download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

Onderwijshervorming in de Franse Tijd 197
land ingrijpend te rationaliseren. 29 Alle vijf gewestelijke universiteiten (Leiden, Franeker, Groningen,
Utrecht en Harderwijk) werden opgeheven, net als het tiental illustre scholen en athenaea
dat in andere steden bestond. Behalve die van Amsterdam en Deventer, die vanouds enig
prestige hadden, waren dat merendeels scharminkelige semi-universitaire instellingen, of ongeordende
clustertjes leerstoelen, soms een simpele bovenbouw van de Latijnse school. Ze boden
de lokale jongeren een basisvorm van hoger onderwijs, zodat ze niet te snel aan de morele
gevaren van de universiteitssteden werden blootgesteld. Maar ze konden er niet promoveren
(wij zouden zeggen: afstuderen). Al die instellingen werden vervangen door twee académies,
namelijk die van Leiden en Groningen. Académies in Franse zin waren geen instellingen, zoals
de oude universiteiten (die óók ‘academie’ werden genoemd), maar onderwijsressorts waarbinnen
heel het onderwijs van hoog tot laag op samenhangende wijze georganiseerd werd.
Binnen de nieuwe académies bleven in Leiden en Groningen losse faculteiten functioneren.
Daaronder waren in Leiden, Utrecht en Groningen lycées gepland. 30 Later werd daar nog een lycée
te Amsterdam aan toegevoegd, in plaats van de école secondaire die Amsterdam was toegedacht
ter vervanging van het opgeheven athenaeum. 31 Zulke lycées waren toeleveringsscholen
op ons vwo-niveau, maar met verplicht internaat. Vooral aan dat laatste was het Franse bestuur
erg gehecht. Het wilde de leerlingen moreel en politiek kunnen vormen.
De rationalisering van het hoger onderwijs werd voortvarend doorgevoerd: de instellingen
werden gesloten, de hoogleraren ontslagen. Ze kwam in feite neer op een regelrechte kaalslag
en ontnam veel grote en middelgrote steden de mogelijkheid de jeugd ter plaatse van
enig propedeutisch onderwijs te verzekeren. Er was heel wat gekissebis aan voorafgegaan.
De Franse departementsprefecten namen ten aanzien van het hoger onderwijs gewoonlijk
een minimalistische positie in maar stelden zich soepeler op bij de vraag naar middelbaar
onderwijs. De lokale overheid bleek meestal op handhaving van de plaatselijke onderwijsmogelijkheden
uit, in welke formule dan ook. Zo schreef Antoine de Celles (1779-1841), prefect
van het departement Zuiderzee (ongeveer huidig Noord-Holland plus het oude gewest
Utrecht), op suggestie van Van den Ende zelf dat het in Haarlem geplande lycée overbodig was
omdat die van Leiden, Amsterdam en Utrecht, die in feite het hoger onderwijs voortzetten dat
vroeger in die steden werd gegeven, voor de onderwijsvraag volstonden. 32 De prefect van
Monden van de IJssel zag eveneens van een lycée in de hoofdstad Zwolle af omdat er al een école
secondaire de rang supérieur in Deventer was gepland – overigens een beslissing waartegen hij
tezelfdertijd protesteerde omdat dit een verlaging van de rang van het voormalig semi-universitaire
athenaeum betekende. 33 De prefect van Friesland daarentegen vroeg in april 1812 tevergeefs
om een lycée de troisième rang voor de voormalige universiteitsstad Franeker. 34
29 Vgl. M.-M. Compère, Du collège au lycée (1500-1850) (Parijs 1985) 144-147.
30 Het artikel van G. Clause, ‘Lycées’, in: J. Tulard (red.), Dictionnaire Napoléon (Parijs 1999) II, 231-234, is onbekend met de
lycées in de geannexeerde departementen.
31 Over het ‘lycée à ériger’ te Amsterdam, zie de aantekeningen van Van den Ende in: ANF, F17 1576. Dat lycée staat niet in
het decreet van 22 okt. 1811, maar wel in verschillende stukken uit 1813: ANF, F17 1579; NA, BiZa 1796-1813, inv. nr. 1201:
Van den Ende aan baron d’Alphonse, 11 aug. 1813. Intussen was dus een akkoord bereikt: de école secondaire zou lycée worden,
waarnaast in de stad een of meer collèges zouden mogen bestaan. Bij decreet van 26 april 1810 was al een lycée in Den
Bosch gepland, maar dat lag toen buiten het koninkrijk Holland, in de académie van Brussel: ANF, F17 1576; Van Swinderen,
Beknopte beschrijving, 51.
32 NA, BiZa 1796-1813, inv. nr. 1115, exh. 7 sept. 1812; ANF, F17 1579, ongedateerd klad van een brief van Van den Ende.
33 De prefect van Monden van de IJssel aan baron d’Alphonse, 15 febr. 1812 (NA, BiZa 1796-1813, inv. nr. 1114) en 18 maart
1812 (NA, BiZa 1796-1813, inv. nr. 1115).
34 De prefect van Friesland aan d’Alphonse, 19 april 1812: ibid.