download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

‘Gepromoveerden zijn nog geen geleerden’ 151
Er was kennelijk een behoefte aan overzicht in de wirwar van hogescholen. In Duitsland bestonden
bijvoorbeeld gymnasia illustria waar niet alleen werd lesgegeven in geschiedenis en
wiskunde, maar ook in Frans, paardrijden, vechten en dansen. 13
Sinds de eerste fase van het bestaan van de universiteiten in Europa zijn pogingen in het
werk gesteld om de ingangseisen en eindtermen te uniformeren. De vele pedagogische traktaten
van de humanisten spreken meer dan boekdelen: telkenmale werden hierin voorstellen
gedaan voor een ideaal pensum, een corpus van zowel oude als recente auteurs. Dergelijke
geschriften trachtten het hoofd te bieden aan de grote niveauverschillen van de
studenten. De artes-faculteit had bij uitstek de taak deze verschillen, en dan natuurlijk vooral
de achterstanden, weg te werken. Was het al moeilijk om de verschillen op één school te
nivelleren, nog veel moeilijker was het om meerdere scholen op elkaar af te stemmen. Ook
de Duitse kerkhervormers kregen hiermee te maken: toen zij de verantwoordelijkheid voor
het schoolwezen onttrokken aan de kloosters en overhevelden naar de wereldlijke overheden,
werden zij geconfronteerd met een diversiteit die eerder werd gecontinueerd dan dat ze
uit de wereld geholpen kon worden.
Hoewel met de vorming van de natiestaten de eisen waaraan scholen moesten voldoen
exacter geformuleerd werden en voor een groter gebied golden, was de praktijk weerbarstig.
In de Nederlanden blijkt dat bijvoorbeeld uit het geringe effect van de ‘Hollandse Schoolordre’
van 1625. Hoewel de in het kader hiervan geconcipieerde leerboeken wel aftrek vonden,
bleef het lastig om de eindtermen uniform te krijgen, zelfs in een relatief klein gebied als het
gewest Holland.
De opkomst van de athenaea is in het licht van deze geschiedenis te beschouwen als een
van realisme getuigende reactie op de al te optimistische pogingen het hoofd te bieden aan
de pluriformiteit: men gooide het over de andere boeg door te erkennen dat er nu eenmaal
verschillen waren tussen de diverse scholen. Er was een nieuwe school voor nodig om de
verschillen te nivelleren, wat in de praktijk tot gevolg had dat er niet zozeer effectiever curricula
werden opgesteld om een hoger rendement te bevorderen, maar dat jongens langer
moesten leren alvorens naar de universiteit te gaan.
Dat neemt niet weg dat de athenaea de komst van een nieuw soort onderwijs in de hand
kon werken. In de eerste helft van de 17de eeuw hadden termen als ‘nieuw’ en ‘vernieuwing’
echter niet de associatie met ‘verbetering’. Doorgaans werd ter legitimatie van iets nieuws
gewezen op historische voorbeelden. Op welke modellen konden de 17de-eeuwse regenten
teruggrijpen?
Modellen
Als antecedent voor het Amsterdamse Athenaeum is wel eens gewezen op een eerdere Amsterdamse
academie, de in 1617 op particulier initiatief van Samuel Coster in het leven geroepen
Nederduytsche Academie. Deze ‘academie’ had als doel volwassenen les te geven in
de landstaal, in vakken als letterkunde en zeevaartkunde, een populair vak in een zeevarende
stad als Amsterdam. Maar deze academie had haar wortels eerder in de traditie van de rederijkerskamers
dan in die van het academische en dus Latijnse onderwijs. Dat laatste was
wél de traditie waar het Athenaeum bij aansloot, met zijn gerichtheid op kinderen, onder-
13 Manfred Fuhrmann, Latein und Europa. Geschichte des gelehrten Unterrichts in Deutschland von Karl der Grossen bis Wilhelm II (Keulen
2001) 89.