download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

176 Opvoeding en onderwijs in de late 18de eeuw
Manuel d’éducation élémentaire, een boek waarin alle bestaande kennis op encyclopedische wijze
voor kinderen was samengevat. Verder las Otto onder meer de Nederlandse vertaling van
het filantropijnse kindertijdschrift Der Kinderfreund. Zijn reacties op en receptie van zijn lectuur
zijn in zijn dagboek terug te vinden, en werden al elders uitgebreid geanalyseerd. 3
Voordat Otto van Eck elke dag een stukje in Basedows Manuel moest lezen, stond een wat
eenvoudiger boek op zijn leesprogramma, Onderwijs voor kinderen, geschreven door de
Nederlandse veelschrijver Willem Emmery de Perponcher. 4 In een eerder opvoedkundig
werk had deze auteur zijn inspiratie nog vrijwel uitsluitend bij Jean-Jacques Rousseau gezocht.
Rousseau’s opvoedkundige roman Emile was bij verschijnen in 1761 ingeslagen als
een bom. In tegenstelling tot de traditionele opvoedkunde, waarbij kinderen werden gezien
als kleine zondaars die streng gedrild moesten worden, pleitte Rousseau voor een opvoeding
in totale vrijheid. Een aantal mislukte experimenten van al te enthousiaste ouders hadden
echter al snel tot scepsis geleid. Dat verklaart ook waarom De Perponcher de Franse filosoof
had ingeruild voor enkele Duitse pedagogen, die een nieuwe stroming binnen de
pedagogiek vertegenwoordigden, de filantropijnen. Zij legden zich erop toe de ideeën van
Rousseau naar de praktijk te vertalen. Hiertoe schreven ze adviesboeken die opvoeders
daadwerkelijk konden helpen, gaven tijdschriften uit, stichtten scholen waarin Rousseaus
ideeën in sterke verdunning werden gedoceerd. Zij richtten ook uitgeverijen en boekhandels
op met een eigen fonds van filantropijnse school-, advies- en kinderboeken, die zij distribueerden
op een ogenschijnlijk onverzadigbare markt.
Johann Bernard Basedow stond aan de wieg van de beweging met zijn in 1768 verschenen
boek Vorstellung an Menschenfreunde und vermögende Männer über Schulen und Studien. Dit pleidooi
om de jeugd op een verlichte wijze op te voeden en te scholen was gericht aan alle ‘mensenvrienden’,
vandaar de benaming ‘filantropijnen’ voor deze pedagogische stroming. Het
woord ‘paedagogik’ was in 1771 in de Duitse taal geïntroduceerd en niet veel later werd aan
de universiteit van Halle de eerste leerstoel in dit vak ingesteld. Naast Basedow kregen nog
twee andere voormannen van de beweging in Nederland grote bekendheid, Joachim Heinrich
Campe en Christoph Gottlob Salzmann. De filantropijnen ontwikkelden opvoedkundige
stelsels die allemaal verlicht en progressief waren, maar in uitwerking vrij veel van elkaar
verschilden. Hun hervormingsdrift beperkte zich niet alleen tot kinderopvoeding, ook volwassenen
moesten heropgevoed worden. Salzmann publiceerde bijvoorbeeld naast pedagogische
werken en kinderboeken ook over de ‘verstandige opvoeding van opvoeders’. 5
De door Campe geredigeerde Duitse bewerking van Emile is illustratief voor de gedaanteverwisseling
die het gedachtegoed van Rousseau onder invloed van zijn nieuwe filantropijnse
mentoren onderging. 6 De vertaling was beladen met voetnoten en commentaren, die
de oorspronkelijke gedachten overwoekerden met waarschuwingen en kritiek, geput uit de
werken van verschillende filantropijnse pedagogen, van wie Campe zelf nog de meest welwillende
was. Al in de eerste voetnoot bij Rousseaus openingszin wordt de basis van diens
pedagogie – natuur gaat boven cultuur – onderuitgehaald: ‘Men zou in tegenstelling even
3 A. Baggerman, ‘Lezen tot de laatste snik. Otto van Eck en zijn dagelijkse literatuur (1780-1798)’, in: H. Brouwer, L. Duyvendak,
M. Keblusek e.a. (red.), Jaarboek voor Nederlandse boekgeschiedenis I (Wageningen 1994) 57-89.
4 F. Bellhop, Ma patrie est au ciel. Leven en werk van Willem Emmery de Perponcher Sedlnitzky (1741-1819) (Hilversum 1993).
5 C.G. Salzmann, Aanleiding tot eene verstandige opvoeding van opvoeders (Haarlem 1804).
6 Emil oder über die Erziehung, übersz. von C.F. Cramer, mit erläuternden, bestimmenden und berichtigenden Anmerkungen
[...] hrsg. von J. H. Campe, 2 Tl. (Braunschweig 1789).