download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

Jan Bloemendal
Humanistische onderwijsvernieuwing en Latijns toneel in de
noordelijke Nederlanden: Murmellius en Crocus 1
In de zestiende eeuw vond, onder invloed van het humanisme, een aantal innovaties plaats in de Latijnse
school. Ten eerste werd het onderwijs gericht op de kennis van de talen, met name dat van het Latijn.
Daarbij keerde men terug naar het klassieke Latijn, dit in tegenstelling tot de middeleeuwen. Verder
hadden de humanisten aandacht voor de didactiek en het pedagogisch klimaat van onderwijs en
opvoeding, zonder dat ze nu direct ‘kindgericht’ waren. Het onderwijs stond ten dienste van de religieuze
en morele verheffing van leerlingen. Een discussiepunt was nog of de kennis van de talen primair moest
staan, zoals Erasmus meende, of dat de eruditie het primaat moest krijgen, de opvatting van onder anderen
de Alkmaarse rector Murmellius.
Ten dienste van het taalonderwijs, met name van de spreekvaardigheid, stond het lezen en opvoeren van
komedies. Omdat de antieke komediedichters, zelfs de salonfähige Terentius, niet door de beugel van de humanistische
gepastheid konden, gingen de docenten en met name de rectoren, die de meeste scholing hadden
gehad, zelf stukken schrijven. Eén van de eersten was de Amsterdamse rector Cornelius Crocus, die een
deel van de geschiedenis van Jozef tot een komedie bewerkte om de leerlingen klassiek Latijn bij te brengen,
maar vooral om hen aan te sporen even standvastig en kuis te blijven als deze oudtestamentische aartsvader,
zoals hij in de opdracht aan zijn collega Nieveen uitvoerig meedeelt. In dit toneel ging het dus meer om
morele adviezen te geven dan om theologische inzichten te bieden. Zo stond alles in het humanistisch onderwijs
in dienst van onderwijs in de talen en uiteindelijk van de opvoeding tot een deugdzaam leven.
Algemeen kader
De geschiedenis van het onderwijs in Nederland begint in Utrecht waar omstreeks 700 een
domschool gesticht werd. In de dertiende eeuw ontstonden de stedelijke scholen, waar voornamelijk
Latijn werd onderwezen aan jongens van ongeveer acht tot en met vijftien jaar. 2
Deze Grote Scholen werden alras een vooropleiding voor de universiteit waar kennis van het
Latijn verplicht was. Zo moest wie wilde studeren wel de Latijnse school bezoeken. Het doel
van de scholing was daarmee niet meer, zoals in de middeleeuwen, gericht op een kerkelijke
carrière als geestelijke of koorzanger. Overigens was dit schooltype, evenals de universiteit,
uitsluitend voor jongens. Meisjes konden eventueel de Franse school bezoeken. Hooguit een
enkele jongedame leerde Latijn, bijvoorbeeld Barbara, de dochter van Antonius Liber, rector
te Deventer, Kampen, Amsterdam en Alkmaar. Zij doceerde aan de Latijnse school. 3
De school onderwees de vakken van het trivium: grammatica, retorica en dialectica. 4 Dat
1 Dit artikel is een uitvloeisel van een door NWO gesubsidieerd Vidi-programma ‘Latin and Vernacular Cultures. Theatre
and Public Opinion in the Netherlands (ca 1510-1625)’, dossiernr. 276-49-001.
2 Voor dit overzicht werd onder meer gebruik gemaakt van J. Bloemendal, Spiegel van het dagelijks leven? Latijnse school en toneel
in de noordelijke Nederlanden in de zestiende en de zeventiende eeuw (Hilversum 2003) 9-29; P.Th.F.M. Boekholt en E.P. de
Booy, Geschiedenis van de school in Nederland vanaf de middeleeuwen tot aan de huidige tijd (Assen 1987) 17-21; W. Boyd, Geschiedenis
van onderwijs en opvoeding (Utrecht 1969) 198-212; H.W. Fortgens, Schola latina. Uit het verleden van ons voorbereidend hoger
onderwijs (Zwolle 1958) 9-10; J. de Vroomen, Toneel op school. Een historisch en theoretisch onderzoek naar opvattingen over en
gebruik van drama in educatie (z.p. 1994) diss. Nijmegen, 40-68.
3 P.N.M. Bot, Humanisme en onderwijs in Nederland (Utrecht 1955) 35; even geleerd was de Gentse Johanna Othonia die eveneens
als dochter van een rector privé-les kreeg van haar vader.
4 Zie o.m. V. Wels, Triviale Künste. Die humanistische Reform der grammatischen, dialektischen und rhetorischen Ausbildung an der Wende
zum 16. Jahrhundert (Berlin 2000) diss. Berlin en J. Wille e.a. (red.), Trivium. Oude Nederlandse geschriften op het gebied van de
grammatica, de dialectica en de rhetorica. 6 dln. (Groningen 1953-1972).