download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

Onderwijshervorming in de Franse Tijd 203
ten. Maar Goswin de Stassart (1780-1854), de jonge Brabantse prefect van Monden van de
Maas, doorzag de intenties van de inspecteur-generaal wel en kon zijn irritatie niet verbergen:
‘Mijnheer de inspecteur-generaal lijkt me teveel geneigd de Latijnse scholen te willen
vermenigvuldigen’, schreef hij op 2 september 1813 in een postscriptum aan baron d’Alphonse,
‘maar ik geloof niet dat dit de beste manier is om ze te verbeteren’. 42
Daar lag inderdaad het grote dilemma, dat nog niets aan actualiteit heeft ingeboet: wordt
onderwijs beter door concentratie en selectie of juist door spreiding en grotere toegankelijkheid?
Het bestaande netwerk had bewezen brede lagen van de lokale bevolking van een
hoog cultureel niveau te kunnen voorzien, dank zij de relatieve autonomie van de lokale
overheid bij de inrichting van het systeem. In tegenstelling tot het sterk gecentraliseerde
Frankrijk met zijn hiërarchische bestuurstradities, was Nederland nog steeds een vooral horizontaal
functionerend netwerk van steden met een krachtige traditie van autonoom bestuur.
Bovendien was de Latijnse school, en later ook de Franse, er vanouds de koninklijke
weg van de burgerij naar maatschappelijk aanzien en cultureel prestige. De Franse centralisatiezucht
dreigde dat netwerk te vernietigen. Vandaar Van den Endes weldoordachte tegenaanval.
Kon hij voor de handhaving van het bestaande scholennetwerk op de lokale overheid rekenen,
bij de nieuwe ging het anders toe. Toen intendant d’Alphonse met de inrichting van
de lycées wilde beginnen, stiet hij onmiddellijk op lokaal verzet en op de oude interstedelijke
rivaliteit. In Utrecht bijvoorbeeld, waar de universiteit in rang verlaagd was en haar promotierecht
had verloren, 43 werd discreet maar krachtig verzet tegen de plannen gevoerd. Prefect
De Celles beklaagde zich er zelfs over dat de hindernissen die inwoners en stadsbestuur van
Utrecht daar stilletjes tegen opwierpen hem uiteindelijk dwongen bakzeil te halen. Eerst
wilden ze het lycée met internaat in het overvolle gebouw van de rechtbank onderbrengen,
vervolgens in het leegstaande ‘keizerlijk paleis’ (de zetel van ex-koning Lodewijk) – een
voorstel dat de prefect onmiddellijk als ‘volstrekt onbehoorlijk’ van de hand wees.Van den
Ende kwam toen met een tussenoplossing: het lycée zou alvast worden opgericht maar het
internaat pas toegevoegd als er een gebouw voor was gevonden. 44 De Celles verwierp ook dit
voorstel, omdat dit de inrichting van een volwaardig lycée zeker naar Sint-Juttemis zou verschuiven.
45
Daarbij kreeg hij steun van de onvoorwaardelijke aanhangers van het nieuwe regime. De
Leidse hoogleraar Sebald Justinus Brugmans (1763-1819), die als rector van de académie van
Leiden zeggenschap over het onderwijs in Utrecht had, stelde in een brief aan minister Fontanes
bijvoorbeeld: ‘De oprichting van lycées is dringend nodig om het nieuwe universitaire
stelsel te kunnen invoeren. Zonder dat laatste zal het moeilijk zijn om overal dezelfde publieke
mentaliteit door te voeren, namelijk die welke de regering voor ogen staat’. De uitgesproken
voorkeur van de Hollanders voor particulier onderwijs belette hen om alle neuzen
dezelfde kant op te zetten, namelijk die van de regering. 46 Wat Brugmans betreft was Leiden
echter klaar voor een lycée en stond er ook een gebouw gereed. Alleen de toestemming van
42 De Stassart aan d’Alphonse, 2 sept. 1813: NA, BiZa 1796-1813, inv. nr. 1201.
43 H. Jamin, Kennis als opdracht. De Universiteit Utrecht 1636-2001 (Utrecht 2001) 102-104.
44 De Celles aan d’Alphonse, 27 mei en 11 dec. 1812: NA, BiZa 1796-1813, inv. Nr. 1115. Hij rekende met 200 leerlingen voor
het lycée van Amsterdam, 100 voor dat van Utrecht.
45 De Celles aan d’Alphonse, 15 jan. 1813.
46 Rector S.J. Brugmans aan Louis de Fontanes, 22 juli 1813.