download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

‘Gepromoveerden zijn nog geen geleerden’ 149
academisch niveau. Anderzijds werd een universiteit meestal academia, maar ook wel athenaeum
of lyceum genoemd. De hedendaagse terminologie is bepaald door het ingesleten
gebruik in de historiografie van de afzonderlijke instellingen: het Amsterdamse Athenaeum
wordt in de secundaire literatuur meestal aangeduid als Athenaeum Illustre of Doorluchtige
School. Het athenaeum van Harderwijk heet dikwijls Veluws Gymnasium maar ook wel
Gymnasium Illustre. De contemporaine naamgeving biedt dus eerder verwarring dan houvast
voor het bepalen van het verschil tussen Latijnse scholen, athenaea en universiteiten.
In juridisch opzicht onderscheidde een athenaeum zich van een universiteit door het ontbreken
van het recht om de doctorstitel te verlenen. 3 In de ogen van sommige tijdgenoten was
het ontbreken van dit ius promovendi slechts een formaliteit. De Amsterdamse hoogleraar Cabeliau
klaagde dat sommige ouders pas tevreden waren als hun kinderen aan beroemde universiteiten
hadden gestudeerd. ‘Zozeer denkt men dat het woord “academisch” ik weet niet
wat voor glans en geleerdheid met zich meebrengt. (...) Dit bijzondere voordeel hebben universiteiten,
dat ze gepromoveerden afleveren. Maar ze leveren niet altijd geleerden af.’ 4 Een
tweede, min of meer juridisch, onderscheid is dat er op de athenaea niet de dwang was van
een systeem van vier faculteiten. Het athenaeum voorzag vooral in een losse verzameling leerstoelen
voor verschillende vakgebieden, niet in vier institutioneel van elkaar onderscheiden
onderwijsinstituten. Dat maakte de organisatie flexibeler voor het bestuur.
De functie van een athenaeum
Het athenaeum gold bij uitstek als een school die een brug sloeg tussen de Latijnse school
enerzijds en de universiteit anderzijds. Uit contemporaine bronnen stijgt een litanie van
klachten op over het gebrek aan kennis van studenten die zich toelegden op theologie, rechten
of medicijnen. 5 De vertegenwoordigers van de athenaea trachtten met het geweeklaag
dikwijls het specifieke karakter van de eigen instelling als brugschool te legitimeren. De
Amsterdamse hoogleraar Petrus Francius oordeelde bijvoorbeeld dat de Latijnse school
geen bevredigende voorbereiding op het universitaire onderwijs verschafte. Francius zag
een onlosmakelijke band tussen de Latijnse school en het athenaeum én tussen het athenaeum
en de universiteit. De rol van het athenaeum was te verfijnen wat op de Latijnse school
begonnen was en dat te voltooien of ter voltooiing aan de universiteiten over te dragen. 6
Het lag voor de hand dat het athenaeum zich vanwege dit propedeutische karakter vooral
richtte op het onderwijs in de zogeheten artes liberales of vrije kunsten. Dikwijls kwam het
onderwijs in de artes neer op geschiedenis, welsprekendheid, oude en oosterse talen, wijsbegeerte
en wiskunde. 7 Voor het leggen van de fundamenten van een studie in de hogere faculteiten
kon de student in de 17de-eeuwse Republiek dus kiezen tussen de artes-faculteit
van een universiteit en het onderwijs van een athenaeum. Volgens sommigen deed de stu-
3 Klassieke graden als baccalaureaat en licenciaat werden in de Republiek, in tegenstelling tot in de omringende landen,
niet gehandhaafd.
4 J. Cabeliavius, Oratio inauguralis de praeparamentis ad studium iuris, habita 11 Cal. Ianuarii MDCLXLI, (Amsterdam 1641) 34:
‘Adeo nomen academicum nescio quod decus et doctrinam creditur adferre. (...) Hoc sibi peculiare habent academiae ut
doctores faciant. At doctos non faciunt semper.’
5 Zie bijvoorbeeld S.H.M. Galama, Het wijsgerig onderwijs aan de Hogeschool te Franeker 1585-1811, (Franeker 1954) 29-32; H.
Wansink, Politieke wetenschappen aan de Leidse Universiteit 1575 – ± 1650, (Utrecht 1981) 26; G.J. Vossius, Gerardi Joannis Vossii
et clarorum virorum ad eum epistolae collectore Paolo Colomesio II (Londen 1690) nr. 305; Voor Harderwijk, vgl. A.A.M. de
Haan, Het wijsgerig onderwijs aan het Gymnasium Illustre en de Hogeschool te Harderwijk 1599-1811, (Harderwijk 1960) 9.
6 Petrus Francius, Orationes. Editio secunda longe emendatior et magna parte auctior, (Amsterdam 1705) 102-103.
7 Voor het artesonderwijs aan het Amsterdamse Athenaeum, zie hoofdstuk 7 en 8 van Illuster onderwijs.