download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

Onderwijshervorming in de Franse Tijd 195
van het onderwijs in de geannexeerde gebieden van Nederland en Duitsland op te stellen. 18
Ze namen hun taak zeer serieus, reisden alle gewesten door, praatten met scholarchen en
rectoren, inspecteerden scholen, curricula en handboeken, en lieten leerlingen opdrachten
uitvoeren. Hun in 1811 gepubliceerd rapport over het ex-koninkrijk Holland oordeelde even
vernietigend over de staat van het middelbaar en hoger onderwijs als lovend over het nieuwe
lager onderwijs. Het eerste was ‘beneden elke kritiek’, het andere ‘boven alle lof verheven’.
Cuvier en Noël droegen Van den Ende dan ook een zeer warm hart toe en zorgden ervoor
dat hij ook in de gunst van minister Fontanes bleef.
De rapporteurs gebruikten de Franse terminologie en onderscheidden drie onderwijsniveaus
(primaire, secondaire en définitif), terwijl in de Republiek gewoonlijk slechts onderscheid
werd gemaakt tussen lager en hoger onderwijs, het laatste met inbegrip van de Latijnse
scholen. Het Hollandse onderscheid was vooral functioneel, terwijl de Fransen daar een
kwalitatieve lading aan gaven. Met de Franse scholen, die nu eens op lager dan weer op
middelbaar (secondaire) niveau functioneerden, wisten de rapporteurs dan ook niet goed
raad. 19 Hun oordeel over de Latijnse scholen was echter onverbiddelijk: omdat de Latijnse
scholen het monopolie van de klassieke talen hadden en niets anders wilden onderwijzen,
moesten jongens die moderne talen of wis- en natuurkunde wilden leren van de klassieken
afzien (en omgekeerd), tenzij ze aanvullend of huisonderwijs kregen. Die situatie vonden ze
des te absurder daar op die manier een kostbaar systeem van privaat (en soms ook nog confessioneel)
onderwijs in stand werd gehouden, terwijl het gezonde verstand en het belang
van de samenleving juist om openbaar onderwijs riepen omdat het moest opvoeden tot
maatschappelijke vaardigheden en burgerdeugd. Het Nederlandse onderwijsstelsel leed in
hun ogen onder structurele gebreken: versnipperde verantwoordelijkheden en gemis van
een leidinggevende ‘chef général’.
De cartesiaanse gevoeligheden van de rapporteurs werden nog aangescherpt door hun meritocratische
verlangens: het middelbaar onderwijs moest niet in dienst staan van de reproductie
van een kleine, bevoorrechte elite maar gelijke kansen bieden aan elk (mannelijk!) individu.
De Latijnse scholen waren dan ook onwaarschijnlijk klein: 15 leerlingen op 20.000
inwoners te Dordrecht, 130 op 200.000 te Amsterdam. Alles bij elkaar niet meer dan 1501
leerlingen in het hele gebied van het voormalige koninkrijk Holland, verspreid over 57 Latijnse
scholen met in totaal 130 leraren. 20 Het Nederlandse middelbare onderwijs was inderdaad
niet alleen bijzonder elitair, het stond ook haaks op de moderne opvattingen over kennis
en vaardigheden, staat en burgerschap. 21 Kortom, de kwalijke staat van de Latijnse
scholen kwam van ‘hun geringe aansluiting bij de actuele behoeften van het publiek’. Was de
Haarlemse school niet weer gaan bloeien toen scholarch Van den Ende daar orde op zaken
had gesteld en aan de klassieke talen het onderwijs in Frans en wiskunde had toegevoegd? 22
18 G. Cuvier en F.-J. Noël, Rapport sur les établissements d’instruction publique en Hollande et sur les moyens de les réunir à l’Université
impériale (z.pl. [Parijs] 1811). Vgl. Bolkestein, De voorgeschiedenis, 85-95.
19 Fontanes aan de minister van Binnenlandse Zaken, 23 nov. 1811, twijfelt over de rangschikking van die scholen en stelt:
‘Il y a d’ailleurs des motifs puissants pour ne pas favoriser un genre d’école si contraire à la solidité de l’instruction’ (ANF,
F17 1576).
20 Eenige hoofdstukken uit het ‘Aperçu sur la Hollande’, 139. Kaart 1 in Frijhoff, ‘Crisis of modernisering?’, 40. Zie voor de departementen
bezuiden de Waal de statistieken uit het jaar XIII in ANF, F17 1367.
21 De Hollandse schoolorde was al bijna twee eeuwen oud! E.J. Kuiper, De Hollandse ‘Schoolordre’ van 1625. Een studie over het
onderwijs op de Latijnse scholen in Nederland in de 17 de en 18 de eeuw (Groningen 1958).
22 Cuvier en Noël, Rapport, 83-86.