download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

180 Opvoeding en onderwijs in de late 18de eeuw
moesten zachtere gevoelens en medelijden van jongs af aan worden aangekweekt. Dat kon
gebeuren door kinderen mee te nemen naar arme mensen of ziekenhuizen, waardoor een
‘teder hart’ werd ontwikkeld. 14 Bij deze nieuwe benadering werd ervan uitgegaan dat een
kind al vanaf de geboorte begiftigd was met individuele gevoelens en gaven, en dat reflecteerde
de meer algemene opvatting over individualiteit en identiteit die in deze jaren post
vatte. 15
Opvoeding in de praktijk
Uit het dagboek van Otto van Eck blijkt dat zijn ouders zelfbeheersing eveneens als basis
zagen voor een geslaagde opvoeding . Dat begreep hij zelf goed, zoals blijkt uit een aantekening
van 11 juni 1791: ‘zeer mijn best gedaan om verstandig de uitwerkselen van drift en
onberadenheid voor te komen’. Hij probeerde die dag ‘gezeglijk, rechtvaardig, zacht, liefdadig,
zedig, vreedzaam, erkentelijk en vriendelijk te zijn’. Maar dat lukte niet altijd. Ruim
een jaar later schrijft hij dat hij ruzie met zijn zusjes heeft gemaakt, maar: ‘Deze fout van al
te driftig te zijn, neem ik voor vanwegen dezelven kwade gevolgen, mij af te wennen.’ Op 5
juli 1795 bekent hij: ‘Hoe weinig ben ik meester van mijne driften en hoezeer doe ik dezelve
over mij heerschen, de haastigheid en onoplettendheid vooral waaruit mijne meeste fouten
ontstaan.’ Bij een andere gelegenheid in februari 1796 somde zijn moeder nog eens op wat
er bij hem aan schortte: ‘ongehoorzaam, tegensprekend, driftig, wraakzuchtig en onbescheiden’.
Om Otto’s driften en gevoelens bij te sturen zetten zijn ouders leerzame ervaringen in scène.
Deze aanpak werd bijvoorbeeld beproefd, toen Otto zich tijdens een langdurige ziekte
overgaf aan zelfmedelijden. Zijn vader gaf Otto de opdracht om samen met de tuinman wat
geld te brengen aan een van zijn pachters. De ontmoeting met deze boer veroorzaakte de gewenste
schok: ‘Ik wist wel dat deze man nu al sederd twee jaar zieklijk was geweest, doch echter
had ik niet gedacht hem zo erg te zullen vinden. Ik vond hem in ’t bed (dat hij den gantsen
dag niet uitkwam) uitgeteerd, zo bleek als de dood en bloedende uit de neus, ’twelk nu al vier
uren geduurd had en nog niet ophield. Toen bedacht ik eerst recht hoeveel stoffe tot dankzegging
ik nog aan God had en hoe kwalijk ik enige tijd tevoren gedaan had, met mij over
mijn ongeluk te beklagen.’ In zijn dagboek voegde Otto ten overvloede toe dat hij te veel was
gepreoccupeerd met de ‘ongeneugten’ van zijn ziekte, zonder na te denken over ‘het goede,
’twelk mij mijne ziekte het zedelijke betreffende had aangebracht’. Verder had hij er niet bij
stilgestaan ‘dat er zovele mensen zijn, die nog veel meer te lijden hebben als ik’. 16
Otto’s opvoeding, die grotendeels plaatsvond in de beslotenheid van het landgoed De
Ruit, was geïnspireerd door het filantropijnse gedachtegoed. De herkomst van Otto’s eigen
wijsheid dat men de opvoeding van kinderen moet ‘schikken naar hun aard’ is in dit verband
veelzeggend. Hij verwijst niet naar het werk van Rousseau, maar naar dat van Basedow. Hoe
verleidelijk het ook is Otto met zijn eigen moestuintje, timmerwerkplaatsje en geiten voor te
stellen als een vleesgeworden Robinson Crusoe – Rousseaus ideaal –, aangespoeld op het
14 De Opmerker (Amsterdam, 1772-1778) VI, 47, gecit. in: R.Verwoerd, ‘Kindbeeld en pedagogiek in de Nederlandse Verlichting’,
Comenius 23 (1986) 318-341. Vgl. De zedelijke opvoeding der jeugd uit onze natuurlijke hartstogten afgeleid (Leiden 1770). Een
heruitgave verscheen in 1772 te Amsterdam en nogmaals, in een nieuwe editie met een voorwoord van C. van Engelen, in
1791 te Haarlem.
15 A.S. Benzaquién, ‘Childhood, identity and human science in the Enlightenment’, History Workshop Journal (2004) 57, 35-
57; D. Wahrman, The making of the modern Self. Identity and culture in eighteenth-century England (New Haven 2004).
16 7 oktober 1792.