download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

‘Gepromoveerden zijn nog geen geleerden’ 155
Inhoud van het onderwijs
Hoewel een formeel onderscheid in faculteiten ontbrak, diende het systeem van de vier faculteiten
wel als conceptueel model: professoren werden benoemd als hoogleraar theologie,
geneeskunde of rechtsgeleerdheid, en voor de brede artes-faculteit als hoogleraar geschiedenis
en/of welsprekendheid of filosofie, eventueel nog uitgesplitst naar de
aristotelische disciplines van logica, fysica, metafysica en ethica. Niet alle athenaea voorzagen
in al deze facultaire disciplines. Het Amsterdamse Athenaeum begon met twee hoogleraren
voor de artesvakken, waarna de ‘hoge faculteiten’ pas in de loop van de 17de eeuw geleidelijk
aan werden geïntroduceerd. Het Deventer Athenaeum ging vrijwel direct met
hoogleraren voor alle facultaire disciplines van start.
De vakken die werden gegeven volgden wel dit facultaire model. Uit het zoeken naar opvolgers
van professoren valt op te maken dat geschiedenis en welsprekendheid als een
samenhangende discipline werd beschouwd. Dat gold eveneens voor de disciplines van filosofie,
wiskunde, oosterse talen, rechten, geneeskunde en theologie. De eerste vier genoemde
vakken behoorden traditioneel tot de artes-vakken. Opvallend is dat de salarissen van de
hoogleraren in de artesvakken in Amsterdam hoger waren dan van de professoren in de rechten
of geneeskunde: in Leiden was het gedurende de eerste helft van de 17de eeuw juist andersom.
Uitgerekend voor de artes werden in Amsterdam de beroemdste personen aangezocht,
hetgeen een aanwijzing is dat er met name belang werd gehecht aan goed onderwijs
in de artes. Voor de ‘hoge’ disciplines van rechten, geneeskunde en theologie was in de 17de
eeuw aan het Athenaeum nooit meer dan één hoogleraar tegelijkertijd aangesteld. Voor de artes
vinden we daarentegen in 1686 naast elkaar hoogleraren voor (kerk)geschiedenis (Wolzogen),
welsprekendheid en Grieks (Francius), oosterse talen (Morinus), wiskunde (De Bie)
en filosofie (De Raei). Het zwaartepunt in het onderwijsaanbod van het Athenaeum lag op
deze disciplines. Er is in de vroege geschiedenis van het Athenaeum een indeling aan te brengen
in drie fases, die telkens met het snel opeenvolgend wegvallen van hoogleraren ten einde
komen: een eerste periode die met de dood van Barlaeus en Vossius (respectievelijk 1648
en 1649) eindigt. Deze tijd werd gekenmerkt door een gering onderwijsprogramma, maar
een grote uitstraling naar buiten toe en bovendien relatief veel ideologische vrijheid; een
tweede fase tot eind jaren zestig, waarin de filosofie domineerde en het onderwijs wat behoudender
was, maar wel succesvol. Deze periode valt op door de bloeiende praktijk van disputaties,
door de overwegend Amsterdamse herkomst van zowel professoren als studenten
en door de gestage uitbreiding van het professorencorps. In de derde fase tot slot, vanaf ongeveer
1670 tot het begin van de 18de eeuw, werd die uitbreiding voortgezet: er werden extra
artes-vakken geïntroduceerd en uiteindelijk werd er ook een hoogleraar theologie aangesteld.
Het filosofisch onderwijs was toen overwegend cartesiaans van signatuur.
De inhoud van het onderwijs komt uitgebreid aan de orde in deel III van mijn proefschrift
Illuster onderwijs. 18 Kortweg luidt de conclusie dat er in het cluster van de artesvakken geschiedenis
en welsprekendheid weinig nieuws te berde werd gebracht, wat gezien de aard
van deze disciplines ook niet direct te verwachten was. Vossius en zijn opvolgers besteedden
vooral aandacht aan de Romeinse en de kerkelijke geschiedenis; onderwerpen uit de recente
of contemporaine geschiedenis kwamen zijdelings ter sprake in de sessies die Petrus
18 Zie noot 1. De conclusies van het onderzoek worden nog eens samengevat in een artikel in de Nieuwsbrief werkgroep universiteitsgeschiedenis,
10 (2004) 2, 7-12.