download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

158 ‘Gepromoveerden zijn nog geen geleerden’
conservatief, maar tegen het einde van de 17de eeuw ook niet bepaald opzienbarend meer.
Een gezonder disputatiepraktijk kende het medisch onderwijs. Er werden zowel elementaire
medische lessen gegeven als meer gespecialiseerde disputaties verdedigd, die zich qua niveau
konden meten met wat er op de universiteiten aan bod kwam. In de tweede periode domineerden
vooral de klassieke theorieën van Galenus en Hippocrates, hoewel in de
anatomie ook in de voetsporen van Vesalius en diens opvolgers werd getreden. De hoogleraar
Blasius was zeer betrokken in allerlei gremia van de Amsterdamse medische sector
(waarbij hij zich niet bij iedereen even geliefd maakte), maar een verfrissende weerslag op
zijn onderwijs had zijn grote activiteit niet. Het meest interessante wapenfeit is dat hij de
studenten kennis liet maken met de dagelijkse praktijk van het ziekenhuis, in navolging van
Utrecht en in Leiden. Onder Blasius werd een deel van het universitaire curriculum overgenomen.
Ook zijn opvolger, de toneelschrijver Petrus Bernagie, combineerde theorie en
praktijk. Hij maakte zijn studenten meer vertrouwd met de theoretische grondslagen van het
vak dan zijn voorganger. Beiden waren kinderen van hun tijd. De iatrochemisch geïnspireerde
Blasius deelde bijvoorbeeld het enthousiasme van iemand als Jan Swammerdam.
Bernagie achtte het nodig zijn studenten te wapenen in de richtingenstrijd binnen de iatrofysica.
Eigenlijk betoonde Bernagie zich aan het einde van de zeventiende eeuw nog de
meest moderne hoogleraar: in tegenstelling tot Francius, die geen bijdrage leverde aan de
filologie of geschiedkunde, en De Raei, die zich beperkte tot de rationele filosofie van Descartes,
had Bernagie de vinger aan de pols als het ging om nieuwe ontwikkelingen. Zijn nadruk
op de empirie wijst vooruit naar de Verlichting en naar Boerhaave.
De redenen van het overwegende conservatisme van het Athenaeum en het traag overnemen
van wat eerst op de universiteiten gemeengoed werd, moeten gelegen hebben in de ambities
van Amsterdam: men wilde blijkbaar een school die voorbereidde op de universiteit.
In een voorbereidende fase was geen plaats voor al te actuele kwesties. Een wat belegen
onderwijs volstond.
Tot slot
Het athenaeum was vooral een fenomeen van oude wijn in nieuwe zakken: het bracht onderwijs
dat qua opzet, methode en inhoud (en voor in ieder geval de artes-vakken ook qua niveau)
vergelijkbaar was met wat er op de universiteiten plaatsvond. De plotselinge populariteit
van het athenaeum hing dus niet samen met een nieuwe visie op onderwijs maar laat
zich vooral verklaren door twee andere factoren.
In de eerste plaats was de doorluchtige school een hulpmiddel om de jeugd een betere, en
vooral langere vooropleiding te bieden. Men keek hierbij vooral naar het verleden: het was
zaak om zoveel mogelijk van de traditionele opleiding te behouden: het niveau, de disciplines
en de voertaal. Het vermoeden is gerechtvaardigd dat vooral dit laatste element, het Latijn,
een tijdrovend struikelblok vormde.
In de tweede plaats was het fenomeen athenaeum vooral een manifestatie van stedelijk
bewustzijn om zelf te voorzien in een reële behoefte aan onderwijs. Natuurlijk speelde hier
ook geldingsdrang mee. Voor veel steden was het hebben van een eigen universiteit een illusie,
maar voor een pseudo-universiteit in de vorm van een athenaeum, een doorluchtige
school, een academische gymnasium of een lyceum illustre hoefde men zich niet meer te
schamen. De snelle opeenvolging van de oprichting van deze scholen in de genoemde korte
tijdspanne in de Republiek sproot daarmee niet alleen voort uit de noodzaak om een op-