download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

130 Onderwijsvernieuwing in Holland
De meeste gewesten stelden vroeger of later wel een pakket minimumeisen vast voor het
lager onderwijs, voorzover dat uit publieke middelen werd bekostigd, maar in feite werden
de regels gewoonlijk lokaal bepaald. Elke stad stelde haar eigen reglement voor de Latijnse
school vast en maakte haar eigen bepalingen (keuren) voor de toelating van Nederduitse
(dat wil zeggen Nederlandstalige) en Franse schoolmeesters. Ze bepaalde zelf wat voor type
scholen mochten bestaan en besliste of er van stadswege (dus met een minimum aan subsidie)
kostscholen, meisjesscholen of armenscholen mochten worden ingericht. Ze hield
meer of minder streng toezicht op legale of illegale ‘bijscholen’ van andersdenkenden en
van vreemde meesters, op private kostscholen en onder taalmeesters, op de zogenaamde
kleinkinder- of matressenschooltjes (een vorm van kleuteropvang) die door bijklussende
vrouwen werden gehouden, op de verschillende vormen van ambachtsonderwijs in gildenverband,
en op het technisch onderwijs op zogenaamde ‘konstscholen’. Zelfs de VOC en de
WIC lieten hun stuurlieden in elk van haar plaatselijke kamers zelfstandig examineren.
Handelsonderwijs of een leertijd in het buitenland (maar dat ‘buitenland’ begon al achter de
stadsmuur) waren eigenlijk helemaal vogelvrij. In feite bestond op beide terreinen natuurlijk
wel een vast omschreven geheel van praktijkregels. Binnen het milieu van de betrokken
koop- of ambachtslieden werd het van geval tot geval, of van notaris naar notaris overgeleverd,
doordat de leertijd per notarieel contract werd geregeld met de koopman of ambachtsmeester
bij wie de leerling werd geplaatst.
Onderwijs, zelfs openbaar onderwijs, was dan ook zelden helemaal gratis. Eigenlijk gold
dat alleen voor de armen, maar die kregen dan ook het stigma van de armenschool op zich.
En natuurlijk kon men zich gratis laten indoctrineren door de verschillende kerkgenootschappen
die elk hun vorm van catechisatie aanboden, naast het leerstellig onderwijs van
gereformeerde signatuur op de openbare school. Maar wie iets meer dan het absolute minimum
van lezen en schrijven wilde, moest betalen. Dat gold zelfs al voor de meest elementaire
rekenles. Voor de leertijd in schaarse ambachten dan wel in kennis- of materiaalintensieve
beroepen, of voor de opvoeding door een huisonderwijzer of op een kostschool
moesten soms zeer aanzienlijke bedragen worden neergelegd, tot het jaarsalaris van een
werkman toe of meer. De kosten fungeerden dan ook feitelijk als een maatschappelijke barrière.
Voor studie aan een universiteit gold hetzelfde als de student niet van de een of andere
beurs kon profiteren. De jacht op studiebeurzen, private of publieke subsidies, standsprivileges
of vrijstellingen van allerlei aard vormt dan ook een weliswaar zwaar onderschat
maar essentieel aspect van de pre-industriële onderwijsgeschiedenis, en de ups en downs
van dat systeem hangen nauw samen met het lot van de golven van onderwijsvernieuwing.
Verlichte pedagogiek
Ruwweg vanaf de tweede helft van de achttiende eeuw verandert er iets wezenlijks in het
onderwijs. Die verandering heeft te maken met nieuwe inzichten in het belang van een weldoordachte
opvoeding voor de vorming tot mens en tot burgerschap die de Verlichting
bracht. Het begon eigenlijk al heel praktisch in het Duitse Halle (Brandenburg). Vanaf het
eind van de zeventiende eeuw mag Halle vele decennia lang als het Mekka van de onderwijsvernieuwing
gelden. Van daaruit straalde ze over vele Duitse landen uit. De piëtistische
pedagoog August Hermann Francke richtte daar vanaf 1695 een samenhangend geheel van
moderne onderwijsinstellingen op, van een reusachtig weeshuis met basisonderwijs tot een
Paedagogium voor het voortgezet onderwijs. In 1694 was door de keurvorst al een univer-