download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

Humanistische onderwijsvernieuwingen en Latijns toneel 135
waren de drie ‘basisvakken’ van de septem artes liberales, de zeven kunsten die een vrij man
moest leren en waarvan de theoretische grondslag in Quintilianus’ Institutio oratoria, een Romeins
handboek voor welsprekendheid, te vinden was. Zij zouden het hart van de humanistische
opleiding gaan vormen. Het quadrivium (muziek, meetkunde, sterrenkunde en
wiskunde) werd aanvankelijk in de hoogste klassen van de Latijnse school onderwezen,
maar ging gaandeweg tot het universitaire curriculum behoren. De opleiding aan de Grote
School was geheel talig gericht. Deze linguale opleiding was echter geen doel op zich, maar
ze moest leiden tot een opvoeding in pietas (vroomheid) en virtus (deugdzaamheid). 5
In de eerste decennia van de zestiende eeuw werden de scholen hervormd. Het leerprogramma
werd met de ideeën van de protestantse reformatoren en de humanisten in overeenstemming
gebracht. Een al te strikte scheiding tussen katholieke en protestantiserende
en protestantse bewegingen moet in deze tijd niet worden aangenomen. Immers beide denominaties
waren pluriform en wie kende de precieze verschillen? Tekenend is dat de katholieke
rector Schonaeus, dankzij zijn grote reputatie, ook na de protestantse omwenteling
van Haarlem mocht aanblijven. De Latijnse school was, qua opzet en in de praktijk, na de religieuze
omwenteling een opleiding voor de theologie en de rechten, en daarmee een vooropleiding
voor predikanten en bestuurders.
Eén van de gevolgen die de op humanistische leest geschoeide protestantse reformatie met
zich meebracht, was aandacht voor de bronnen: men wilde voor het ideaal van de bonae litterae,
de moreel verheffende literatuur, ad fontes, terug naar de bronnen. De litterae profanae, de
studie van de heidense letterkunde, werd onmisbaar geacht voor de theologische studie, die
taalkundig en exegetisch gericht was. Bovendien ging men terug naar de christelijke bronnen,
te weten de kerkvaders, het Oude en in het bijzonder het Nieuwe Testament. Dit was des
te gereder mogelijk door de komst van de boekdrukkunst, in het bijzonder het zetten met losse
loden letters. Deze komst bespoedigde de verspreiding van kennis, zowel door de hoeveelheid
boeken die in omloop konden komen, als ook doordat die boeken betaalbaar werden.
Als het lijkt dat alleen aan de protestantse reformatie de omvorming van de Latijnse school
te danken is, moet dat onmiddellijk worden rechtgezet. Belangrijk – hoe belangrijk is punt
van discussie 6 – was de stroming van de Moderne Devotie, een soort hervormingsbeweging
binnen de rooms-katholieke kerk, en de ‘Broederschap van het Gemene [= Gemeenschappelijke]
leven’ die deze devotio moderna in praktijk bracht. 7 De Broeders deden dat soms door
scholen te stichten, bijvoorbeeld in Luik en Den Bosch. Iets vaker deden ze dat door leerlingen
van de Latijnse school in hun kosthuizen op te nemen, als repetitor op te treden en hen
onder meer via een geregelde kerkgang de ‘moderne spiritualiteit’ bij te brengen. Een enkele
maal namen ze de leiding van een bestaande school over, als in het geval van de Utrechtse
Hieronymusschool. Ook andere katholieke richtingen, de ordes en met name de jezuïeten,
werden pleitbezorgers van het nieuwe onderwijs. Met dit alles blijkt eens te meer het overwegend
didactisch karakter van het humanisme: het streven was niet gericht op prachtige filosofieën,
maar op praktische, ethische en religieuze inzichten die hun leerlingen in het da-
5 Overigens kreeg het woord virtus, dat bij de Romeinen naar wie de humanisten teruggrepen, de connotatie van mannenmoed
had, een reformatorische en zedelijke inhoud. Ook een andere inhoud kreeg de term pietas, bij de Romeinen maatschappelijk
en religieus getint, bij de humanisten vooral religieus gericht, zie De Vroomen, Toneel op school, 53-54.
6 Ze hebben op zich niet veel scholen gesticht en hun direct invloed is daarom wellicht niet groot, maar Erasmus is een van
hun leerlingen geweest aan de school te Deventer, zodat hun indirecte invloed immens was. Dat ondanks Erasmus’
klachten op latere leeftijd over zijn schoolperiode.