download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

152 ‘Gepromoveerden zijn nog geen geleerden’
wijs in het Latijn en onderwijs in traditionele artesvakken als geschiedenis en aristotelische
filosofie.
Het athenaeum is ook wel vergeleken met het Straatsburgse gymnasium van de beroemde
pedagoog Johannes Sturm. 14 Deze had de lokale Latijnse Scholen te Straatsburg samengesmeed
en uitgebreid met twee extra topklassen. Bovendien had hij er nog een cursus van
vijf jaar openbare colleges in filosofie en theologie aan vastgeplakt. In deze vijfjarige cursus
konden baccalaureaten en magisters-graden gehaald worden. 15 Sturms constructie zal eerder
als inspiratie dan als voorbeeld hebben gediend voor de athenaea in de Republiek. De
twee topklassen van Sturm plus de vijf jaar openbare colleges vormen een cursus van zeven
jaar. Geen van de athenaea beoogde dat. Zij wilden vooral een extra traject van ongeveer drie
jaar aanbieden, inclusief openbare hoorcolleges, voor kinderen die eerst zes jaar de Latijnse
school hadden gevolgd. Evenmin behoorde het verlenen van baccalaureaten, laat staan magisters-graden,
tot de competentie van een athenaeum. Maar Sturm en de oprichters van de
Nederlandse athenaea trachtten het hoofd te bieden aan hetzelfde euvel: de Latijnse school
schoot met zes jaar te kort. En de oplossing was ook hetzelfde: het athenaeum moest fungeren
als brugschool. Maar het athenaeum nam bovendien een deel over van de taken van
de artes-faculteit van de universiteit. In de Republiek gingen de ambities soms nog verder.
Niet alleen de vakken uit de artes-faculteit van de universiteiten werden beconcurreerd; ook
voor de overige drie faculteiten stelden de lokale bestuurders hoogleraren aan.
Het athenaeum zoals dat in de Republiek in de 17de eeuw gestalte kreeg, liet daarmee het
uitgangspunt van de Latijnse school los en betrad het terrein van de universiteit. De lokale initiatiefnemers
pasten er wel voor op om de concurrerende functie van het athenaeum hardop
uit te spreken: keer op keer benadrukten zij de brugfunctie van het nieuwe schooltype.
Universiteit of athenaeum – de vraag blijft of het nieuwe onderwijsinstituut van het athenaeum
ook een nieuw soort onderwijs met zich meebracht. Alleen door het curriculum te
bestuderen kan vastgesteld worden of het athenaeum slechts diende als wegwijzer naar de
universiteit en zelfs ten dele als concurrent daarvan, of dat de nieuwe structuur juist ook een
minder traditionele invulling van het onderwijs mogelijk maakte dan op de universiteiten te
doen gebruikelijk was. Hoe kreeg het onderwijs gestalte en wat kwam er aan de orde?
Onderwijsmethoden
Als voorbeeld dient hier het Amsterdamse Athenaeum. De instelling was in 1632 opgericht
onder verwijzingen naar de bekende problemen: het gebrek aan aansluiting tussen Latijnse
school en universiteit. Bovendien waren de jongens nog te jong om zelfstandig in een universiteitsstad
te wonen. De twee hoogleraren van het eerste uur werden al gauw vergezeld
van een derde en zo gaf het trio Vossius, Barlaeus en Hortensius les in respectievelijk geschiedenis,
filosofie en wiskunde – bij uitstek artesvakken. In 1640 werd een hoogleraar
rechten aangesteld, kennelijk met het oog op de belangen van de regenten, voor wier kroost
een rechtenstudie de meest gewenste was. Met de omvangrijke medische infrastructuur die
Amsterdam rijk was, lag de introductie van geneeskunde in 1660 voor de hand. Theologie
werd pas geïntroduceerd in 1686 en kwam daarmee op het laatste plan, wat gezien de soms
gespannen verhouding tussen de Amsterdamse regenten en de publieke kerk geen verba-
14 Willem Frijhoff en Marijke Spies, 1650. Bevochten eendracht (Den Haag 1999) 254.
15 Fuhrmann, Latein und Europa, 53.