download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

Onderwijshervorming in de Franse Tijd 189
werd op 11 oktober 1768 uit gereformeerde ouders in de brede middenstand van Delft geboren.
Na de Latijnse school te Delft, privaatonderricht onder zijn neef Abraham Ledeboer,
predikant te Haastrecht, en theologiestudie in Leiden en Utrecht, werd hij in 1792 proponent,
en vervolgens predikant in het Gelderse Rozendaal. Vanwege de Pruisische, later
Franse troepenbewegingen in 1794-95, trok hij samen met de heer van Rozendaal tijdelijk
naar Oost-Friesland, waar hij zich al voor de problemen van aanbod en spreiding van het
onderwijs begon te interesseren. Na de Omwenteling werd hij predikant te Voorschoten.
Toen hij zijn functie in 1798 wegens een longaandoening moest neerleggen vestigde hij zich
als vertaler Engels en huisonderwijzer in Delft, daarna in Haarlem.
In 1802 werd hij in Haarlem tot scholarch benoemd en kreeg hij de gelegenheid de Latijnse
school daar te moderniseren. 3 Overtuigd van het cruciale belang van de moderne talen,
de geschiedenis en de wiskunde, greep hij in 1803 een vacature aan om een nieuwe conrector
te laten benoemen die niet alleen antieke maar ook moderne geschiedenis en
aardrijkskunde zou onderwijzen. Onder de schijn van continuïteit werd zo een bres in het
bolwerk der klassieken geslagen. Vervolgens legde de Haarlemse raad in 1807 een verbinding
tussen het onderwijs van de Latijnse school en de nieuwe Franse kostschool, in de vorm
van het Instituut der Fraaie Wetenschappen, waar Frans de voertaal werd en de latinisten
ook in de moderne vakken werden onderricht. Er bleven formeel dus twee curricula bestaan,
klassiek en modern, maar ze werden in een soort personele unie aan de leerlingen onderwezen.
Haarlem werd op die manier de eerste stad in Holland die een praktische remedie
vond voor de gebreken van het heersende onderwijsstelsel.
Toen zijn gezondheid herstelde kreeg Van den Ende in 1800 de functie van amanuensis van
de Agent (minister) van Nationale Opvoeding Jan Hendrik van der Palm. Hem werd opgedragen
voorstellen voor een hervorming van het onderwijsstelsel te formuleren en zo werd
hij een van de auteurs van de schoolwetten van 1801, 1803 en 1806. 4 Al in 1803 publiceerde
hij een omvangrijk handboek voor onderwijzers dat de beginselen van het openbaar onderwijs
uiteenzette en tevens allerlei aspecten van het schoolstelsel behandelde: de onderwijzers,
het curriculum, de schoolboeken, de onderwijsmethode, het schoolreglement, het gebouw,
de gezondheid van de leerlingen, de verantwoordelijkheid en medewerking van de
ouders, en het schooltoezicht. 5 In 1805 werd hij commissaris voor de zaken van het lager
schoolwezen en onderwijs binnen het Bataafsch Gemeenebest, en in 1808, onder het koninkrijk
Holland, inspecteur van het lager onderwijs, waaraan in 1809 de Latijnse scholen
werden toegevoegd. Tegelijkertijd kreeg hij de titel van inspecteur-generaal van het lager
onderwijs. Een snelle en goed gefocuste carrière, die laat zien dat Van den Ende zijn functies
naar genoegen en efficiënt vervulde. En ongetwijfeld ook tot zijn eigen genoegen, want
hoewel hij in 1808 als ‘lector philosophiae’ van Teyler’s Stichting een eredoctoraat in de letteren
en wijsbegeerte van de Harderwijkse academie aanvaardde (hij was overigens niet zelf
bij de uitreiking aanwezig), had hij in 1804 het aanbod voor een leerstoel in Groningen afgewezen.
Tegenover zijn meer inhoudelijk georiënteerde superieuren, de Agenten van Nationale
Opvoeding Theodorus van Kooten (in functie 1798-1799) en J.H. van der Palm (1799-
3 W. Frijhoff, ‘Latijnse school en gymnasium als schooltype tot in de negentiende eeuw’, in: W.Th.M. Frijhoff, e.a., Tempel
van hovaardij. Zes eeuwen Stedelijk Gymnasium Haarlem (Haarlem 1990) 7-23; F.W.J. Koorn, ‘Ruim vijf-en-een-halve eeuw Latijn.
Geschiedenis van de Latijnse school van ca. 1300 tot 1864’, ibid., 25-50, hier 40-41.
4 Zie voor een en ander A. de Groot, Leven en arbeid van J.H. van der Palm (Wageningen 1960).
5 A. van den Ende, Handboek voor de onderwijzers op de openbare lagere scholen binnen het Bataafsche Gemeenebest (Amsterdam 1803).