download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

Ware schoolpaleizen: vormgeving van schoolgebouwen 1
‘Onze oude schoolgebouwen (...) munten in den regel uit door een ijskoude en ongenaakbare sfeer van steen
en wit gekalkte muren, die ons zelfs nu, na zoveel jaren nog afstoten door hun vijandigheid bij het betreden.
Boze tongen beweren wel eens dat deze kille sfeer vooral van invloed was op de leraren in die tijd.’ 2
Deze uitspraak is typerend voor het oordeel over
schoolgebouwen van voor de Tweede Wereldoorlog
en zij werd gebruikt door het Bouwkundig Weekblad
om de jaren vijftig-scholen aan te prijzen.
Maar de oude schoolgebouwen verdienen dit harde
oordeel niet.
Bureau Monumenten en Archeologie van de
Gemeente Amsterdam 3 voerde in 2003-2004 een
inventarisatie en een onderzoek uit naar de architectuur
en de monumentale kunst van de scholen.
Daarbij kwam eerder het tegendeel naar voren van
zowel de interieurs als de exterieurs. Schoolgebouwen
waren in den regel bouwopdrachten waar
een architect meer artistieke vrijheid had dan bij
het ontwerpen van woonblokken en ze zijn
daardoor vaak de ‘architectonische sieraden’ van
de buurt geworden. In het begin van de 20ste eeuw
werd een aantal scholen verrijkt met kunstwerken
en na de Eerste Wereldoorlog werd dat in toenemende
mate uitgebreid. De interieurs van de 19de-
Afb. 1. Armenschool no. 19, Laurierstraat 107-
109 (1868). Foto: Henk Laloli.
eeuwse scholen waren inderdaad voornamelijk wit
maar na de eeuwwende werden ze steeds kleurrijker,
onder meer door toepassing van glas-in-loodramen.
Schoolgebouwen vertellen iets over het
onderwijs en over de maatschappij. Een ander belangrijk
facet van deze gebouwen is de betekenis
van de architectuur.
19de-eeuwse schoolgebouwen als
stadsverfraaiing
De eerste en oudste schoolgebouwen van Amsterdam
dateren uit de jaren zestig van de 19de eeuw
en behoorden tot een nieuwe opgave van het Bureau
Stadsarchitect. In de standenmaatschappij
van toen, werd de architectonische rijkdom van
het gebouw bepaald door de sociale klasse die er
naar school ging. De serie scholen was verdeeld in
armenscholen waar de kinderen uit de laagste sociale
klasse kosteloos les kregen en in scholen
voor de hogere sociale klasse, waarvoor schoolgeld
geheven werd. Stadsarchitect Bas de Greef
Jzn, die verantwoordelijk was voor de vormgeving,
koos voor de armenscholen een sobere gevel in de
rondboogstijl.
Veel van deze vroege gebouwen zijn gesloopt of
onherkenbaar verbouwd maar een nog gaaf exemplaar
is de Armenschool no. 19 in de Laurierstraat
107-109 uit 1868. Dit lange schoolgebouw met zadeldak
wordt geflankeerd door twee, met topgevels
bekroonde dwarsvleugels en kenmerkt zich
verder door grote rondboogvensters. Deze scholen
beantwoordden niet aan het hedendaagse
beeld van een schoolgebouw omdat de vensters zo
hoog in de gevel geplaatst waren, dat het onmogelijk
was voor een leerling om iets van de straat te
zien. De Greef achtte deze sobere stijl passend
voor een gebouw voor de arme bevolking.
De scholen van de hogere en hoogste sociale klassen
kregen een voorname gevel met vaak classicistische
vormen, zoals een driehoekig fronton en
zuilen. Deze klassieke elementen onderstreepten
‘het karakter’ van het gebouw en moesten de voorbijganger
overtuigen van de kwaliteit van het onderwijs
dat de kinderen van de elite hier kregen. Als het