download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

Willem Frijhoff
Onderwijshervorming in de Franse Tijd:
Van den Endes plannen voor de middelbare school (1811-1813) 1
In tegenstelling tot Frankrijk, waar de revolutionairen het voortgezet en hoger onderwijs grondig hervormden
maar het lager onderwijs niet op orde wisten te brengen, werd in de Bataafse Republiek juist
het lager onderwijs op voorbeeldige wijze gereorganiseerd. Het voortgezet en hoger onderwijs bleef daar
in een impasse. De drijvende kracht achter de lager onderwijswet van 1806, inspecteur-generaal Adriaan
van den Ende, had echter ook grote plannen voor het voortgezet onderwijs. Door de Latijnse en
Franse scholen samen te voegen, de instellingen onder beheer van de overheid te brengen en ze beter te
spreiden moest een nieuw, gemoderniseerd middelbaar onderwijs ontstaan dat niet meer alleen voorbereidde
op de universiteit maar een eigen betekenis had voor een grotere groep leerlingen. Dankzij zijn
persoonlijke ervaring en het krediet dat de hoge ambtenaar Van den Ende bij de Franse overheid had,
kreeg hij tijdens het keizerrijk de gelegenheid een voorstel voor een grondige reorganisatie uit te werken.
Dit artikel beschrijft de achtergronden, wording en inhoud van dat voorstel en gaat tot slot in op de redenen
van de mislukking van het plan.
Een modelambtenaar: Adriaan van den Ende
De bestuurlijke hervormingen van de Franse Tijd waren niet alleen een dictaat van de bezettende
macht. Ze konden rekenen op de enthousiaste medewerking van een deel van de
Nederlandse bestuurders en ambtenaren zelf. Dezen vormden het leeuwendeel van het
ambtenarencorps uit de tijd van het koninkrijk Holland (1806-10) en het Napoleontische
keizerrijk (1810-13). Men heeft voor hen wel het woord ‘collaborateurs’ gebruikt. Dat is echter
een Oranjegekleurd anachronisme, opgeplakt vanuit de zekerheden van het negentiende-eeuwse
nationalisme. Het doet ook fundamenteel tekort aan de mentale instelling van de
ambtenaren van de Bataafse Republiek, die juist uit loyaliteit aan hun eigen land de achtereenvolgende
regimes accepteerden en met de Franse helper en bondgenoot, later overheerser,
samenwerkten – maar het is waar dat de grens met collaboratie dan soms moeilijk te
trekken is. Hoe dan ook, als instrument van de maakbare samenleving zat het onderwijs in
de lift. Het hoeft niet te verbazen dat juist op dit gebied veel pogingen tot vernieuwing werden
uitgedokterd.
Een van de centrale, en ook meest vernieuwingsgezinde ambtenaren was de inspecteurgeneraal
van het onderwijs Adriaan van den Ende. 2 Hij was het prototype van het nieuwe
soort ambtenaar dat in Nederland ontstond in de fase van bestuurlijke en institutionele modernisering
ten gevolge van de vernieuwingsimpuls die van de revolutie uitging. Adriaan
1 Dit artikel vormt een verkorte en herwerkte versie van ‘La réforme de l’enseignement secondaire dans les départements
hollandais’, in: J.-O. Boudon (red.), Napoléon et les lycées. Enseignement et société en Europe au début du XIXe siècle (z.p.
[Parijs/Boulogne-Billancourt] 2004) 165-193, waar men ook de Franse tekst van de citaten kan vinden. Het bouwt voort
op een eerdere studie in dit tijdschrift : W. Frijhoff, ‘Crisis of modernisering? Hypothesen over de ontwikkeling van het
voortgezet en hoger onderwijs in Holland in de achttiende eeuw’, in: Holland. Regionaal-historisch tijdschrift, 17 (1985), 37-
56.
2 P.C. Molhuysen en P.J. Blok (red.), Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek, I (Leyde 1911 [reprint Amsterdam 1974])
817-818; W. Frijhoff, ‘Van den Ende, Adriaan (1768-1846)’, in: G. Caplat (red.), Les inspecteurs généraux de l’Instruction publique.
Dictionnaire biographique 1802-1914 (Parijs 1986) 630-631; P.Th.F.M. Boekholt, Een onderwijsrapport uit 1808. Verslag van
een reis van onderwijsinspecteur Van den Ende via Noord- en Oost-Nederland naar Oost-Friesland (Groningen 1986).