download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

156 ‘Gepromoveerden zijn nog geen geleerden’
Francius tegen het einde van de eeuw organiseerde. Deze liet zijn studenten Latijnse oraties
uit het hoofd leren en voordragen, om zo de vertrouwdheid van zijn studenten met het Latijn
te bevorderen. Hij vertaalde daartoe onder meer redevoeringen uit P.C. Hoofts Nederlandsche
Historien in het Latijn. Maar meestal schotelde hij zijn studenten oraties van Cicero
voor.
Verrassender is dat het onderwijs in de filosofie evenmin baanbrekend was. Descartes presenteerde
in de jaren dertig een filosofisch systeem dat zowel qua wereldbeeld als in kentheoretisch
opzicht geheel haaks stond op de tot dan toe overwegend aanvaarde aristotelische filosofie.
De scholastieke methode van redeneren in aristotelische traditie, lag ten grondslag
aan de wijze waarop zowel in de katholieke als in de protestantse wereld theologie werd bedreven.
Het protest tegen Descartes werd daarom vooral door godsdienstige bezwaren ingegeven.
Nu was het reeds bekend dat het Amsterdamse Athenaeum geen voortrekkersrol
speelde in de controverses rond Descartes, maar naar de redenen daarvan is nog maar weinig
onderzoek gedaan. De prangende vraag is de volgende. Hoe was het toch mogelijk dat in een
bij uitstek ruimdenkende handelsstad als Amsterdam, waar de libertaire regenten de touwtjes
stevig in handen hadden, waar Descartes en Spinoza gewoond hebben, waar geen hoogleraar
theologie was om de filosofen op de vingers te tikken, waar, kortom, de omstandigheden
en voorwaarden ideaal waren om de nieuwe wijsbegeerte voor het voetlicht te brengen;
dat juist hier de aloude filosofische vakken logica, fysica, metafysica en ethica tot lang na het
uitrazen van de cartesiaanse oorlogen op vrijwel geheel aristotelische leest geschoeid bleven?
Een tweede opvallende kenmerk van het athenaeum is dat er geen praktijkgericht onderwijs
werd gegeven, ondanks het feit dat Barlaeus’ beroemde openingsrede De wijze koopman in
Amsterdam grote weerklank vond. Men had toch mogen verwachten dat er een soort van
onderwijs gegeven zou worden dat aansloot bij de behoeftes van een publiek van kooplieden.
Want, zoveel is duidelijk, de openbare colleges van het Athenaeum werden niet louter bezocht
door de studenten, maar ook door hun vaders en andere mannelijke familieleden, door
predikanten, geleerden en reizigers. Toegang tot de colleges was naar alle waarschijnlijkheid
gratis. Men had met de bloeiende economische sector van Amsterdam mogen verwachten
dat er aan het Athenaeum ruimte was voor praktijkgericht onderwijs: boekhoudkunde wellicht,
of taallessen voor de reizende kooplieden; geografie, architectuur... Maar het enige
meer op de praktijkgerichte vak was de navigatiekunde, waarin vanaf de jaren 1650 tweemaal
in de week in het Nederlands werd lesgegeven. Ook hiervoor lag het precedent echter bij de
universiteiten: Leiden beschikte reeds sinds 1600 over een opleidingsinstituut waar in het
Nederlands les werd gegeven in de toegepaste wiskunde.
Aanvankelijk leken de sterren in Amsterdam gunstig te staan voor het vak astronomie,
een tak van wetenschap die een destructieve werking uitoefende op het traditionele wereldbeeld.
De hoogleraar Hortensius was waarschijnlijk de eerste hoogleraar in de Republiek
die vanaf de katheder het heliocentrische stelsel verdedigde. Maar de heren regenten bleken
geen hemelbestormers. Hortensius was diep teleurgesteld toen hij het stadsbestuur niet zover
kon krijgen om een observatorium in te richten, iets wat zijn collega’s in Leiden wel voor
elkaar kregen. Hij nam in 1639 ontslag. Na de dood van Barlaeus en Vossius in 1648 en 1649
brak er een periode van twee decennia aan waarin het aloude paradigma van Aristoteles de
boventoon voerde in het onderwijs. Tijdens de disputaties verdedigden studenten vooral
stellingen die ontleend waren aan de leerboeken die de Leidse neo-aristotelicus Franco Burgersdijk
in de eerste helft van de eeuw had geschreven, en aan de Iberische scholastiek. Er