download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

186 Opvoeding en onderwijs in de late 18de eeuw
We weten wat ze speelden, want de muziekboekjes waarin vader en zoon Berghuis optekenden
welke melodieën zij vanaf de toren van de Nieuwe Kerk lieten klinken, zijn bewaard
gebleven. 35 Berghuis gaf ook les aan de zusjes, zoals blijkt uit een aantekening van Otto:
‘Deze namiddag is voor ’t eerst meester Berghuis hier geweest om mijne zusjes ook lesse te
geven.’
Vanaf 16 september 1793 werd Otto’s culturele programma aangevuld met tekenlessen
van Isaac van Haastert. Hij volgde deze lessen drie keer in de week, waarvoor de nodige voorbereiding
werd gevraagd. Volgens Otto was dat een dermate tijdrovende aangelegenheid dat
zijn overige huiswerk hierdoor regelmatig in de knel kwam: ‘Evenwel heb ik doordien ik wat
veel om te tekenen had niet alles geheel af kunnen doen.’ Deze werkstukken zijn niet bewaard
gebleven, wel een mooie tekening van Otto’s zusje Cootje van het Gelderse landgoed
Mariëndaal; vermoedelijk had ook zij les van Van Haastert. Hun docent zelf maakte schilderijen,
tekeningen, etsen en boekillustraties, ook in kinderboeken. 36 Verder maakte hij een
reeks opticaprenten met stadsgezichten van Delft. Daarnaast was deze veelzijdige kunstenaar
actief als schrijver. Hij publiceerde onder andere gedichten en essays over godsdienst,
politiek en wetenschap. Hij speelde een grote rol in het genootschapsleven en was medeoprichter
van het voortuitstrevende godsdienstige genootschap Christo Sacrum, dat een
christendom voorstond dat oecomenisch avant-la-lettre was. 37
Slotbeschouwing
Via deze leraar komen we ook weer terug bij de impuls achter Otto’s dagboekschrijven. Van
Haastert vertaalde het werk van Lavater over gelaatkunde, een beschouwing van de mens die
voortkwam uit het aloude devies “ken u zelf”. 38 Het begrip zelfkennis had rond 1780 een
nieuwe lading gekregen. 39 Mensenkennis en in het bijzonder zelfkennis was tevens het uitgangspunt
van de nieuwe, filantropijnse pedagogie. Opvoeders en onderwijzers moesten
alvorens zij hun pupillen tot zelfkennis konden brengen eerst in zichzelf het hiertoe benodigde
instrumentarium ontwikkelen. Het vermogen tot zelfreflectie en introspectie van opvoeders
zou de objectiviteit van hun oordeel over leerlingen en het vermogen zich in hen te
verplaatsen ten goede komen. Deze vaardigheid zou opvoeders er bovendien toe aanzetten
de oorzaak van de bij hun pupillen gesignaleerde gebreken in de eerste plaats bij zichzelf te
zoeken. Salzmanns ‘formulier van enigheid’ om te mogen toetreden tot het gilde van opvoeders
bevat daarom slechts één regel: ‘De opvoeder moet den grond of de oorzaak van alle
de gebreken en ondeugden zijner voedsterlingen, in zichzelven zoeken.’ Het dagboek was
daarbij een essentieel hulpmiddel. In de 19de en 20ste eeuw waren er meer en meer kinderen
die al dan niet uit vrije wil een dagboek bijhielden, maar dat ze bewaard werden bleef uitzonderlijk.
Des te unieker is het dat we dankzij het dagboek van Otto van Eck te weten kunnen
komen wat een model-opvoeding in de late 18de eeuw inhield.
De nieuwe vorm en inhoud van de opvoeding en het onderwijs van Otto van Eck waren een
voorafschaduwing van de praktijk van de 19de eeuw en werken door tot op de dag van van-
35 Gemeentearchief Delft, Verzameling Berghuis.
36 In Almanak voor de beschaafde jeugd voor het jaar 1800 (Amsterdam 1800) 33.
37 Proeve van mengelpoësy (1785), Prysvaarzen (1790), De godsdienst (1802), Mengelpoëzie (1826).
38 J.C. Lavater, Algemene geheimregels der gelaatkunde (Leiden 1807).
39 Zie hierover ook diverse publikaties van Eveline Koolhaas, onder meer ‘Blijde gezichten, gracieuse gebaren’ in Kunstschrift
(te verschijnen).