download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

Opvoeding en onderwijs in de late 18de eeuw 183
en schreide de gehele weg over, en zo de vrouw het zachtzinnig behandeld had, zoude
het stil en gehoorzaam geweest zijn. Dit geval bracht ons in een gesprek over het geluk
der kinderen als zij verstandige ouders hebben, die hen leiden zoals God alle menschen
leidt.
Het thema van deze wandeling was niet in scène gezet, maar de toevallige ontmoeting was
wel heel leerzaam. Otto kon er naar aanleiding van dit incident op gewezen worden hoe
zachtzinnig hij zelf werd opgevoed. Dat wil niet zeggen dat hij nooit gestraft werd. Uit zijn
dagboek blijkt dat zijn ouders zich verdiept hebben in het soms verhitte debat over straffen
en belonen dat in deze tijd onder pedagogen werd gevoerd. Er verscheen zelfs een afzonderlijk
boek van Campe over het onderwerp. Dat de kwestie de gemoederen ook in Nederland
bezighield, blijkt uit een prijsvraag die in 1792 werd uitgeschreven over de vraag wat de
beste theorie van straffen en belonen in de scholen was. 23
Huisonderwijs
Hoewel Otto eerst in Den Haag op school zat – we weten niet welke – besloten zijn ouders
dat hij vanaf zijn tiende jaar privé-onderwijs zou krijgen van leraren die aan huis kwamen of
die door Otto bij hen thuis bezocht werd. In zijn dagboek passeert dan ook een stoet van leraren
de revue, die Otto op een universitaire studie moesten voorbereiden. Zijn ouders kozen
hiervoor niet de eerste de besten, wat alweer aantoont hoe serieus ze de opvoeding van
hun zoon namen. Otto kreeg les in wis- en natuurkunde van Abraham van Bemmelen, lector
aan de Fundatie van Renswoude. Van Bemmelen publiceerde boeken over waterbouwkunde,
algebra en natuurkunde. Een andere leraar, G.C.C. Vatebender, was voormalig rector
van de Latijnse school in Gouda. Lambert van Eck had hem leren kennen toen ze na de
Bataafse revolutie beiden tot representant in de Nationale Vergadering waren gekozen. Al
vóór de Bataafse Revolutie had Vatebender over onderwijshervorming geschreven. 24 Hij wilde
een ‘nationale opvoeding’, goed onderwijs voor iedereen, waardoor ook getalenteerde
kinderen uit de lagere standen voortaan de mogelijkheid zouden krijgen op de sociale ladder
te stijgen. 25 Vatebender werd als representant lid van de commissie die de Nationale Vergadering
had ingesteld om het onderwijs te hervormen, maar een meerderheid hield zijn
ideeën voor ‘ijdele dromen van een onbereikbaare en hersenschimmige volmaaktheid’. 26 Hij
23 F. Jacobi, Lohn und Strafe bei Johann Bernard Basedow. Eine Studie zur Geschichte des Philantropinismus (München 1916); R. Biermann,
Die Paedagogische Begrundung der Belohnungen und Straffen in der Erziehung bei Basedow, Campe und Salzmann. Ein Beitrag zur
Wandlung des Philantropismus zu einem paedagogischen Individualismus auf dem Hintergrund der Aufklärung (Bochum 1970); J.H.
Campe, Über Belohnungen und Strafen in paedagogischer Hinsicht. Aus dem Revisionswerke abgedruckt (Braunschweig 1788); C. Esseboom,
Onderwijsinghe der jeught. Onderwijs en onderwijstoezicht in de 18e eeuw op het Eiland van Dordrecht ([Rotterdam] 1995) 165.
24 G.C.C. Vatebender, Antwoord op de vraage: Welke wijze van opvoeding is de meest verkiezelijke? Eene publique of eene huizelijke (Utrecht
[1793]), in 1798 volgde een tweede druk. Ook opgenomen in: Verhandelingen van het Provinciaal Utrechts Genootschap van
Kunsten en Wetenschappen IX (1801).
25 J. Noordman, ‘Onderwijsdemocratisering in de Patriottentijd. Vatebenders plan voor een radicale vernieuwing van het
Nederlandse onderwijs’, Comenius 1 (1981) 521-53. Zie ook: S.Schama, ‘Schools and politics in the Netherlands, 1796-
1814’, Historical Journal 13 (1970) 589-610.
26 G.C.C. Vatebender, ‘Plan voor een Nederlandse opvoedings-school, volgens het welk, onder opzicht van eenen directeur
en tien leermeesteren, zestig jongelingen in den tijd van zeeven jaeren kunnen onderweezen worden’ in: Mengelwerken der
Kamer van Rhetorica genaemd de Goudsbloemen (Gouda 1792); G. Bolkestein, De voorgeschiedenis van het middelbaar onderwijs
1796-1863 (Amersfoort 1914) 21 e.v.; A.M. van der Giezen, De eerste fase van de schoolstrijd in Nederland (1795-1806) (Assen
1937) 61 e.v. Er was inmiddels een advies uitgebracht door de Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen, dat neerkwam op
een conservatieve versie van Vatebenders plan, zie N.L. Dodde, Een onderwijsrapport. Een historisch-pedagogisch onderzoek naar
de invloed van een onderwijsrapport over onderwijsverbetering en -vernieuwing op de onderwijswetgeving na 1801 (Den Bosch 1971).