N I E U W S B R I E F 2009 - 2 - RAAP Archeologisch Adviesbureau

Archeologische begeleiding
N I E U W S B R I E F
A R C H E O L O G I S C H A D V I E S B U R E A U
Mammoetresten ontdekt
in Drentse bodem
De Gasunie is begonnen met de aanleg van een pijpleiding
die dwars door Nederland gaat lopen. RAAP zorgt voor de
archeologische begeleiding van de graafwerkzaamheden en
dat kan bijzondere vondsten opleveren. Afgelopen september
ontdekte RAAP projectleider Janneke Hielkema de resten van
mammoeten bij het Drentse Oranjekanaal.
Janneke Hielkema, projectleider bij de regionale RAAP vestiging in Drachten, weet
nog goed hoe ze bij het Oranjekanaal onder in de put stond. Er moest een kuip van
zeven tot acht meter diep gegraven worden. De machinist haalde op aanwijzingen
van Hielkema en haar team laagje voor laagje de grond weg. Hielkema: “De eerste
dag hadden we niks gevonden. Tegen het einde van de tweede dag hadden we het er
net over hoe saai het kan zijn om de hele dag op te letten wat er weggegraven wordt,
toen we plotsel ing een tik hoorden. De bak van de graafmachine had iets geraakt.
We zijn er meteen op afgegaan en zagen de eerste mammoetresten tevoorschijn
komen.”
“Die botten zijn zo oud, het is bijzonder om ze vast te houden”, zegt Hielkema, die
zelf prehistorie heeft gestudeerd in Groningen. “Het heeft me aardig uit mijn slaap
gehouden, vooral toen we de slagtand van een mammoet vonden. RTV Drenthe
zou de volgende dag komen om die te filmen, vandaar dat de tand moest blijven
liggen. Er rijdt ’s nachts wel bewaking rond het terrein en de vondst lag redelijk
onbereikbaar in de diepe put, maar het hield me wel bezig. Gelukkig lag alles er de
volgende ochtend nog.”
Neushoorn
De mammoetresten die langs het Oranjekanaal tevoorschijn kwamen, trokken veel
belangstelling. Hielkema: “Iedereen leefde mee, belde me op. Ik was er zelf ook erg
enthousiast over. Van mijn zoon mocht ik zijn Ice-age mammoetknuffel meenemen,
om ons geluk te brengen. Uiteindelijk hebben we zo’n zeventig fragmenten
gevonden! Voornamelijk botresten van mammoeten, maar ook een onderpoot van
een wolharige neushoorn. Verder zaten er twee stukken van de kop van een snoek bij
en een pootje van een watervogel. Of al die dieren daar op hetzelfde moment geleefd
hebben, is onduidelijk, maar hun resten zijn wel in dezelfde laag gevonden.”
INHOUD
2009 - 2
Boren naar olie en archeologie
in Schoonebeek
erfgoedzorg
Spoedaanpak A2 Limburg: archeologisch
advies per pechhaven
Het verhaal achter de kaart: kasteel
Nijenrode
De laatste resten van een leprozerie in
Harderwijk
en verder: Boren naar het castellum van Utrecht |
De laatste resten van een leprozerie in Harderwijk
| Archeologische duikinspectie Westerschelde |
Verhuizing RAAP regio oost

Projectleider Janneke Hielkema houdt een
mammoetkies in haar hand.
Ook voor de Gasunie was de vondst van mammoetresten positief
nieuws. Een bijzondere vondst heeft toegevoegde waarde en
levert goede PR. En vertraging heeft de vondst niet opgeleverd.
RAAP kreeg een week de tijd voor het onderzoek van een vijf
meter brede en 25 meter lange sleuf. Daarna moest het team van
Gasunie weer verder met boren voor de aanleg van de pijpleiding.
RAAP heeft alle vondsten kunnen intekenen, fotograferen en
inmeten. Daarnaast is een meer dan vier meter hoge profielwand
gedocumenteerd en bemonsterd.
1991
Eerder al, in 1991, zijn tijdens graafwerkzaamheden vlakbij het
Oranjekanaal ook mammoetresten gevonden. Op de stort vond
een kraanmachinist een slagtand van een mammoet. Daarna
deed de Universiteit van Groningen onderzoek en kwamen meer
resten tevoorschijn. Die botten zijn destijds via de koolstof C-14
methode gedateerd op gemiddeld 45.000 BP in het Moershoofd
-Interstadiaal, dat is een warmere periode tijdens de laatste
ijstijd. Omgerekend komt dat neer op een ouderdom van zo’n
43.000 jaar. Janneke Hielkema licht toe: “Met die eerdere
vondsten in de nabijheid lag het voor de hand dat het graafwerk
voor de aanleg van de noord-zuid pijpleiding op deze locatie
archeologisch zou worden begeleid. Van tevoren hadden we
rekening gehouden met mammoetresten, daarom was Anton
Verhagen erbij gehaald. Hij is een ervaren paleontoloog en
mammoetdeskundige.”
Vondsten in context
De vondsten zijn bijzonder omdat ze in hun context gevonden
zijn. Hielkema hierover: “Vaak worden mammoetresten opgevist
door vissers die ze in hun netten aantreffen, of door baggeraars,
zodat we niets meer kunnen zeggen over de lagen waar ze
uitkomen of de ligging van de botten ten opzichte van elkaar.
Maar in dit geval lagen ze in de grond op de plek waar die
dieren geleefd hebben. Dat gebeurt zelden. Ik ken geen andere
voorbeelden in Drenthe, afgezien van de resten die hier vlakbij
aan het licht kwamen. In 1991 is er natuurlijk al het een en ander
onderzocht, maar we zijn nu jaren verder en kunnen nieuwe
onderzoekstechnieken toepassen. Daarom hebben we ook veel
monsters genomen. Bijvoorbeeld voor pollenanalyse, waarbij
je het fossiele stuifmeel onderzoekt, en voor OSL-datering, dat
is een vrij nieuwe dateringstechniek die gebruik maakt van het
meten van licht dat na optische stimulatie vrijkomt uit zand.”
De botten zijn voorzichtig schoongemaakt en liggen nu in plastic
bakjes te drogen op het RAAP-kantoor in Drachten. Ze moeten
geconserveerd worden en een deel van de botten ligt daarvoor al
bij een gespecialiseerd bedrijf in Urk. “Wat er na de conservering
mee gebeurt, is nog onduidelijk”, zegt Janneke Hielkema. “Het gaat
niet om archeologische maar om paleontologische vondsten en daar
bestaat eigenlijk geen goede wetgeving voor. Maar het zijn natuurlijk
bijzondere resten en het zou jammer zijn als ze in een depot
verdwijnen. De Gasunie wil de mammoetbotten graag tentoonstellen
en ook het Drents Museum heeft al belangstelling getoond.”
Krassen
Op een aantal botten lijken krassen en vraatsporen te zitten, maar
of het gaat om snijsporen, zoals mammoetdeskundige Verhagen
vermoedt, kan Janneke Hielkema nog niet bevestigen: “Snijsporen
kunnen erop duiden dat we te maken hebben met mensen,
mammoetjagers bijvoorbeeld. Dat zou heel bijzonder zijn, maar
dat wil ik eerst laten uitzoeken. We hebben tijdens het veldwerk
steekproefsgewijs grond gezeefd, maar geen aanwijzingen gevonden
voor de aanwezigheid van mensen, laat staan dat er vuistbijlen zijn
gevonden. Krassen kunnen ook veroorzaakt zijn door andere dieren
of door verplaatsing in de bodem. In de laatste ijstijd is de bodem
bodem hier behoorlijk verfrommeld door vorstwerking. Specialisten
van het Groninger Instituut voor Archeologie die naar de botten
hebben gekeken, durven niet met 100% zekerheid te zeggen dat het
snijsporen zijn. Er zullen nog andere deskundigen naar kijken, ook
een archeoloog die specifiek op dit onderwerp is gepromoveerd. Ik
ben erg benieuwd wat hij ervan zegt. Als het werkelijk snijsporen
zijn dan is dat een nader onderzoek waard. Met die mammoetbotten
zitten we in een periode waarin de Neanderthalers nog rondliepen
in Drenthe, de voorlopers van de moderne mens, dat maakt het erg
interessant.” Onlangs is mammoetdeskundige Dick Mol langs geweest
om de botten te bestuderen. Hij ontdekte dat er resten van in elk
geval twee mammoeten aanwezig zijn, een jong dier en een ouder
volwassen dier. In de komende maanden werkt Janneke Hielkema het
onderzoek uit en zal blijken of een vervolg wenselijk is.

N
Z
Afbeelding: Wikimedia Commons
Noord-zuid gasleiding
In het kader van het project Noord-Zuid Route legt de
N.V. Nederlandse Gasunie tussen 2009 en 2012 vele
honderden kilometers ondergrondse gasleiding aan.
Het project omvat onder meer de realisatie van 48
inch-leidingen tussen Rysum (D) en Schinnen en tussen
Wijngaarden en Zelzate (B), alsmede de bouw van twee
nieuwe compressorstations. De nieuwe pijpleiding is
nodig om in de toekomst meer gas uit het buitenland
te kunnen aanvoeren. Op geselecteerde plaatsen
in het leidingtracé waar archeologische resten te
verwachten zijn, voert RAAP proefsleuvenonderzoek uit.
Behoudenswaardige vindplaatsen worden vervolgens
direct onderzocht en zorgvuldig gedocumenteerd.
Archeologische begeleiding vindt plaats als er
bijvoorbeeld technische belemmeringen zijn, zoals de
grote diepte bij Wezuperbrug waar de mammoetresten
gevonden zijn (bij het Oranjekanaal in het tracé tussen
Orvelte en Wezuperbrug). Daar zijn eerst damwanden
geplaatst en is het grondwater verlaagd.
Foto: ToonBeeld/Frans de Vries, Stiens
2010
H
et jaar 2010 belooft
een bijzonder
jaar te worden,
in tweeërlei opzicht.
Vanzelfsprekend denkt
iedereen allereerst aan
de sombere economische
vooruitzichten. Of je
nu in de bouw werkt,
de transportsector, of bij de overheid, iedereen vraagt
zich af of de economie zal aantrekken en wat de effecten
zullen zijn van de aangekondigde bezuinigingen op de
overheidsuitgaven. Ook in de archeologische branche
houden we wat dat betreft de adem in. Zullen de overheden -
voor onze sector een belangrijke groep van opdrachtgevers -
straks allemaal de hand op de knip moeten houden, en zal de
archeologische markt voor het eerst sinds jaren op een krimp
afstevenen? Of wordt deze krimp alweer gecompenseerd
door stijgende investeringen in infrastructuur en bouw? Wie
het weet mag het zeggen. Helaas bestaat de archeologische
markt nog maar een jaar of vijftien, waardoor we niet kunnen
terugvallen op ervaringen uit het verleden. Daardoor weten
we niet goed hoe de archeologische markt zich precies
gedraagt bij een conjuncturele neergang. Loopt ze daarmee
precies in de pas of is er altijd sprake van een vertraging? Of
trekt de archeologische markt zich misschien wel weinig aan
van de conjunctuur?
Wat we inmiddels wel weten is dat de archeologisch markt
het afgelopen jaar nog een lichte groei liet zien. En eerlijk is
eerlijk, dat had niemand van te voren voorspeld. Maar omdat
kennis uit het verleden, ook die van het afgelopen jaar, geen
garantie biedt voor de problemen van de toekomst zal het er
ook in 2010 om spannen.
Misschien kunnen we hoop putten uit de bijna 25-jarige
reeks van omzetcijfers van een willekeurig archeologisch
bedrijf dat ik niet bij name zal noemen. De bedragen
laat ik gemakshalve achterwege. Duidelijk is dat de
curve niet parallel loopt met de economische groei
van de afgelopen 24 jaar. Het enige dat een even
spectaculaire groei laat zien is de toename van het
draagvlak voor archeologie en meer in het algemeen
voor cultuurhistorie. Blijkbaar heeft het bedrijf
in kwestie goed gebruik gemaakt van dit
draagvlak en hebben vele trouwe klanten met
hun opdrachten een bijdrage geleverd aan de
omzetgroei.
Wellicht heeft u de hint al begrepen. Ook
voor RAAP belooft 2010 een bijzonder jaar
te worden: we bestaan in februari op de
kop af 25 jaar en willen daar na “de grote
recessie” graag nog heel wat jaren op
laten volgen. We hopen u nog vele jaren
van dienst te kunnen zijn.
Marten Verbruggen
directeur RAAP
jaren
omzet
0 5 10 15 20 25

Inventarisatie, begeleiding, opgraving
Boren naar olie
en archeologie in Schoonebeek
Bij Schoonebeek in Drenthe zit op 800 meter diepte olie in de grond. Veel minder diep onder het maaiveld
liggen ook archeologische resten. De Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) gaat deze aardolie omhoog
pompen en RAAP boort de archeologie aan. Hoe gaat een en ander in zijn werk?
De NAM gaat weer olie winnen in het grootste olieveld op
het vasteland in Noordwest-Europa, onder Schoonebeek.
Hiervoor worden achttien oliewinlocaties en boven- en
ondergrondse leidingen en diverse wegen aangelegd. Voor
zover er archeologische resten in de bodem van het circa 1500
hectare grote plangebied liggen, worden ze bedreigd door
de werkzaamheden. Vandaar dat er archeologisch onderzoek
plaatsvindt.
Vijf jaar onderzoek
RAAP is al enkele jaren met het onderzoek in Schoonebeek
bezig. In 2005 en 2006 met bureauonderzoek en - op basis
daarvan - in 2008 met inventariserend onderzoek: boringen,
oppervlaktekartering en sonderingen. In de leidingentracés
zijn twintig mogelijke archeologische vindplaatsen
aangetroffen en ter hoogte van de oliewinlocaties nog eens
zeven. De vindplaatsen zijn in 2008 en 2009 gewaardeerd via
proefsleuvenonderzoek. Het merendeel bleek sterk verstoord,
vooral door landbouwactiviteiten. Op twee locaties zijn nog
wel waardevolle vindplaatsen ontdekt en in 2009 opgegraven
(zie inzet).
Eind 2008 startten de civieltechnische werkzaamheden,
veel daarvan in het beekdal van het Schoonebeeker Diep.
In beekdalen worden geen nederzettingen verwacht, maar
wel geïsoleerde en vaak bijzondere vondsten zoals rituele
deposities, afvallagen, visfuiken en bruggen. Omdat deze niet
op te sporen zijn met voorafgaand inventariserend onderzoek
worden de werkzaamheden in het beekdal archeologisch
begeleid. Naar verwachting zijn de werkzaamheden eind 2010
gereed.
Olie
Het olieveld in Schoonebeek werd in 1943 ontdekt door de Bataafse
Petroleum Maatschappij. Vanaf 1947 produceerde de NAM er
olie tot in 1996. Daarna was het met de toenmalige techniek, de
jaknikker, niet meer rendabel de olie op te pompen. Inmiddels
zijn er nieuwe technieken en vandaar dat de NAM terugkeert naar
Schoonebeek. Het olieveld in Schoonebeek kent een natuurlijke
breuklijn midden over het veld en de NAM richt zich op de westelijke
helft, waar tot 1996 ook al olie gewonnen is. De winning van
aardolie zal nu gebeuren met horizontale putten en stoominjectie.
Injectie met stoom maakt de stroperige olie vloeibaar, waardoor
deze gemakkelijker op te pompen is. In de plaats van de oude
jaknikkers komen hoogrendementspompen. De olie wordt via een
ondergrondse leiding getransporteerd naar een raffinaderij in
het Duitse Lingen en het water gaat via een ondergrondse leiding
naar Twente, waar het in lege gasvelden wordt geïnjecteerd. Naar
schatting bevat het olieveld nog zo’n 750 miljoen vaten olie (een
vat is 159 liter). De NAM verwacht de eerste olie in het najaar van
2010 te kunnen winnen.
De NAM is initiatiefnemer voor de herontwikkeling van het
olieveld, maar de werkzaamheden worden uitgevoerd door het
Schoonebeek Redevelopment Team (SRT). Dat is een consortium
van aannemers die het leidingentracé en de oliewinlocaties
aanleggen. Berrie van Hoof, projectleider bij RAAP, leidt het
archeologisch onderzoek en overlegt daarvoor met SRT en het
Drents Plateau dat het onderzoek toetst. Van Hoof: “Voor de

Archeologie
Het plangebied is grofweg in twee landschappelijke eenheden
te verdelen: het dekzandlandschap en de beekdalen. De meeste
vindplaatsen die bij de inventarisatie zijn aangetroffen, waren sterk
verstoord, maar twee bleken goed geconserveerd. Op de helling van
een dekzandrug, werd bij een beekloop een nederzetting uit het Late
Mesolithicum (6450-4900 voor Chr.) ontdekt. Zo’n 6000 vuurstenen
artefacten en 40 haardkuilen zijn daar gevonden. Met name het
onderzoek van de haardkuilen (met behulp van C14-datering en
macrorestenanalyse) kan een wetenschappelijke bijdrage leveren
voor het dichten van kennislacunes voor het Mesolithicum. De tweede
vindplaats was een klein, kortstondig gebruikt kampementje, ook uit
het Mesolithicum. Tijdens de archeologische begeleiding is verder op
drie locaties in het beekdal van het Schoonebeeker Diep bewerkt hout
gevonden: aangepunte paaltjes en enkele plankjes. Voor de provincie
Drenthe is dit bijzonder. Mogelijk zijn het resten van een visfuik en van
een voorde (doorwaadbare plaats). De ouderdom van het hout is nog
niet bepaald, maar waarschijnlijk is het prehistorisch. Ook zijn langs
een beekloop vuurstenen artefacten en aardewerkscherven van een
golfrandbeker gevonden: restanten van een nederzetting uit het Laat
Neolithicum (2850-2000 voor Chr).
planning en uitvoering van het onderzoek heb ik nauw contact
met alle aannemers. Het is mijn taak om iedereen binnen het
project te doordringen van het belang van de archeologie,
zowel de projectleiders als de uitvoerders en de werkmannen
in het veld. Dat lukt alleen door duidelijk zichtbaar aanwezig te
zijn bij vergaderingen en in het veld, en ook door hen te laten
zien wat we zoal vinden.”
Veel partijen, veel geregel
In het begin was men nogal huiverig dat het
archeologisch onderzoek oponthoud zou veroorzaken.
In de praktijk blijkt oponthoud met goed overleg te
voorkomen. Projectleider Van Hoof moet ervoor zorgen
dat het archeologisch onderzoek dat vooraf aan de
civieltechnische werkzaamheden plaatsvindt, op tijd
gereed is. Het is veel regelwerk. Het merendeel van
het archeologisch werk bestaat uit begeleiding. De
aannemers moeten op tijd aangeven waar en wanneer
gegraven wordt, zodat er een archeoloog bij aanwezig
kan zijn.
Het project in Schoonebeek is met name bijzonder
door de omvang en de nauwe samenwerking tussen
de verschillende partijen. Berrie van Hoof: “Als
archeoloog moet je je niet alleen verdiepen in
het archeologische onderzoek, maar ook in de
werkzaamheden die de verschillende partijen in het
plangebied uitvoeren. Met alleen de instelling van een
wetenschappelijk onderzoeker red je het niet. Goede
communicatie met alle betrokken partijen en een
pragmatische houding zijn ook van groot belang.”
Circa 40 haardkuilen (boven) en 6000 vuurstenen
artefacten (onder) kwamen in Schoonebeek aan het
licht. Links RAAP projectleider Berrie van Hoof.

ooronderzoek
Spoedaanpak A2 Limburg:
archeologisch advies per pechhaven
Om de doorstroming van het verkeer op de A2 tussen Maasbracht en Geleen te
verbeteren, voert Rijkswaterstaat de spoedaanpak door. Tot de maatregelen die
snel verbetering moeten leveren, behoren de aanleg van een spitsstrook met
pechhavens. Niet alleen spoed is bij deze aanpak vereist. Ook archeologisch
onderzoek is verplicht vanuit de OWAB/MER. RAAP voerde dat onderzoek in
korte tijd uit. René de Boer, contractmanager bij Rijkswaterstaat, en Reinier
Ellenkamp, projectleider bij RAAP, lichten de spoedaanpak toe.
René de Boer, contractmanager planstudie A2 bij Rijkswaterstaat Limburg
Vanwaar een spoedaanpak, is dat een gebruikelijke gang van zaken bij verkeersprojecten?
Het komt vaker voor, maar dit project is eigenlijk vanuit een structurele aanpak gestart. Daarbij
zijn ook wel alternatieven bekeken, maar op een gegeven moment veranderde de prioriteit van
de minister. Er werd onderkend dat er een structureel probleem is met de doorstroming van het
verkeer op de A2, maar er is toen gekozen voor een spoedaanpak. Niet het gehele traject wordt
verbreed, maar er worden tijdelijke maatregelen genomen op bepaalde punten. De structurele
verbreding van de A2 komt pas veel later aan de orde. De inrichting van een spitsstrook
met pechhavens is een maatregel om de komende jaren, tot de structurele oplossing wordt
gerealiseerd, de doorstroming op gang te houden. Uiterlijk mei 2011 gaat daarvoor de schop in
de grond en eind 2013 moet het gehele project gerealiseerd zijn. Het gaat overigens niet alleen
om een spitsstrook. Tussen Urmond en Geleen (A2 en A76) en het knooppunt Kerensheide, is
gekozen voor een duurzame oplossing. Zo wordt voor de richting Urmond-Geleen een fly-over
gerealiseerd. De structurele verbetering wordt op dit traject wel doorgevoerd.
Waarom is RAAP gekozen voor de uitvoering van het archeologisch onderzoek? RAAP heeft
in het verleden eerder onderzoek voor ons gedaan tussen Urmond en Geleen. Er lag dus al
veel informatie. We hebben wel een tweede partij gevraagd om uitgaande van die informatie
een aanbieding uit te brengen. RAAP is daar uiteindelijk uitgerold op basis van de laagste
aanbieding.
Hebben de onderzoeksresultaten jullie standpunt ten aanzien van archeologie veranderd?
Zelf heb ik in eerdere projecten van Rijkswaterstaat wel met archeologie te maken gehad.
Ik weet ook wat het betekent voor de uitvoering, de monitoring en de veiligstelling van
vindplaatsen. In de planstudiefase was ik er nog niet zo bij betrokken, maar ik heb nu wel
een goed beeld gekregen van het belang van de archeologische verwachting, en het rekening
houden met wat niet zichtbaar is voor het blote oog. Het enthousiasme van Reinier werkte daar
ook aan mee.
Zijn er adviezen uitgerold waar Rijkswaterstaat wat mee kan? Het advies was de juiste input
voor het opstellen en invullen van het realisatiecontract. We zijn nog bezig met de planstudie,
maar tegelijkertijd is ook het contract voor de realisatie opgesteld. Daar staat gedetailleerd
in hoe je moet omgaan met archeologie. Voor het pakket van eisen dat opgenomen is in het
realisatiecontract, heeft RAAP het raamwerk geleverd. Dat konden we zo overnemen.
Hoe was het contact met RAAP tijdens het onderzoek? Het was een hele prettige
samenwerking. Als er zaken speelden, werd daar goed over gecommuniceerd en als er
problemen waren, werd ik tijdig op de hoogte gesteld. Ja, de heldere en snelle communicatie
hebben we zeer op prijs gesteld. Daarbij moest het product in beperkte tijd opgeleverd worden.
RAAP is hierin geslaagd met tevredenheid van de opdrachtgever.
Hoe wordt nu verder met de onderzoeksresultaten omgegaan? Het resultaat van het
onderzoek, hoe er met archeologie moet worden omgegaan, waar wat verwacht wordt en welke
gebieden nader onderzocht moeten worden, is inmiddels verwerkt in een realisatiecontract.
De opdrachtnemer moet zich daaraan houden. Op bepaalde plaatsen zal op grond van de
archeologische waarde nader onderzoek nodig zijn. Dat gaat begin volgend jaar spelen.
René de Boer

Reinier Ellenkamp
Foto’s van boven naar beneden: Boren vlak langs de A2. Pechhavens geprojecteerd op de
AHN (hoogtekaart): zichtbaar is een slingerend droogdal en een terrastrede (van bruin naar
blauw). Onderzoek op het DSM terrein: geen natuurlijk landschap.
Reinier Ellenkamp, projectleider bij RAAP regio Zuid-Nederland
Voor welke onderzoeksmethode is gekozen en waarom? In eerste instantie wilde Rijkswaterstaat
een verwachtingskaart voor het hele gebied en een karterend onderzoek laten uitvoeren. Dat zou veel
geld en tijd gaan kosten, vandaar dat RAAP heeft voorgesteld de kartering alleen in de pechhavens te
laten uitvoeren. We hebben wel een verwachtingskaart gemaakt voor het hele tracé en ongeacht de
verwachting is in de pechhavens geboord om het verwachtingsmodel te toetsen. Drie tot vier boringen
per pechhaven. Tussen Urmond en Geleen op het DSM terrein heb je te maken met veel kabels, leidingen
en verontreinigde grond. Daar is alleen bureauonderzoek en visuele inspectie uitgevoerd. Ik kreeg op tijd
informatie over leidingen en de betredingstoestemming werd ook snel geregeld. Het boren en de visuele
inspectie duurde zo’n twee weken en kort daarna had ik de adviezen klaar. Het ging heel efficiënt.
Zijn 3 of 4 boringen per pechhaven toereikend om iets te zeggen over het voorkomen van
archeologische resten? Samen met het bureauonderzoek was dat genoeg, ja. Van DHV hebben we
gegevens over kabels en leidingen gekregen en die verstoringen zijn over de archeologische verwachting
gelegd. In de archeologisch interessante zones die nog overbleven, is geboord om te zien hoe het zit met
de opbouw van de bodem.
Hoe was het om in dit deel van Limburg te boren? Geweldig, zeker voor mij als bodemkundige. Meestal
heb je te maken met een verploegde bovengrond, maar ik heb plaatselijk perfect intacte lössgrond
aangeboord, radebrikgrond. Een deel van het onderzoeksgebied was in de Middeleeuwen woeste grond
en is pas vrij recent ontgonnen. Sommige delen zijn nog bos en daar vindt je ongestoorde bodems, daar
kon ik mijn hart ophalen. Voor de archeologie betekent het dat je die plekken zeker nader moet bekijken.
Daar kunnen volledig gave vindplaatsen liggen van de prehistorie tot de Middeleeuwen. Her en der heb ik
langs het tracé vuursteen gevonden en op enkele plekken prehistorisch aardewerk.
Hoe boort het zo dicht langs de A2? Een veiligheidshesje is aan te raden. Ik had het even uitgedaan
om niet te veel op te vallen, er wordt anders continu naar je getoeterd. Maar je staat echt vlak langs het
verkeer. Toch beleef je die snelweg als je staat te boren op een heel andere manier dan wanneer je er met
de auto langsrijdt. Dan doe je tien minuten over die 21 kilometer tracé, maar ik ben er een aantal dagen
mee bezig geweest en heb veel moois gezien.
Wat voor adviezen zijn er gegeven? Grofweg kom je voor zones met een lage archeologische
verwachting uit op geen vervolgonderzoek, bij een hoge verwachting maar lage gaafheid vanwege een
verstoorde bodemopbouw op beperkt vervolgonderzoek en bij een hoge verwachting en gaafheid op
vervolgonderzoek. Die adviezen heb ik tegen de geplande ingrepen af kunnen zetten en zo is voor elke
pechhaven een toegespitst advies gegeven. Zo efficiënt mogelijk voor de opdrachtgever, zonder dat de
archeologie in het geding komt. In een vroege fase was deze aanpak al doorgesproken met de Rijksdienst
voor het Cultureel Erfgoed. Het koste wel veel overleg om alle consequenties goed te doordenken, maar
het was optimaal voor deze spoedaanpak omdat achteraf geen nare verrassingen naar boven kwamen.
Wat was bijzonder aan dit project? De uitdaging om in zeer korte tijd een project uit te voeren waar
specifieke adviezen uit rollen waar de opdrachtgever mee vooruit kan, en waarbij de archeologie toch
volwaardig in de uitvoering wordt meegenomen. Natuurlijk was het ook bijzonder dat ik een kijkje
op het DSM terrein kon nemen, daar kom je normaal gesproken niet. Verder heb ik Limburg over zo’n
20 kilometer doorsneden en in archeologisch opzicht van alles gezien, alle periodes zijn in het tracé
vertegenwoordigd, prachtig. En dan die intacte lössprofielen, die helpen het in de hoogte te schroeven.

kastelenonderzoek
Het verhaal achter de kaart:
kasteel Nijenrode
Wat is hier te zien?
Dit is de plattegrond van kasteel Nijenrode in Breukelen,
tegenwoordig onderdeel van de Nyenrode Business
Universiteit. Over de plattegrond en het voorplein van
het kasteel zijn de resultaten weergegeven van
het archeologisch onderzoek (bureau-, boor- en
grondradaronderzoek) dat daar eind vorig jaar
plaatsvond. De kaart geeft een samenvatting
van de resultaten van het onderzoek
geprojecteerd op de radarreflectie op
circa 2.20 meter onder het maaiveld.
Op de kaart is ook
een reconstructie
weergegeven van het
middeleeuwse kasteel tot
omstreeks 1606.
Waarom een onderzoek?
De fundering van kasteel Nijenrode moet verbeterd
worden en voor deze bodemingreep was een bouwput van
6 bij 6 meter op het voorterrein gepland, van waaruit de
fundering van het kasteel zou worden verstevigd. Kasteel
Nijenrode is een beschermd Rijksmonument en de bodem
ervan een terrein van hoge archeologische waarde, vandaar
dat vanwege deze ingreep archeologisch onderzoek nodig
was. Monumenten Adviesburo Delfgou schakelde RAAP
daarvoor in. Bureau BBA voerde eerder al het bovengrondse
bouwhistorisch onderzoek uit. RAAP combineerde de
bestaande en nieuwe onderzoeksresultaten en kwam tot
nieuwe inzichten in de bouwgeschiedenis.
Wat zijn de belangrijkste bevindingen?
• Tot op heden werd aangenomen dat Nijenrode in de
13e eeuw is gebouwd als een veelhoekig kasteel met
een grote rechthoekige donjon (H) aan de westzijde
en een hoge poorttoren (A) aan de noordzijde. Beide
torens waren al in de 13e eeuw via een weermuur met
elkaar verbonden. Nu blijkt dat de grote donjon en de
overige delen van het kasteel ooit van elkaar gescheiden
waren door een elf meter brede gracht. Grachtvulling is op
enkele plekken op het voorplein aangeboord. De gebouwen
aan de oostzijde van de donjon (groene stippellijn, A t/m
G) vormden de voorburcht van het kasteel.
• Onder het huidige voorplein liggen funderingen die
mogelijk verband houden met een 13 e eeuwse schildmuur
(lichtrode stippellijn in het zuidwesten) die de donjon
en voorburcht verbond. Deze weermuur is de zuidelijke
tegenhanger van de schildmuur tussen de donjon en de
poorttoren (rode aanzet aan de donjon).
• Rond 1640 is de binnenplaats van het kasteel vergroot
tot de huidige omvang van het voorplein. Kort daarvoor
zijn de gebouwen in de noordoosthoek van de voorburcht
gesloopt. Op de radarbeelden zijn de contouren van een
deel van deze gebouwen in het zicht gekomen (lichtblauwe
contouren, ruimtes D,E,F). De middeleeuwse vleugels zijn
nog te zien op een gravure van Hessel Gerrits uit 1610,
maar waren halverwege de 17 e eeuw al verdwenen.
• Op het kasteelplein zijn klinkers van de 17 e eeuwse
bestrating gevonden en er liggen enkele waterputten
(blauwe cirkels) in de bodem. Voor de aanleg (ophoging)
van het zuidelijke deel van het voorplein is veel slooppuin
gebruikt.
Hoe verder?
Onder het voorplein liggen ondanks latere verstoringen, zoals
een ingegraven olietank (groen gearceerde rechthoek), nog
waardevolle archeologische resten die een beeld kunnen geven
van de bouwgeschiedenis van het kasteel. Voor de aanleg van
de geplande bouwput is daarom een plek op het zuidoostelijk
deel van het voorplein aanbevolen, omdat daar relatief gezien
minder archeologische resten in de bodem te verwachten zijn
- voorafgaand zullen de archeologische resten eerst moeten
worden opgegraven. Inmiddels is echter besloten om de
funderingen van het kasteel op een andere wijze te herstellen.
Kopergravure van Hessel Gerrits, naar tekening David Vinckeboons uit 1606.

ooronderzoek
Kasteel Nijenrode: 7 eeuwen plundering, verwoesting, herbouw, afbraak en uitbreiding
In 47 na Christus liet keizer Claudius aan de oever
van de Rijn bij Utrecht een castellum bouwen.
Resten van dit fort, dat onderdeel was van de
‘limes’, de noordgrens van het Romeinse Rijk, liggen
nog op verschillende plekken onder en om het
Utrechtse Domplein bewaard. Dankzij het Initiatief
Domplein worden ze in de komende jaren weer
zichtbaar en beleefbaar.
Over drie jaar kun je in Utrecht een ondergrondse Romeinse
route volgen en zo zijn er meer bijzondere plannen voor het
Domplein. Het initiatief daarvoor komt van de particuliere
Stichting Initiatief Domplein 2013 en de enthousiaste motor
achter de plannen is Theo van Wijk. Al twee decennia is hij
± 1275 Vermoedelijke bouw van het kasteel bestaande uit donjon en voorburcht.
1296 Oudste vermelding van het kasteel Nijenrode. Donjon met voorburcht verbonden tot
een veelhoekig kasteel.
1311 Schade aan het kasteel bij een aanval in opdracht van de bisschop van Utrecht.
1481 Stichtse Burgeroorlog: burgers van Utrecht belegeren en plunderen het kasteel.
1511 Opnieuw belegering door Utrechters. Kasteel deels afgebroken en daarna herbouwd:
tussen donjon en poort komt een nieuwe woonvleugel.
1632-1634 Ingrijpende verbouwingen: nieuwe vleugel en hoofdingang in het noordoosten;
zuidelijke schildmuur tussen donjon en voorburcht gesloopt. Kasteelplein fors uitgebreid.
1640 Paviljoen aan zuidoostzijde van de ingangsvleugel gebouwd.
1672 Kasteel door Franse bezetters deels gesloopt en plein deels vergraven tot aardwerk.
Fransen laten donjon springen en stichten brand.
1675 Herbouw door nieuwe eigenaar: op de donjonplek komt een stal met koetshuis.
1765 Paviljoen vergroot tot huidige zuidoostvleugel
1860 Kasteel verandert in ‘castleted house’: verhoogde borstweringen en kantelen. Poort en
bruggen vervangen door stenen exemplaren.
1908-1911 Kasteel ontdaan van neogotische toevoegingen.
1916 Bekroning van klokkentoren, poort herbouwd naar 17 e eeuwse afbeeldingen.
1917-1918 Koetshuis afgebroken, donjon herbouwd en twee verdiepingen hoger gemaakt.
1946 Olietank ingegraven op het voorplein vanwege op olie gestookte verwarming.
Kijkgaatje Domplein: boren naar het
castellum van Utrecht
met het projectteam bezig de Utrechtse geschiedenis tastbaar
en beleefbaar te maken. Van Wijk: “Twintig jaar geleden kwam
ik met mijn dochter voor muziekles op de binnenplaats van
het Utrechts Centrum voor de Kunsten terecht en ontdekte
daar een bijzonder luik. Vanuit mijn professie als architect en
stedenbouwkundige, wist ik al van het bestaan af. Het luik
intrigeerde me en ik ben de sleutel gaan zoeken. Drie maanden
later kon ik het luik open doen en sta op zo’n 5 meter diep
oog in oog met een stuk van de Romeinse castellummuur.
Sindsdien heeft het me niet meer losgelaten.” Het Initiatief
Domplein heeft de bedoeling het Domplein als schatkamer
van de Utrechtse geschiedenis te ontsluiten in het kader van
300 jaar Vrede van Utrecht, in 2013 en de ambitie van Utrecht
Culturele hoofstad van Europa te maken in 2018. Zo’n 2000 jaar
geschiedenis wordt in zeven tijdlagen zichtbaar en toegankelijk
gemaakt, de tijd van Willibrordus bijvoorbeeld en ook de
Romeinse tijd. Op 1 maart 2010 opent het eerste ondergrondse
bezoekerscentrum en kunnen belangstellenden afdalen naar
een kelder op het Romeinse niveau en een blik werpen op de
castellummuur.
Afgelopen juni voerde RAAP een klein booronderzoek uit
in de tuin van het Utrechts Centrum voor de Kunsten. In de
aangrenzende kelders, waar in de middeleeuwen Huis de
Rode poort stond, zijn nog Romeinse muurdelen aanwezig
en het was de vraag of de muur op die plek doorliep. Van
Wijk: “Ter voorbereiding van de aanstaande opening van het
bezoekerscentrum kregen we gelegenheid een kijkgaatje te
maken om te zien of de castellummuur achter de keldermuur
zou staan. In overleg met de sectie Archeologie & Bouwhistorie
van de gemeente hebben we RAAP een aantal boringen laten
zetten. De mensen van RAAP hebben veel booronderzoek
gedaan naar de Romeinse weg in Utrecht en we wilden hun
expertise gebruiken. Ik stond erbij toen de boor de grond in
ging. Helaas bleek de muur door eerdere bodemingrepen al
verdwenen te zijn. Hij staat een stukje verder, maar dat maakt
voor de Romeinse route niet uit. Her en der hebben we nu
stukjes van de castellummuur in beeld, het wordt ongetwijfeld
een spannende wandelroute.”
Wie meer wil weten over Initiatief Domplein: www.domplein2013.nl

opgraving
De laatste resten van een leprozerie in
Harderwijk
Op het voormalige CWI-terrein in Harderwijk is
dit najaar de bouw van een appartementencomplex
gestart. In verband met de geplande herinrichting
vond voorafgaand archeologisch onderzoek plaats. Na
een booronderzoek, gevolgd door enkele proefsleuven,
voerde RAAP in opdracht van de gemeente Harderwijk eind
2007 een opgraving uit. In de bodem bleken namelijk resten te
liggen van het St. Jurriëncomplex: een omgracht terrein, buiten
de middeleeuwse stad, waarbinnen een middeleeuwse leprozerie
ofwel melaatsenhuis heeft gestaan.
Kapel
Tijdens de opgraving zijn twee interessante bakstenen structuren
van het St. Jurriëncomplex aan het licht gekomen. Allereerst een
rechthoekig gebouw waarvan de bakstenen poeren (gemetselde
ondersteuning waar de fundering op rust) teruggevonden zijn.
Ze zijn vrijwel zeker van de kapel die te zien is op een tekening
van Jacob van Deventer uit 1560. Deze kapel uit de eerste helft
van de 14e eeuw was waarschijnlijk opgetrokken uit vakwerk en
had een torenspits met een leien dak. Archeologen van RAAP
troffen in de kapel een verstoord graf aan met botten van een
zestien- tot achttienjarige jongeman. Gezien de vergroeiingen
in zijn rugwervels had hij last van rugpijn, maar er zijn geen
aanwijzingen dat hij aan lepra leed. Verder zijn circa 85 losse
menselijke botresten gevonden, vooral fragmenten van schedels,
scheen- en kuitbenen van volwassenen en kinderen. Begravingen
in kerken betreffen vaak geestelijken of personen uit hogere
kringen. In dit geval wellicht gegoede burgers uit Harderwijk, de
stichters van het St. Jurriëncomplex.
Acht dierbegravingen
De tweede opgegraven structuur is een monumentale stenen
tuinmuur uit het begin van de 17e eeuw. De poeren daarvan zijn
ingegraven in de omgrachting en duiden op een herinrichting
van het St. Jurriëncomplex rond 1600. Binnen de gracht zijn veel
greppels en (paal)kuilen gevonden. Bijzonder is de vondst van
acht dieren (runderen en varkens) die compleet begraven zijn,
zonder gebruik te maken van het vlees of de huid. Diergraven
worden meestal in verband gebracht met besmettelijke
dierziekten of symbolische handelingen. De moeite die genomen
is om de overwegend jonge dieren te begraven, geeft aan dat
over de begravingen is nagedacht. Vooralsnog is onduidelijk of
deze dieren speciaal voor een rituele begraving gedood zijn, of
dat het gaat om de natuurlijke dood van de beste melkkoe of een
anderszins speciaal dier.
Altaar en lavabo
Dat de rechthoekige bakstenen structuur
een religieuze functie had, blijkt uit twee
vondsten, beide aangetroffen in kuilen.
Het zijn fragmenten van een pijpaarden
altaarstuk en een bijna complete
aardewerken lavabo, een hangend
watervat dat verband houdt met
verzorging of rituele handenwassing
in de kerk. De kuil waarin de lavabo
Lavabo
Fragment pijpaarden altaarstuk
Archeologisch onderzoek is net een puzzel. Hoe meer stukjes in elkaar
passen, hoe duidelijker het beeld van wat er op een plek aan de hand
was. Zelfs zoiets miniems als fossiele stuifmeelkorrels kunnen het
beeld completer maken. Zo bleek tijdens een opgraving van een
leprozerie of melaatsenhuis in Harderwijk.
Dierbegraving, rund
lag, is anders van structuur dan de overige kuilen op het terrein. In
de gelaagde opbouw zijn, naast grote fragmenten van aardewerken
voorwerpen, lagen met dierlijke botresten en schelpafval aangetroffen,
met op de bodem een complete daklei. De kuil is meer dan alleen een
afvalkuil, want afval zou eenvoudig in de gracht, op nog geen meter
afstand, geworpen kunnen worden.
De kuilen met de vondsten bevatten ook resten van een maaltijd.
Mogelijk zijn ze gegraven en gevuld ter ere van een bepaalde
gebeurtenis. Bijvoorbeeld de ingebruikname van het terrein, of een
bepaalde seizoensgebonden activiteit (slacht), of een feest op de
Christelijke kalender. Opmerkelijk in dit verband is de vermelding in de
Harderwijker Leprozenordonnantie van 1536 dat elke zieke recht heeft
op één pond vlees in de periode van St. Jacob tot St. Galli, eindigend op
22 oktober. Het najaar is in middeleeuwse kalenders dé slachtperiode.
Esparcette
Tijdens de opgraving zijn monsters genomen voor botanisch
onderzoek. Daaruit bleek dat het landschap rond het melaatsenhuis
vrij open was en uit akkers en graslanden bestond. Op de akkers
verbouwden de bewoners van het St. Jurriëncomplex veel graan, met
name rogge, en daarnaast boekweit, hennep en erwt. Bijzonder is de
vondst van het pollen (stuifmeelkorrel) van esparcette. De bladeren
van deze planten werden verwerkt tot pap of pleisters wel gebruikt bij
de bestrijding van lepra.
Uit de beschikbare gegevens is weliswaar niet overduidelijk gebleken
dat op het voormalige CWI-terrein eeuwenlang leprozen zijn
opgevangen, omdat er geen grote hoeveelheden menselijke botten
gevonden zijn, maar het is goed mogelijk dat graven van overledenen
meer zuidwaarts liggen. Slechts een klein deel van het oorspronkelijke
complex is nu onderzocht. Van de infrastructuur van de St. Jurriënhof
is wel een duidelijk beeld ontstaan. Het was een geestelijk domein
met een kapel, afgescheiden van het agrarische deel door palenrijen.
Rond 1600 zijn de palen vervangen
door een monumentale tuinmuur. In
het gebruiksdomein zijn duidelijke
aanwijzingen voor agrarische
activiteiten. De dierbegravingen wijzen
op het houden van diverse soorten
vee. Daarnaast is een deel van het
binnenterrein gebruikt als tuin waar
specifieke planten werden gekweekt voor
consumptie, zoals erwten, en voor de
behandeling van lepra, zoals esparcette.
De plant esparcette

Omcirkeld: het St. Jurriëncomplex (kaart Jacob van Deventer, 1560)
Leprozen in middeleeuws Harderwijk
In de Vroege Middeleeuwen kwam lepra, ook wel melaatsheid genoemd,
veel voor. Het dagelijks leven van een leproos was verre van plezierig. Hij
moest zich aan strenge regels en wetten houden. Was de ziekte eenmaal
vastgesteld, dan kreeg hij voor vier jaar een bedelbrief. Daarmee kon
een leproos langs de wegen bedelen, maar hij had ook toegang tot
een melaatsenhuis. Leprozen droegen speciale kleding en hadden een
bedelnap en klepper bij zich. Door te klepperen kondigden ze van verre
hun komst als ‘onreine’ aan.
De behandeling van lepra stelde weinig voor. In de 15e en 16e eeuw
werden pogingen tot genezing zelfs als ketterij veroordeeld: een
door God gegeven ziekte laat zich door de mens niet genezen. Wel
mochten de melaatsen als reinigingsritueel baden. Later werden
plantaardige middelen, zoals weegbree en esparcette, en ook aderlating,
braakmiddelen en zweetkuren, ingezet om de ziekte te beteugelen.
Midden 16e eeuw was de financiële positie van de leprozerie in
Harderwijk zeer rooskleurig. Daar droegen de bewoners aan bij, want bij
intrede vervielen al hun bezittingen aan de leprozerie. Ook hun werk op
de akkers, de visvangst en het bedelen leverden inkomsten op. Maar voor
het grootste deel moesten melaatsenhuizen het hebben van legaten.
De gegoede burgers van handelsstad Harderwijk kochten daarmee hun
eigen zielenheil af. In de 17e eeuw werd duidelijk dat het melaatsenhuis,
na financieel wanbeheer en een duidelijke afname van leprozen, geen
lang leven meer beschoren was. Rond 1650 sloot het huis definitief.
Bedelende melaatsen op de kermis (gravure Claesz Jansz. Visscher, 1608)
Column
De onderste steen
D
ie steen, die halen we naar boven. Hopen we. Bij
een opgraving van een nederzetting uit de IJzertijd
en Bronstijd in Rhenen was het weer eens zover. De
graafmachine tikte een pot aan die we daarna voorzichtig
uittroffelden. Het bleek een bijzonder grote rijk versierde
pot uit de Vroege IJzertijd te zijn (pak ‘m beet 500 voor
Christus) die op z’n kop in een kuil begraven was. We hebben
de pot in z’n geheel gelicht, en hij staat nou klaar om door
de CT-scanner te halen. Eromheen vonden we de sporen van
vijf palen die symmetrisch geplaatst waren. Een pentagone
structuur zogezegd, met daarin een intentioneel geplaatste
pot met vooralsnog onbekende inhoud. Een raadsel.
Een paar honderd meter verderop vonden we een halve pot -
weer van een bijzonder type - uit het Laat Neolithicum (2000
voor Christus), waarvan 25 wandscherven in drie lagen in
waaiervorm in een kuiltje waren geplaatst. Daar bovenop
stond de bodem, als een soort asbakje. Alle scherven lagen
met de versiering naar beneden. Toeval? Een raadsel.
Een collega groef langs een Romeinse weg in Utrecht een
klein vierkant kuiltje op. Verder geen spoor in de buurt. Op
de bodem van de kuil trof ze een laagje bijzonder regelmatig
geschaafd hout aan. En dit hout blijkt voor het grootste
deel van een zilverspar te zijn die niet in Nederland groeit,
maar in de Alpen. De Romeinen gebruikten deze boom in de
scheepsbouw of bijvoorbeeld om tonduigen te maken. Een
filter? Of juist om iets droog te houden? Het lijkt er niet op.
Dus: een raadsel.
Het is veel gevraagd. Archeologen beschrijven het leven van
de mens in het verleden op basis van wat ze in de bodem
vinden. Het leven in al z’n facetten. Dus archeologen zijn
tegelijkertijd economen, psychologen, sociologen, biologen,
enzovoorts. Nu hebben we een brede blik (uiteraard…), maar
vernauwing van die blik ligt op zo’n moment op de loer. Iets
te vaak wordt het woord ‘ritueel’ uit de kast gehaald om te
verklaren wat misschien heel simpel te verklaren is. Laten
we ècht breed kijken. Dus ik heb een bioloog, psycholoog en
nog wat -logen gevraagd om deze raadsels op te lossen. Dat
levert totaal andere beelden op. Een pot op z’n kop, dat is om
iets te beschermen. Die waaier, dat is kinderspel, dat laagje
schaafsel was bedoeld om een vuurtje te stoken. Het zijn
misschien niet de juiste verklaringen, maar het opent wegen.
Om eens in een andere richting te gaan zoeken, even los van
je eigen beperkingen. We graven ze op, die stenen, en we
breken ze open.
Ivar Schute
senior projectleider bij RAAP
Pot uit Vroege IJzertijd omgekeerd in een kuil begraven.

maritieme archeologie
Archeologische duikinspectie op de Westerschelde
In september 2009 heeft RAAP in samenwerking met de
firma Noordhoek uit Zierikzee een onderzoek uitgevoerd
op de Westerschelde. Het ging om duikinspecties van zes
locaties waar bij eerder onderzoek met behulp van sonar
‘iets’ was gezien. De duikinspecties moesten uitsluitsel
geven over de vraag of het mogelijk om archeologische
resten ging. Het onderzoek is uitgevoerd
in opdracht van de Vlaams Nederlandse
Scheldecommissie en aanleiding voor het
onderzoek is de inmiddels in de media
veelbesproken derde verruiming van de
Westerschelde.
De Westerschelde is een watergang
met een zeer sterke stroming en wordt
druk bevaren. Rijkswaterstaat stelde
als vaarwegbeheerder vanwege de veiligheid
strenge eisen aan de uitvoering van het
onderzoek. Er mocht alleen gedoken worden tijdens
de laagwaterkentering en de werkzaamheden werden
begeleid door twee vaartuigen van Rijkswaterstaat, die
de doorgaande scheepvaart reguleerden in afstemming met de
verkeersleiding op het Schelde Coördinatie Centrum in Vlissingen.
De schipper van het onderzoeksschip Neptunus kon het
vaartuig aan vier ankerlijnen, met behulp van GPS exact
boven de te onderzoeken locatie plaatsen. Hierna werd een
zogenoemde sectorscanner op de bodem neergelaten. Dit is een
Verhuizing regio Oost naar Zutphen
Begin 2010 gaat de regionale vestiging RAAP Oost-Nederland
verhuizen naar Zutphen. Het pand in Brummen is te klein geworden
om de inmiddels 31 medewerkers te huisvesten. Het nieuwe kantoor
aan de Pollaan 48 E-F is uitstekend bereikbaar en ligt op loopafstand
COLOFON
RAAP Nieuwsbrief 2009-2, december 2009
De RAAP Nieuwsbrief is een uitgave van RAAP Archeologisch
Adviesbureau B.V., 2009.
RAAP is een zelfstandig en onafhankelijk adviesbureau voor
archeologische monumentenzorg en integrale cultuurhistorie,
met vestigingen in Leiden, Brummen, Drachten, Weert en
Weesp.
Aan dit nummer werkten mee: René de Boer, Reinier Ellenkamp,
Janneke Hielkema, Berrie van Hoof, Paul van Kempen, Richard
Kroes, Martin Schabbink, Ivar Schute, Marten Verbruggen, Theo
van Wijk.
Fotografie en cartografie: RAAP (tenzij anders vermeld)
Vormgeving: Olav Odé
Eindredactie: Caroline Hom
Wilt u op de verzendlijst van de RAAP Nieuwsbrief komen te
staan (of de nieuwsbrief juist niet meer ontvangen), stuur dan
een e-mail naar receptie@raap.nl
sonarapparaat dat tot enkele tientallen meters een
zeer gedetailleerd beeld van de omgeving levert.
Vervolgens daalde de duiker af naar de bodem voor
een visuele inspectie. Geen sinecure, want het zicht in
de Westerschelde bedraagt op zijn hoogst 50 centimeter,
meestal minder.
Aan boord kon via een audio verbinding gesproken worden met de duiker
en een videoverbinding zorgde ervoor dat de archeoloog aan boord ook kon
zien wat de duiker zag. Aan de hand van de beelden van de sectorscanner
(waarop de duiker goed zichtbaar was) kon de duiker gericht naar
veelbelovende plekken worden gestuurd. Gevonden zijn een stapel stenen,
een oud betonnen ankerblok en een recent stalen vlet, dat voor bijzonder
mooie plaatjes op de sectorscanner zorgde, maar geen aanleiding vormde
voor verder onderzoek.
van treinstation Zutphen. De adresgegevens en het nieuwe telefoonnummer
komen zo spoedig mogelijk op www.raap.nl te staan en alle contacten in
regio oost ontvangen een verhuisbericht.
RAAP Hoofdkantoor
Leeuwenveldseweg 5b, 1382 LV Weesp
Postadres: Postbus 5069, 1380 GB Weesp
T 0294-491500 | E raap@raap.nl
RAAP Regio Noord-Nederland (Fr, Gr, Dr)
De Kiel 11, 9206 BG Drachten
T 0512-589140 | E raapnnl@raap.nl
RAAP Regio Oost-Nederland (Gld, Ov)
Mercuriusweg 10, 6971 GV Brummen
Postadres: Postbus 50, 6970 AB Brummen
T 0575-567876 | E raaponl@raap.nl
RAAP Regio Zuid-Nederland (Li, N-Br)
De Savornin Lohmanstraat 11, 6004 AM Weert
T 0495-513555 | E raapznl@raap.nl
RAAP Regio West-Nederland (N-Hl, Z-Hl, Zld, Fl, Ut)
Le Pooleweg 5, 2314 XT Leiden
Postadres: Postbus 4025, 2301 RA Leiden
T 071-5768118 | E raapwnl@raap.nl
www.raap.nl