download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

Thimo de Nijs
Eton in Holland
Kostscholen in de eerste helft van de 19de eeuw
Geschokt, hevig, diep, door merg en been geschokt, zet ik mij tot schrijven neder, in de hoop om
daardoor lugt te geven aan mijn beklemd hart, maar onzeker of het in mijn magt zal zijn om iets
samenhangend op ’t papier te brengen.
Gisteren heb ik Hendrik en Pieter op Noorthey gebragt, zoodat ik voortaan van hun gescheiden zal
moeten leven, – zie daar de oorzaak van mijn smart en van mijne bittere droefheid! 1
Het viel de Rotterdamse koopman in ruste Johannes Theodorus Wilkens niet eenvoudig om
de beslissing te nemen zijn twee jongste zonen Hendrik Theodorus (1830-1903) en Pieter
Bierumer (1830-1851) op kostschool te doen. Slechte ervaringen met de scholen in de stad
en een huisonderwijzer die geen overwicht over zijn beide zonen had, deden hem na een lange
periode van twijfel, tot het ‘zwaarwigtig besluit’ komen. Hij ging hierbij niet over één
nacht ijs. Hij informeerde bij ouders die hun kinderen reeds naar de vermaarde kostschool
Noorthey te Voorschoten van de bekende pedagoog P. de Raadt hadden gezonden. Hij las
het geschrift Noorthey in 1838. Huis van opvoeding en onderwijs dat De Raadt over zijn instituut
had geschreven. Ten slotte bracht hij twee keer – alleen en daarna met zijn vrouw en kinderen
– een bezoek aan Noorthey. Uiteindelijk vertrokken de kinderen op 10 augustus 1841
richting Voorschoten. 2
Wilkens’ ‘bittere droefheid’ moet herkenbaar geweest zijn voor veel welgestelde Hollanders.
Tot aan de oprichting van de HBS in 1865 was het niet ongebruikelijk dat zij hun kinderen
naar kostscholen stuurden, ‘die in de provinciën bestonden, meest in de gezondste
streken en meest vrij opvoedkundig ingericht’. 3 Over de Nederlandse kostscholen in de negentiende
eeuw is echter nog weinig bekend, dit in tegenstelling tot de bekende Engelse Public
Schools als Eton waarover we door romans, verfilmingen én historisch onderzoek juist
bijzonder goed zijn geïnformeerd. 4 Dit artikel tracht een beeld te geven van de negentiendeeeuwse
Hollandse kostscholen. Hoewel het op basis van het bronnenmateriaal niet mogelijk
is de kwantitatieve betekenis van de kostscholen precies vast te stellen, lijkt het aannemelijk
dat het kostschoolonderwijs voor de Hollandse elite van grote betekenis was. Een
volgende paragraaf behandelt kort het onderwijs en het dagelijks leven op de Hollandse
kostscholen. In een laatste paragraaf staan de onderwijsvernieuwingen centraal die Petrus
de Raadt op Noortheij invoerde.
Ongetwijfeld heeft onze geringe kennis van het kostschoolonderwijs te maken met het
geringe aantal bronnen. De meeste Hollandse kostscholen waren immers privé-ondernemingen
die doorgaans niet langer bestonden dan enkele decennia. Van archiefvorming was
1 Centraal Bureau voor Genealogie (CBG), Familie Wilkens 79, aantekening van 10 augustus 1841.
2 Ibidem.
3 Jos. Jacobson, ‘Voorheen en thans’, Rotterdams Jaarboekje 2 de reeks, 8(1920) 3-10, aldaar 5.
4 Thomas William Bamford, Rise of public schools. A study of boy’s public boarding schools in England and Wales from 1837 to the present
day (Londen 1967); Paul John Rich, Elixir of empire. The English public schools, ritualism, freemasonry, and imperialism (Londen
1993) William Edward Marsden, Educating the respectable. A study of Fleet Road Board School, Hampstead, 1879-1903 (Londen
1991)