeleiders die vanuit een discipline denken.
Veel agrotechnologische studenten die in de genoemde (multidisciplinaire)
onderzoeken stage liepen, kregen kritiek van hun (monodisciplinaire) begeleiders. Ik
heb overigens zelf ervaren wat het betekende om een marginale transdisciplinaire
'cassave socioloog' te zijn in de voorname wereld van de Nederlandse sociale
wetenschappen.
Het zijn juist vaak personen aan de marge die de verbinding slaan tussen de
netwerken in het veld of in de wetenschap. In het wetenschappelijk onderzoek zijn
dat de 'mavericks' of buitenbeentjes, zoals de studenten. Bij de boeren zijn het
mensen die ervan verdacht worden te 'spelen met de natuur' zoals een teler het me
ooit vertelde, en die zo de zaak op stelten kunnen zetten 19 . Onder ambtenaren zijn
het intellectuele lieden op stafbureaus; in de diplomatie de uitgerangeerde
diplomaten op een buitenpost. 20
Het is interessant om te onderzoeken wat de rol van dergelijke personen is in de
articulatie van kennisnetwerken.
Terug naar mijn derde luik en laatste deel van deze rede: kennisnetwerken binnen
internationale samenwerking. Ik bedoel daarmee het steeds fijnmaziger patroon van
duurzame interactie en communicatie tussen organisaties met gedeelde belangen op
wereldschaal. Het gaat me om de grote veranderingen die plaatsvonden in het
afgelopen decennium en die uitmondden in een radicale koerswijziging van
sleutelorganisaties zoals de Wereldbank.
Waarom deze radicale wijzigingen?
9

Voor een deel vallen die te verklaren uit het failliet van de traditionele
ontwikkelingssamenwerking. Hieronder versta ik de overdracht van fondsen,
goederen en diensten uit rijke landen die gericht is op de armoedebestrijding in arme
landen. Ik maak dus een onderscheid tussen internationale samenwerking en
ontwikkelingssamenwerking en meen dat de eerste wel degelijk effectief kan zijn, de
tweede daarentegen slechts in beperkte mate. Recent onderzoek heeft aangetoond
dat veel van dergelijke hulp werd verspild door haar aan regeringen van arme landen
te geven die noch een adequaat beleid, noch een adequaat bestuur hadden. Hulp
helpt, maar slechts onder bepaalde voorwaarden. Meestal wordt daar niet aan
voldaan. 21
In de Wereldbank werd het beleid dan ook omgegooid: van ontwikkelings-
financiering gaat men over naar kennisbevordering. 22 Van een algemene receptuur
die werd afgeleid van de neo-klassieke economie, gaat men over naar een
geografisch gedifferentieerde aanpak vanuit de institutionele economie.
De Wereldbank paart dit overigens aan een nieuwe belangstelling voor disciplines
die tot voor kort nauwelijks aandacht kregen, zoals de geografie, en aan een grotere
belangstelling voor kennis en culturele factoren.
Tijdens de afgelopen Annual Bank Conference on Development Economics spraken
vooraanstaande economen als Krugman en Sachs over het onderwerp Is Geography
Destiny? Voor geografen is de conclusie van de economen niet verrassend, maar
wel aardig. 23 Sachs en zijn collega's 24 stellen dat geografie vrijwel volledig is
veronachtzaamd door economen, en vragen bv. aandacht voor het verschil tussen
kuststreken en door land ingesloten streken. Hoge bevolkingsconcentraties
bevorderen economische ontwikkeling in de kuststreken, maar zij hebben het
10

tegengesteld effect in het achterland.
Vanuit een andere hoek wordt in de Wereldbank om aandacht gevraagd voor de rol
van kennis en cultuur in het sociaal veranderingsproces dat bij gebrek aan een betere
term nog steeds 'ontwikkeling' wordt genoemd. In zijn inleiding bij de reeds
genoemde Wereldbankconferentie verwees Stiglitz, dè leidende econoom bij de
Bank, naar het belang van kennis in het ontwikkelingsproces. De Bank streeft
uitdrukkelijk naar een rol als kennisbank en zij zet daarmee de toon voor anderen. 25
Het betekent dat medewerkers van de Bank en die van andere instellingen op het
terrein van internationale samenwerking door steeds hechtere kennisnetwerken met
elkaar worden verbonden. Daarbij wordt rijkelijk eclectisch te werk gegaan en
verdwijnen traditionele hiërarchische, disciplinaire en ideologische grenzen. Zo werd
de Bank onlangs lid van OneWorld, een internet- gezelschap van wetenschappers,
algemeen-belangbehartigers en overheidsambtenaren die uiterst kritisch staan ten
opzichte van de Bank. Dit is uniek 26 . Zo wordt een informatienetwerk op het
internet tot een kennisnetwerk. Kennis is immers gebaseerd op zinvolle
onderscheiden waarmee mensen hun werkelijkheid interpreteren en op de betekenis
die ze verbinden aan de aldus onderscheiden ervaringen. 27
Onder cultuur
Daarmee kom ik op het thema 'cultuur en internationale samenwerking'. Als er één
terrein van onderzoek en beleid is dat mijns inziens aan waarde wint, dan is het
cultuur als sleutelvariabele in sociale verandering en internationale samenwerking.
Weer niets nieuws, ditmaal voor de antropologen, want sinds een eeuw hebben zij
11

niet anders geroepen. Er is echter één verschil: het verschijnsel cultuur is al lang niet
meer het exclusieve onderwerp van antropologen.
In Nederland heeft Hofstede de grondslag gelegd voor een comparatieve
organisatie- en cultuuranalyse die wereldfaam heeft gekregen en die direct van
belang is voor internationale samenwerking zoals de recente scriptie van Olga
Plokhooij weer eens heeft aangetoond 28 . In de VS hebben zulke verschillende
auteurs als Etzioni en Fukuyama het wetenschappelijk en beleidsdebat wezenlijk
beïnvloed door te wijzen op culturele factoren. 29
Hofstede, Etzioni en Fukuyama hebben nog iets anders gemeen: ze hebben alle drie
invloed op het beleid van internationale publieke of particuliere organisaties. 30 Ze
brengen aldus het beleidsveld 'onder cultuur' en daarmee kom ik op de tweede
betekenis van de titel die deze rede draagt.
Ik ben geboeid door kennisnetwerken en hun culturele inbedding - vooral door de
netwerken op wereldschaal. Vindt daarmee ook een convergentie van waarden
plaats of zijn het juist lokale reacties die divergeren? Gaan we in de richting van de
zo door T S Eliot verfoeide uniforme cultuur en de verlamming van alle scheppend
kunnen 31 ?
Van der Staay heeft in het World Culture Report 1998 een eerste antwoord op deze
vraag gegeven. 32 Hij gaat na wat het effect is van mondialisering (als de verspreiding
van ideeën en gedrag op grote schaal) door de massamedia op meningen over goed
en kwaad, dwz. op de vorming van een global ethics. Hij meent dat dergelijke
gedeelde waarden een voedingsbodem kunnen zijn voor internationale
samenwerking. 33 Hoewel het enquêtemateriaal op wereldschaal onvoldoende is voor
harde conclusies, meent hij het volgende te kunnen stellen:
12

- Internationale waardenpatronen zijn niet scherp gescheiden: er waren geen
meningen die door mensen in één regio algemeen werden aanvaard en die door
anderen algemeen werden verworpen. Evenmin bestaan er waarden die door allen
gedeeld worden.
- Er bestaat wel een hoge mate van eenstemmigheid over bepaalde waarden die
overgedragen moeten worden aan de volgende generatie: tolerantie en respect voor
anderen. Over het algemeen bestaat er een gedeelde grote tevredenheid over
gezinsleven en een gedeeld laag vertrouwen in de overige medemens.
- Op wereldschaal is er een flinke verscheidenheid in meningen over de mate van
welzijn en de waarde van hard werk of economische inspanning om dat welzijn te
bereiken. Zo is er ook verscheidenheid betreffende het belang van politieke
betrokkenheid, mensenrechten en het milieu.
Van der Staay's gegevens bevestigen daarmee de stellingen van auteurs als Etzioni
en Fukuyama. Het is echter nog te vroeg om conclusies te trekken over de
toenemende mondialisering van bepaalde waarden tot een wereldwijde ethica. Wel is
het duidelijk dat juist doordat een aantal waarden niet gedeeld worden, de openbare
mening in arme landen in tijden van diepe economische crisis snel flink kan
verschillen van die in rijke landen. 34 Er is dan ook alle reden voor om zowel de
voortgaande verarming te beteugelen als de dialoog tussen rijk en arm te
bevorderen.
Een conclusie
Indien de socioloog Etzioni gelijk heeft als hij uitgaat van morele waarden ter
13

verklaring en sturing van economisch gedrag (en niet van utilitaire waarden);
indien Hofstede gelijk heeft met zijn stelling dat er een duurzame verscheidenheid
bestaat betreffende waarden die betrekking hebben op arbeidsverhoudingen en
economisch gedrag (en er niet van overeenstemming mag worden uitgegaan);
indien Sachs en de zijnen gelijk hebben met hun stelling dat juist geografische
factoren bepaalde arme landen in een slechte uitgangspositie houden (en niet primair
economische factoren);
indien Van der Staay gelijk heeft met zijn stelling dat rijke landen de effecten van
economische crises op de publieke opinie in arme landen niet moeten onderschatten
(aangezien de crisis anders geïnterpreteerd wordt),
dan is er reden om onze traditionele ontwikkelingssamenwerking grondig te herzien
en om de factor cultuur en de morele dimensie voorop te stellen.
Minister Pronk kwam enige jaren geleden tot een soortelijke conclusie toen hij zei:
"Ik heb veel meer inzicht gekregen in het belang van culturele factoren.[...] Een
louter economistische verklaring van maatschappelijke verandering vind ik inmiddels
naïef [...]" 35 De vraag is welke gevolgen dit heeft voor het huidige
samenwerkingsbeleid van een rijk land als Nederland.
Ik wil drie gevolgen noemen:
* Een uitgangspunt van beleid dient te zijn: culturele verscheidenheid. Ga niet uit
van vermeende gedeelde waarden en belangen zolang niet bewezen is dat deze ook
zo gepercipieerd worden. Van der Staay toont aan dat er geen overeenstemming
bestaat tussen kernwaarden die ten grondslag liggen aan het beleid van rijke landen
en waarden die gelden in arme landen (mensenrechten, de positie van vrouwen, het
milieu of de mogelijkheid om door hard werk de armoede te verminderen).
* Richt de samenwerking op terreinen waar beide partijen zich sterk voelen, zodat
14

één van de partijen zich niet vernederd voelt. Juist op het punt van culturele
expressie voelen veel gemeenschappen zich sterk. Neem dit dan als uitgangspunt en
niet de directe armoedebestrijding die vrijwel automatisch tot vernedering en
afhankelijkheid leidt.
* Gebruik methoden die aangepast zijn en waardoor de culturele dialoog wordt
bevorderd. Leer van Lawas, die een scala van technieken gebruikte om de kennis te
doen uitwisselen tussen boeren, tussen wetenschappers en tussen beide
groeperingen. Schaf als eerste het 'project' af: de meest verfijnde vorm van utilitair
denken die volstrekt niet strookt met de algemene wetten van sociale verandering.
Het ontwikkelingsproject gaat immers uit van de veronderstelling dat sociale
verandering te leiden is door het bepalen van doelstellingen die in een gegeven
(meestal belachelijk korte) tijdstermijn via financiële middelen binnen een strak
organisatorisch schema kunnen worden gerealiseerd. Ik ken geen proces van sociale
verandering in arme landen dat op deze wijze duurzaam wordt geleid. Ik weet wel
dat nieuwe vormen van internationale samenwerking, zoals in Nederland bedreven
door het Prins Claus fonds voor cultuur en ontwikkeling, tot veel enthousiaste
reacties hebben geleid in Afrika, Azië en Latijns Amerika. Juist de vergaande
afschaffing van projectsteun deed andere vormen bloeien.
Minister Herfkens heeft in Nederland een lans gebroken voor de vermindering van
bepaalde traditionele bilaterale activiteiten ten bate van innovatieve multilaterale
organisaties. Ik meen dat ze gelijk heeft, al zal het moeilijk voor haar zijn om gelijk
te krijgen. Er is een scala van multilaterale instellingen die redelijk functioneren op
bepaalde terreinen, zoals de Europese Unie als forum voor politieke en sociale
samenwerking met arme landen in het Zuiden.
15

Conclusie: Een samenwerking die gegrondvest is op de erkenning van
cultuurverschil heeft toekomst. De enting van (noordelijke) technologische innovatie
op (zuidelijke) lokale kennis voorkomt riskante landgebruikplanning.
De universiteit: een uniek netwerk
Wat betekent dit voor de universiteit en met name voor een faculteit als die der
Ruimtelijke Wetenschappen? De tijd van het universitair idealisme, waarin staf en
studenten zich inzetten voor grote projecten in arme landen lijkt voorbij. Wat dan?
Ik meen dat de universiteiten en vooral faculteiten zoals de onze, kunnen investeren
in kennisnetwerken zoals die werden genoemd.
Ik ben daarom een warm voorstander van investeringen in de internationalisering
van onze universiteiten opdat buitenlanders hier kunnen leren wat elders niet
mogelijk is. Maar ook: opdat wij van daar kunnen leren wat hier niet mogelijk is.
Ik pleit daarom voor een uniek kennisnetwerk waarin de universiteit het initiatief
neemt: het Utrecht Network for International Cooperation (Unico). Het maakt via
internet of op klassieke wijze kennis beschikbaar die in de faculteit aanwezig is aan
mensen elders die eraan behoefte hebben. Het bevordert het contact met oud-
studenten, of met voormalige stafleden als Hans van Ginkel, die onvermoeibare
vechter voor internationale samenwerking op velerlei vlak. Ik zal het bestuur graag
een schets geven indien het daarom verzoekt.
16

Ik meen dat de tijd van de traditionele ontwikkelingsdisciplines daarmee voorbij is.
Dit geldt voor zowel de economie, de sociale wetenschappen, als de ruimtelijke
wetenschappen. Aan veel universiteiten zijn beangstigend witte plekken op de
wetenschappelijke kaart ontstaan. Het getuigt van visie dat de Faculteit Ruimtelijke
Wetenschappen van de Universiteit Utrecht die weg niet is ingeslagen. Men
investeert in comparatief werk, waaronder een voortdurende aandacht voor de
geografie van landen in het Zuiden valt. Juist het raakvlak tussen economie,
sociologie en geografie is een fascinerend vakgebied, waar de grootste economen
van deze tijd (zoals Krugman en Sachs) aandacht voor vragen. Dit lijkt me een
goede reden om erin te investeren.
De woorden van onze Rector bij de opening van het academisch jaar dat we "de
inspanning in en samenwerking met ontwikkelingslanden moeten intensiveren" 36
geven de garantie van steun door het College van Bestuur. Tevens hoop ik dat het
volgende universitaire jaarverslag daarop ingaat.
Ik dank het College van Bestuur voor mijn benoeming op voordracht van het
Utrechts Universiteitsfonds. Ik dank beide voor het in mij gestelde vertrouwen.
Graag dank ik ook het Bestuur van de Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen: de
eerste contacten met uw bestuur waren verrassend open en direct. Ik ben maar een
vreemde eend in uw bijt: een in Amerika opgeleide sociale wetenschapper die een
belangrijk deel van zijn werkzame leven buiten de academie sleet. Zoals u hoorde,
hou ik ervan me in de marge te bewegen: grensgebieden boeien me. Jan Hinderink
was degene die me in uw faculteit daar als eerste op wees en het leidde tot mijn
eerste publikatie in uw publikatiereeks. 37 In alle eerlijkheid moet ik erbij zeggen dat
het belang van grensgebieden me al duidelijk gemaakt was door die onvergetelijke
'marginaal' 38 Rudie van Lier. Als geen ander heeft hij mij geprikkeld om precies te
17

doen wat mij (en hem) goed leek tijdens mijn Wageningse periode. Ik ben hem er
innig dankbaar voor.
Geachte collega Vellinga: we kennen elkaar al lange tijd en we hebben hoogtepunten
en dieptepunten in onze levens gedeeld in een 'latino' sfeer. Laten we in Utrecht die
sfeer hooghouden en alles doen opdat zoveel mogelijk mensen kunnen genieten van
de cultuur die ons beiden zo moederlijk opnam. Ik heb hoge verwachtingen van
onze samenwerking en hoop -met de andere collega's- mijn bijdrage aan de
profilering van Utrecht op het terrein van ons vakgebied te kunnen leveren.
Tijdens mijn Wageningse jaren leerde ik mijn voorganger Henk Luning kennen als
een consciëntieuze criticus van sociaal-wetenschappelijke wijsneuzerij. Ik ben blij
dat ik het 'middenluik' van deze rede aan zijn werk heb kunnen besteden.
Leden van de disciplinegroep Sociale Geografie van Ontwikkelingslanden: we
kennen elkaar maar sinds kort, maar dit contact heeft me gestimuleerd. Ik hoop dat
ik in de toekomst als een Uwer mee mag werken om de onderlinge
kennisuitwisseling te versterken. Voor een deeltijdhoogleraar is het moeilijk om te
weten wat er in een disciplinegroep om gaat. Er bestaan geen
vakgroepvergaderingen meer waarin men de laatste meningsverschillen leert
begrijpen, er bestaat geen vakgroepbibliotheek meer waarin het werk van staf en
studenten staat, er is geen standaardtext meer die aangeeft wat de kijk van onze
groep op wetenschap en werkelijkheid is. Daar moeten we wat aan doen.
Dames en heren studenten: veel van mijn verwijzingen in deze rede hebben
betrekking op werk van studenten. Ik heb veel van uw collega's geleerd. Een
belangrijke reden om aan Menno Vellinga's verzoek te voldoen, is het contact met u.
Als je lang lesgegeven hebt is het duidelijk dat je alleen wat leert als anderen er wat
van leren. Ik las veel de afgelopen jaren, maar leerde te weinig. Vandaar. Ik hoop in
18

Utrecht te kunnen leren van u, van de studenten in het University College of de
Universiteit Vrij van Nut. De eerste colleges met u waren al een genoegen.
Dames en heren genodigden: dank dat U met zovelen naar deze Aula gekomen bent.
Ik heb van velen onder U veel geleerd, of, in de woorden van deze rede: wij vormen
een krachtig kennisnetwerk.
Meestal eindigen hier de bedankjes. Maar als bijzonder hoogleraar wil ik nog een
paar bijzondere mensen bedanken. Allereerst het bestuur en de staf van het
Europees Centrum voor Ontwikkelingsmanagement, die me de gelegenheid geven
om een deel van mijn tijd in Utrecht te besteden. Het ECDPM is klein maar fijn: wat
mij betreft kan het niet veel kleiner, maar nog wel iets fijner. Ik hoop die verfijning
mede te bewerkstelligen door mijn aanstelling in Utrecht.
Ook wil ik de leden van het bestuur en vooral de erevoorzitter van het Prins Claus
fonds voor Cultuur en Ontwikkeling bedanken voor de frisse samenwerking. U heeft
mijn denken op vele punten aangescherpt en ik hoop hiervan enigszins rekenschap te
hebben afgelegd in deze rede. Tenslotte wil ik mijn voormalige collega's van het
ministerie van Buitenlandse Zaken en van de Landbouwuniversiteit bedanken: van
de eerste leerde ik hoe belangrijk de band is tussen beleidformulering en
beleiduitvoering, van de tweede hoe mooi het is om te werken aan
landbouwontwikkeling met boeren en hoe belangrijk de internationalisering van de
universiteit is.
En mijn gezin? Ik wens dat deze laatsten altijd de eersten mogen zijn. Graag draag
ik deze rede aan hen en aan mijn vader op. Van hen leerde ik samenleven, van hem
19

leerde ik de speelse kracht van cultuur.
Wat ligt er 'onder cultuur'? Slechts een grond of bodem die onze kennis verdient? Of
meer, namelijk een grond van onze kennis die meer aandacht verdient? Ik benadruk
beide gezichtspunten, met een speels accent op het laatste.
* Rede uitgesproken bij de aanvaarding van het ambt van bijzonder hoogleraar
vanwege de Vereniging Utrechts Universiteitsfonds in Beleid en planning voor
regionale ontwikkeling in ontwikkelingslanden aan de Universiteit van Utrecht op 17
maart 1999.
20

Noten
1. L. Box 'Virgilio's theorem: a method for adaptive agricultural research' in Robert
Chambers (et al.) Farmer first: farmer innovation and agricultural research, London
(Intermediate Technology Publications) 1989: 61-68
2. Zie D Janssen & G Zuring, Clasificación y etno-clasificación de suelos en La Lucha
Turrialba/Wageningen (CATIE-WAU Programa Zona Atlántica - Informe Técnico 60)
1990.
3. J Huizing Land use zones and land use patterns in the Atlantic Zone of Costa Rica: A
pattern recognition approach to land use inventory at the sub-regional scale, using
remote sensing and GIS, applying an object oriented and data-driven strategy
Wageningen (Diss., Landbouwuniversiteit) 1993
4. Zie ook P Richards 'Local knowledge formation and validation: the case of rice
production in Central Sierra Leone' in I Scoones and J Thompson (Eds) Beyond Farmer
First: Rural people's knowledge, agricultural research and extension practice London
(Intermediate Technology Publications) 1994: 165 - 170. Voor een theoretische
onderbouwing zie het artikel van Scoones en Thompson in deze bundel; voor
disarticulatie van kennisnetwerken zie het artikel van Salas.
5. Zie P Sikana 'Indigenous soil characterization in Northern Zambia' in Scoones &
Thompson, Op.cit. 80-83. Zie ook R Chambers Whose reality counts? Putting the first
last London (Intermediate Technology Publications) 1997: 26-28.
6. Zie Han van Gessel 'De biograaf als beeldhouwer' De Volkskrant 27 - 2 - 1998: 32
"Tegenwoordig zijn we allemaal autodidacten. We zijn allemaal specialisten op één heel
klein terreintje en daardoor zijn we automatisch autodidact op alle andere terreinen."
7. Zie bij voorbeeld Scoones & Thompson Op. cit.: 29
8. M.C.M. Lawas The resource user's knowledge, the neglected input in land resource
management: The case of Kankanaey farmers in Benguet, Philippines Utrecht &
Enschede (Diss. Utrecht University & ITC Pub. No. 52) 1997
9. M C M Lawas & H Luning Capturing resource user's knowledge in a Geographic
Information System for Land Resource Management: The case of the Kankanaey
Farmers in Benguet, Philippines Utrecht (Utrecht University- Geographical Studies of
Development and Resource Use 1997 (11): 7-9
21

10. Huizing Op.cit.: stelling 2
11. Lawas & Luning Op.cit.: 9
12. Idem: 11
13. Idem: 13; 16
14. Idem: 20
15. Salas, Op.cit.:68-69
16. Zie bv. het werk van N Röling zoals 'Platforms for decision-making about
ecosystems' in L Fresco et al. The future of the land: Mobilising and integrating
knowledge for land use options New York (Wiley) 1994: 385-393 - en 'Facilitating
sustainable agriculture: turning policy models upside down' in Scoones & Thompson
Op.cit.: 246. Zie ook: P.Engel Facilitating innovation: an action-oriented approach
and participatory methodology to improve innovative social practice in agriculture,
Wageningen (Diss., Agricultural University) 1995: 53 - 70.
17. In De Dominicaanse Republiek bleek een groot aantal cassave variëteiten namen te
hebben die geassocieerd konden worden met handelaren. Deze zorgden voor
verspreiding van plantmateriaal en nieuwe cultivars.
18. L Box 'Mapping on a human scale: local knowledge and institutionalized ignorance
in development research' ITC Journal (1991) 4: 276 - 281
19. Cassavetelers in de Dominicaanse Republiek zijn bij voorbeeld beducht voor de
verspreiding van bastaardcultivars. Men weet dan niet welk fenotype hoort bij welke
karakteristieken zoals giftigheidsgraad, houdbaarheid en smaak van de wortelknol.
20. L Box 'Knowledge and policy: managing the interplay' in M.M.Skutch et al. Towards
sustainable development: A liber amicorum for Enno W.Hommes Enschede (University
of Twente - Technology and Development Group) 1994: 405-415
21. Zie D Dollar & L Pritchett Assessing Aid Washington (The World Bank) 1998.
22. J Stiglitz 'Knowledge for development: economic science, economic policy and
economic advice' in: Annual Bank Conference on Development Economics 1998
Washington (The World Bank - on the World Wide Web under
worldbank.org/html/rad/abcde/html/paper_abstracts.htm)
23. P Krugman 'The role of geography in development' in: Annual Bank Conference on
22

Development Economics 1998 Washington (The World Bank - on the WWW under
worldbank.org/html/rad/abcde/html/paper_abstracts.htm)
24. J L Gallup, J Sachs & A D Mellinger 'Geography and economic growth' Paper -
Annual Bank Conference on Development Economics Washington (World Bank) 1998:
8
25. J Stiglitz 'Knowledge for development: economic science, economic policy and
economic advice' Paper - Annual Bank Conference on Development Economics
Washington (World Bank) 1998
27. L Box 'Mapping on a human scale' Op.cit. 277
26. Zie de Think Tanks van OneWorld Europe (http://www.oneworld.org).
28. Zie bv. G Hofstede Cultures and organizations: software of the mind London (McGraw-Hill UK) 1991 en zijn klassieke
Culture's consequences: differences in work-related values Beverley Hills Cal. (Sage) 1980.
29. A Etzioni, The moral dimension: toward a new economics New York (The Free Press) 1988
30. Zie bv. Wereld Commissie voor Cultuur en Ontwikkeling De kracht van cultuur Amsterdam (Koninklijk Instituut voor
de Tropen) 1996
31. T S Eliot The definition of culture London (Faber & Faber) 1948
32. A van der Staay 'Public opinion and global ethics: a descriptive study of existing survey data' World culture report:
culture, creativity and markets Paris (UNESCO) 1998: 252-311
33. Idem: 273
34. Idem: 276-277
35. D Vlasblom 'Afrika kan zijn fouten niet langer verwijten aan het Westen' NRC-Handelsblad 25-10-1997: Z4
36. H O Voorma 'Diep, breed en nu verder' in Universiteit Utrecht Opening academisch jaar '98-'99 Utrecht (Universiteit
Utrecht) 1998: 18.
37. 'The experimenting farmer: a missing link in agricultural change?' in J.Hinderink & E.Szulc-Dabrowiecka (Eds)
Successful Rural Development in Third World Countries Utrecht (Netherlands Geographical Studies 1988:67): 87-95
'Sociedad fronteriza o frontera social? Transformaciones sociales en la zona fronteriza de la República Dominicana (1907-
1984) in: Andres Dembicz (Ed) Problemas del desarrollo de las regiones fronterizas en America Latina, Warszawa
23

(Universidad de Varsovia) 1988: 49 - 85 (with B. de la Rive Box - Lasocka)
38. Zie R van Lier Samenleving in een grensgebied: een sociaal-historische studie van Suriname Amsterdam (Emmering -
3e herziene uitgave) 1977
24