download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

192 Onderwijshervorming in de Franse Tijd
tie van de handboeken en onderwijsmethoden voor, en voerde het beginsel van de leerplicht
in. 9 Bovendien werd de opleiding van onderwijzers ter hand genomen, werd hun salaris geregeld
en werd een efficiënte schoolinspectie ingesteld. De belangrijkste vernieuwing was
wel dat het leerstellig (in feite gereformeerd) onderwijs aan de openbare scholen definitief
vervangen werd door opvoeding tot de ‘maatschappelijke en christelijke deugden’ zoals die
in de bijbel werden onderwezen, zonder leerstellige interpretatie daarvan. Het succes van de
schoolwet van 1806, die in het keizerlijk hervormingsdecreet van 22 oktober 1811 uitdrukkelijk
werd gehandhaafd, contrasteerde scherp met de mislukking van de reeks schoolhervormingen
door het revolutionair bewind in Frankrijk zelf. Dat succes was uiteraard mede
te danken aan het belang dat de overheden in de Republiek, in tegenstelling tot die van
Frankrijk, al eeuwen lang aan het beginsel van goed basisonderwijs hechtten, hoe verschillend
men intussen ook over de inhoud en opzet daarvan mocht zijn gaan denken.
Het lijkt wat paradoxaal dat juist het lager onderwijs Nederlands reputatie als onderwijsland
ging vestigen. In de oude Republiek waren het immers de universiteiten die internationaal
aan de top stonden. De naijling van hun roem horen we nog in het gevleugelde woord
van Diderot die de intussen al wat versukkelde Leidse universiteit in zijn Encyclopédie nog ‘de
beste van Europa’ noemde. 10 Hoe anders stond het middelbaar onderwijs er intussen voor!
Het hoge peil, het open curriculum en de brede spreiding van de Latijnse scholen, de officiële
instellingen van voortgezet onderwijs in de steden, hadden in de zeventiende eeuw de
basis gelegd voor de bloei van de universiteiten en illustre scholen. Maar de maatschappelijke
ontwikkeling had niet stil gestaan. In de achttiende eeuw bleek een uitsluitend klassieke
opleiding, bestemd voor een krimpende culturele elite, te smal voor de behoeften van de
samenleving. 11 Moderne talen, geschiedenis en aardrijkskunde van na de Oudheid, natuurwetenschappen
en andere praktische vakken kwamen de Latijnse school niet binnen. Daarvoor
moest men op de (gewoonlijk particuliere) Franse school zijn, waar echter weer geen
Latijn en Grieks mocht worden gedoceerd. Hoogstens verdienden Latijnse leraren een centje
bij door hun (kost)leerlingen na schooltijd wat moderne vakken bij te spijkeren. De enige
functie van de Latijnse scholen was eigenlijk nog die van een vooropleiding voor de universiteit,
en zelfs die vervulden ze slecht, getuige de vele professorale klachten over het
niveau van het Latijn onder hun studenten. Het Aperçu sur la Hollande, de statistieke beschrijving
van de Nederlandse gewesten die in 1811-1813 door de intendant François-Jean-Baptiste
baron d’Alphonse (1756-1821) voor de Franse minister van Binnenlandse Zaken werd
opgemaakt, kwam in het hoofdstuk over het onderwijs, ongetwijfeld door Van den Ende ge-
9 Teksten in: I. van Hoorn, De Nederlandse schoolwetgeving voor het lager onderwijs, 1796-1907 (Groningen 1907). Voorts A.M.
van der Giezen, De eerste fase van de schoolstrijd in Nederland (1795-1806) (Assen 1937), vooral 93-99, vol lof over Van den
Ende; P.Th.F.M. Boekholt, Het lager onderwijs in Gelderland 1795-1858 (Zutphen 1978) 80-118; S. Schama, Patriots and liberators.
Revolution in the Netherlands 1780-1813 (New York 1977) 530-541; J. Lenders, De burger en de volksschool. Culturele en mentale
achtergronden van een onderwijshervorming (Nijmegen 1988); N.L. Dodde en J.H.G. Lenders, ‘Reform, Reorganisation
und Stagnation. Der Schulunterricht in den Niederlanden und Belgien 1750-1825’, in: W. Schmale en N.L. Dodde (hrsg.),
Revolution des Wissens? Europa und seine Schulen im Zeitalter der Aufklärung (1750-1825) (Bochum 1991) 137-178; alsmede de bijdragen
in P. Boekholt (red.), ‘Tweehonderd jaar onderwijs en de zorg van de Staat’, in: Jaarboek voor de geschiedenis van opvoeding
en onderwijs (Assen 2002).
10 W. Frijhoff, ‘Pesanteur ou renouveau? Les universités des Provinces-Unies et leur recrutement au XVIIIe siècle’, in: F. Cadilhon
et al. (red.), Universités et institutions universitaires européennes au XVIIIe siècle. Entre modernisation et tradition (Talence
1999) 211-231. Zie verder W. Otterspeer, Groepsportret met Dame. II: De vesting van de macht. De Leidse universiteit 1673-1775
(Amsterdam 2002).
11 W. Frijhoff en M. Spies, 1650: Bevochten eendracht (Den Haag 1999) 244-247. Uitvoeriger over de situatie van het Latijns
onderwijs in de achttiende eeuw: Frijhoff, ‘Crisis of modernisering?’