download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

Onderwijsvernieuwing in Holland 129
haalde kennisniveau gericht. Hoewel het curriculum intussen grondig is veranderd en elk
land er zijn eigen variant op heeft gemaakt, zijn de uitgangspunten van die kindgerichte
onderwijshervorming, die morele opvoeding minstens zo belangrijk vindt als kennisverwerving,
eigenlijk nog onverkort geldig. Het hoeft ook niet te verbazen dat juist in de hoogontwikkelde
en internationaal georiënteerde stedelijke samenleving die toen kenmerkend
was voor de Nederlanden, zulke vernieuwingen voor het eerst vorm kregen.
Gebrekkige samenhang
Wel mogen we stellen dat de problemen van het onderwijsveld in die eeuwen eigenlijk maar
zelden in samenhang met elkaar werden gezien. Het onderwijs werd per sector verbeterd.
Als er al iets aan een schooltype werd veranderd of gestroomlijnd, zoals bij de oprichting van
de Nederlandstalige Ingenieursschool naast de Leidse universiteit in 1600, onder impuls
van Simon Stevin, of bij de invoering van de Hollandse Schoolordre van 1625 die duidelijke
regels stelde voor het klassieke curriculum van het voortgezet onderwijs (de Latijnse scholen),
dan gebeurde dat eigenlijk steeds zonder acht te slaan op de samenhang met de onderwijsvormen
en -instellingen daaromheen. In feite werd er maar weinig geregeld op gewestelijk
niveau, en al helemaal niet op landelijk niveau. Tot aan de Bataafse Omwenteling
behoorde het onderwijs tot de soevereine rechten van de afzonderlijke gewesten. Die geneerden
zich dan ook niet om elk voor zich hun eigen regels te stellen. Maar omdat in de
persoon van de onderwijzer, leraar of docent publieke en private taken vaak door elkaar liepen,
kwam de kwaliteitsnorm gewoonlijk van onderop tot stand, vanuit de praktijk van de
werkvloer. Hoogstens werd zij na afloop door de overheid bekrachtigd. Soms zelfs werden
private initiatieven maatgevend voor de publieke norm, zoals Erasmus’ eeuwenlang uiterst
invloedrijke leerboekje met gedragsvoorschriften voor kinderen (De civilitate morum puerilium,
1530), het leerboek voor schoolmeesters van Dirck Adriaensz Valcooch uit 1591,
meester Bartjens’ rekenmethode (1604), of de Assimil-achtige Franse dialogen over huis-,
tuin- en keukenonderwerpen in de Méthode familière van Pierre Marin (1691) die twee eeuwen
lang hebben standgehouden.
De gewesten lieten zich voor hun verordeningen echter wel door elkaar inspireren. Bovendien
fungeerde de publieke kerk als een soort landelijk geweten in onderwijszaken omdat
zij sinds de Dordtse Synode (1618/19) mocht eisen dat de openbare schoolmeesters goed
in de gereformeerde leer waren. De functies van predikant en van leraar aan de Latijnse
school lagen ook dicht bij elkaar, en al in de achttiende eeuw ontstond in de Republiek – net
als in Duitsland – voor beide beroepen een gezamenlijke nationale vacaturemarkt, waarvan
een van de oudste tijdschriften, de Boekzaal, het onbetwiste medium was. Maar de verantwoordelijkheid
voor het onderwijs lag tot de Bataafse Omwenteling toch echt bij elk afzonderlijk
gewest. Zelfs de universiteiten waren strikt gewestelijke instellingen, al pretendeerde
de Leidse universiteit, als oudste van het land en enige academie van het veruit grootste
gewest, bij tijd en wijle een soort moreel gezag in de hele Republiek uit te oefenen. Dat de
universiteiten zoveel op elkaar leken en alle min of meer hetzelfde type onderwijs aanboden
had niets met landelijke wetten, regels of afspraken te maken maar vloeide voort uit het
sterk internationaal karakter van de instellingen voor hoger onderwijs waarvan de statuten
in de Europese ruimte circuleerden en van land tot land werden doorgegeven. Al werd er
sinds de Reformatie flink aan de internationale geldigheid van hun diploma’s geknabbeld,
de norm bleef Europees.