download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

202 Onderwijshervorming in de Franse Tijd
De prefect van Monden van de Maas nam op 1 september 1813 een soortgelijk besluit voor
het collège dat in Middelharnis moest worden opgericht. De bewoners leerden weliswaar
Frans ‘avec plaisir’ maar hadden weinig op met Latijn. Bijna alle maires van het eiland Goeree-Overflakkee
hadden die stichting niettemin een goed idee gevonden, zij het wat kostbaar.
De gemeente Meppel probeerde van de gelegenheid te profiteren om zich van haar
noodlijdende Latijnse school te ontdoen: ze moest maar naar Assen, de zetel van het voormalige
gewest. Over het algemeen werd Van den Endes voorstel echter door de prefecten
ondersteund. Toen Beverwijk zich met een beroep op haar gebrek aan middelen aan het geplande
collège trachtte te onttrekken, wees de prefect op het begrotingsoverschot van de gemeente.
Bij een gelijk argument van Rhenen werden de omliggende gemeenten gesommeerd
om bij te dragen.
Desondanks blaken de antwoorden van vele maires van optimisme over de vooruitgang die
goed onderwijs zou brengen en blijken zij bereid daarin te investeren. Zo die van Rotterdam
op 12 april: ‘Voor het algemeen nut en tot welzijn van de jeugd dient een grote stad als Rotterdam
genereus te zijn met middelen voor het openbaar onderwijs’ – een geluid dat zelden
meer uit de mond van de rijksoverheid is gehoord. Volgens de raad van Culemborg zou het
stedelijk collège de inwoners in staat stellen de opvoeding van hun kinderen in de stad zelf te
laten voltooien, terwijl er bovendien kostleerlingen zouden worden aangetrokken; dat was
voordelig voor de middenstand, zoals de vroeger zo florerende kostscholen hadden aangetoond.
De maire van Maassluis, een pas tot stad verheven dorp waar nooit een Latijnse school
had bestaan, stelde dat het voor die inwoners die wel talenten maar geen geld hadden voordelig
zou zijn zich ter plaatse in de talen en de beginselen van de wetenschappen te kunnen
bekwamen. Enkele maires gaven onmiddellijk aan welke leraren zij noodzakelijk achtten. In
Culemborg zou les worden gegeven in Latijn, Grieks, Frans, rekenkunde, schoonschrijven,
geschiedenis, aardrijkskunde, fysica, wiskunde en natuurwetenschappen; in Den Haag
mocht het paardrijden daar nog bij.
In feite betekende het voorstel van Van den Ende vooral een rationalisering en een betere
spreiding van het aanbod. Met name in de noordelijke departementen wordt dat duidelijk.
In Friesland moesten de vele piepkleine Latijnse stadsschooltjes opgaan in enkele grotere
instellingen; op het bloeiende, maar van middelbaar onderwijs verstoken platteland van
Groningen en Oost-Friesland werd daarentegen juist een reeks nieuwe stichtingen op stapel
gezet. Enkele van de meest befaamde kostscholen zouden in het openbaar onderwijs
worden opgenomen, terwijl de plaatsen zonder collège communal desondanks door particuliere
schoolhouders bediend bleven worden. Tenslotte deed de inspecteur-generaal zijn best
om in overleg met de maires te schatten welk financieel offer voor de rétribution universitaire in
elke stad van de ouders kon worden gevraagd. Zijn cijfers geven een goed idee van de veronderstelde
verdeling van de welvaart over de steden: voormalig Holland domineerde natuurlijk
nog steeds, maar de departementshoofdsteden (Arnhem, Zwolle, Leeuwarden) en
enkele andere steden die geacht werden een gefortuneerde en/of gecultiveerde elite te herbergen
(Zutphen, Harlingen) sprongen er eveneens uit.
Tegenover de botte bijl van de Franse wetgeving heeft Van den Ende met dit voorstel het
dichte Nederlandse scholennetwerk willen redden, verbeteren, inhoudelijk moderniseren
en voor een bredere middenklasse toegankelijk maken, ook en vooral in streken die er nog
van verstoken waren of waarin nieuwe onderwijsbehoeften opkwamen. Hij kon daarbij duidelijk
rekenen op de steun van de gemeentebesturen en, in beginsel, op die van de prefec-