download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

Opvoeding en onderwijs in de late 18de eeuw 177
goed beweren kunnen dat vele voorwerpen ontaarden, wanneer zij aan de natuur alleen blijven
overgelaten en door geene menselijke vlijt geholpen worden’. 7 Tevens wordt in deze
voetnoot het programma van de revisionisten samengevat: natuur is mooi, maar menselijk
ingrijpen blijft onmisbaar. Van deze Duitse Emile verscheen in 1790 een Nederlandse vertaling,
een jaar voordat Otto zijn dagboek begon. Zoals zal blijken, werd Otto niet opgevoed
naar de letter van Rousseau’s Emile, maar veeleer volgens de voetnoten van de gereviseerde
filantropijnse bewerking.
Deze Duitse pedagogen oefenden tot ver in de 19de eeuw invloed uit in Nederland. 8 Van
Campe, Basedow en enkele andere auteurs werd bijna het gehele oeuvre in het Nederlands
vertaald. De filantropijnse combinatie van nuchter rationalisme en verdraagzaam christendom
weerspiegelt de ideeën die rond 1790 leefden binnen de verlichte elite van de Republiek.
De populariteit van de filantropijnen in Nederland sluit aan bij de in de late 18de eeuw
steeds toenemende oriëntatie op de Duitse cultuur, die onder meer blijkt uit een groeiend
aantal vertalingen van Duitstalige boeken op allerlei gebied. 9 En nergens was de verbinding
tussen Verlichting en pedagogie zo nauw als in Duitsland.
Basedows jongenskostschool, het Philanthropinum, was in 1774 van start gegaan in het
stadje Dessau. Daar had de regerend vorst, de verlichte prins Leopold III Friedrich Franz von
Anhalt-Dessau, hem de gelegenheid gegeven om zijn ideeën in praktijk te brengen. Terwijl
Rousseau zijn geesteskind Emile zo veel mogelijk buiten de samenleving liet opgroeien, kozen
de filantropijnen voor hun pupillen een veel minder extreem isolement. Hun instituten
werden weliswaar bewust buiten de steden gesitueerd, maar de opvoeding vond plaats
binnen het sociale verband van de school. Basedows Philanthropinum ging dienen als voorbeeld
voor andere scholen, zoals die in heel Duitsland en daarbuiten werden opgericht. Om
leerlingen te werven verschenen er brochures waarin het onderwijs werd beschreven en aangeprezen.
Ook Campe, voormalig leraar in Dessau, begon een eigen school, waar elke leerling
een eigen tuintje had, terwijl op elke kamer een kleine draaibank stond en gereedschap
om mee te knutselen. Lichamelijke oefening kwam eveneens op het lesprogramma te staan.
Op de filantropijnse scholen werden het paard, de bok en andere turntoestellen ontworpen,
die later tot de standaarduitrusting van elke school gingen behoren. De brochures werden
in vertaling ook in Nederland verspreid om leerlingen te werven. Hoeveel Nederlandse kinderen
naar Duitse scholen zijn gegaan is moeilijk te achterhalen, maar het moderne onderwijs
daar had zeker aantrekkingskracht. 10 De Rotterdamse regentenzoontjes Dirk en Gijsbert
Karel van Hogendorp werden rond de tijd dat Otto geboren werd naar Berlijn gezonden,
weliswaar voor een militaire opleiding, maar zij maakten er kennis met Emile en hadden contact
met filantropijnse pedagogen. 11
Over de ideologie van de school van Salzmann in het dorpje Schnepfenthal weten we veel,
7 J.-J. Rousseau, Emile of verhandeling over de opvoeding I (Kampen 1790) 18.
8 Zie ook N. Bakker (red.), Naar Duits model. De receptie van Duitse pedagogische idealen uit de vroege negentiende eeuw
(Assen 2003).
9 J. van Eijnatten, ‘Paratexts, bookreviews, and Dutch literary publicity. Translations from German into Dutch, 1760-1796’,
Wolfenbütteler Notizen zur Buchgeschichte 25 (2000) 95-127.
10 C.F. Bahrdt, Plan van philantropijnsche opvoeding, vert. van Philantropinischer Erziehungsplan (Frankfurt am Main 1778);
C.G.Salzmann, Beschrijving van het opvoedingsinstituut te Schnepfenthal, met eene plattegrond van het landgoed, vert. Jacobus van
Wijk Rzn. (Amsterdam 1808).
11 W. Gobbers, Jean-Jacques Rousseau in Holland. Een onderzoek naar de invloed van de mens en het werk (ca. 1760-ca. 1810) (Gent
1963) 312.