download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

Onderwijshervorming in de Franse Tijd 191
kaalslag) van het hoger onderwijs. Hij kreeg dan ook slechts de titel van commissaris van de
zaken betreffende het openbaar onderwijs, waaraan in 1814 het lager en middelbare onderwijs
werden toegevoegd. In 1817 werd hem de functie van hoofdinspecteur verleend. In 1833
ging hij met pensioen, waarna hij nog een goed gedocumenteerde geschiedenis van de ontwikkeling
van de schoolwetgeving in Nederland redigeerde, die hij net voor zijn dood op 18
juni 1846 voltooide. Die historische schets belichtte in het bijzonder zijn eigen rol bij de invoering
van de Bataafse schoolwetten. 6
Van den Ende en de onderwijswetgeving
Door zijn functies en zijn persoonlijkheid was Van den Ende namelijk de stuwende kracht
geworden achter de grote schoolwet van 3 april 1806, die de spil moest worden van het
onderwijsstelsel van de Bataafse Republiek. Zij werd net voor de oprichting van het koninkrijk
Holland en de komst van koning Lodewijk aangenomen. Deze goed doordachte wet, die
buitenlandse bezoekers in extase placht te brengen, bleef de basis van het schoolsysteem tot
aan de onderwijshervorming van 1858. Die wet kwam natuurlijk niet uit de lucht vallen want
het was vooral buitenlandse bezoekers duidelijk dat het schoolwezen in de Republiek, in
vergelijking met andere Europese landen, sinds eeuwen op een relatief hoog plan stond, van
een nauwkeurige gewestelijke en lokale wetgeving profiteerde en op een hoog niveau van
leescultuur steunde dat uiteraard in nauw verband stond met de communicatiecultuur die
een van de grondslagen van de welvaart van de Republiek was. 7
Desondanks, of misschien wel juist door de veroudering van het systeem, viel er wel het
nodige te moderniseren, te corrigeren en te stroomlijnen, vooral in het perspectief van de
nationale eenwording. Onderwijshervormers zoals de leden van Maatschappij tot Nut van ’t
Algemeen, opgericht in 1784, verspreidden brochures, boekjes, handboeken en handleidingen
om de mentaliteit te veranderen, richtten instellingen voor volksopvoeding op, bevorderden
de lerarenopleiding, en werkten toe naar een elementaire vorm van onderwijsinspectie
waarvan de revolutionairen al spoedig konden profiteren. 8 Van den Ende was de
juiste man om de nieuwe wet erdoor te jagen. Hij was een geleerde, verlichte en deskundige
workaholic, saai in de omgang en van een weinig innemend karakter, maar als ambtenaar
een soepele geest die vijanden wist te verzoenen. Nu eens sloot hij aan bij de progressievelingen
dan weer bij de reactionairen, al naar gelang de haalbaarheid het ingaf. Hoewel hij
niet gespeend was van ambities voor zichzelf, beheersten die zijn optreden niet. Integendeel,
hij was uitermate loyaal en steeds bereid zich op te offeren voor de publieke zaak. De
nieuwe wet was zijn moment van glorie en hij bleef er heel zijn leven apetrots op.
De wet van 1806, die voortbouwde op eerdere schoolwetten van 1801 en 1803, schiep een
nationaal onderwijsstelsel onder toezicht van de staat. De overheid moest elke schoolstichting
goedkeuren. De wet bracht orde aan in de wirwar van schooltypen, schreef een unifica-
6 A. van den Ende, Geschiedkundige schets van Neêrlands schoolwetgeving, met aanteekeningen en bijlagen (Deventer 1846). In dit
werk, dat na zijn dood werd gepubliceerd, is een zeer uitvoerige, maar instructieve necrologie (93 blz.) door twee vrienden,
de predikanten J. Clarisse en J. Teissèdre l’Ange, opgenomen.
7 Zie voor de alfabetiseringscijfers en de schooldichtheid op basis van Van den Endes rapporten: W. Frijhoff, ‘Van onderwijs
naar opvoedend onderwijs. Ontwikkelingslijnen van opvoeding en onderwijs in Noord-Nederland in de achttiende
eeuw’, in: Werkgroep Achttiende Eeuw, Onderwijs en opvoeding in de achttiende eeuw (Jaar?) 3-39. Voor een algemeen beeld van
het onderwijssysteem: J. Kloek en W. Mijnhardt, 1800: Blauwdrukken voor een samenleving (Den Haag 2001), 267-290.
8 N.L. Dodde, Het rijksschooltoezicht in de Bataafse Republiek. Een onderzoek naar het denken en doen van de eerste schoolopzieners in de departementen
van de Amstel, de Delf en Texel en van het departement Holland tijdens de schoolwetten van 1801 en 1803 (Groningen 1968).