download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

148 Dirk van Miert
‘Gepromoveerden zijn nog geen geleerden’
Het Amsterdamse Athenaeum in de Gouden Eeuw 1
In de eerste helft van de 17de eeuw werden er in de Republiek veel zogenaamde athenaea opgericht, instellingen
voor hoger onderwijs die niet het recht hadden academische graden te verlenen. Het is de
vraag of dit nieuwe fenomeen een reactie was op een behoefte aan een nieuw soort onderwijs. Dit artikel
poogt deze vraag te beantwoorden aan de hand van de inhoud van het onderwijs aan de belangrijkste
en meest succesvolle van de nieuwe scholen, het Amsterdamse Athenaeum Illustre.
Het fenomeen athenaeum
In de jaren dertig van de 17de eeuw beleefde de Republiek de plotselinge opkomst van een
schooltype dat tot die tijd slechts één vertegenwoordiger kende. In minder dan zes jaar werden
er vijf zogenaamde athenaea opgericht: in Deventer (1630), Amsterdam (1632), Utrecht
(1634), Dordrecht (1636) en ’s-Hertogenbosch (1636). Tien jaar later werd in Breda een dergelijke
school opgericht, gevolgd door al dan niet geslaagde pogingen elders: Middelburg
(1649-1651), Nijmegen (1655) en Zutphen (1686). Vóór 1630 bestond er slechts één athenaeum:
dat van Harderwijk (1600).
Kortweg waren athenaea instellingen voor hoger onderwijs zonder het recht academische
graden te verlenen. Voordat de vraag beantwoord kan worden waarom deze athenaea
plots als paddestoelen uit de grond schoten, dient vastgesteld te worden of het relatief nieuwe
schooltype athenaeum een nieuw soort onderwijs impliceerde. In de literatuur over het
17de-eeuwse onderwijs is deze vraag nog nauwelijks beantwoord. Het belangrijkste obstakel
is het gebrek aan bronnen. Om de aard van het onderwijs te kunnen bestuderen moet het
onderwijsmateriaal geanalyseerd worden, en dat is van lang niet alle athenaea in representatieve
mate overgeleverd. Voor de 17de eeuw vormt het Amsterdamse Athenaeum een gelukkige
uitzondering. 2 In deze bijdrage staan vorm en de inhoud van het onderwijs aan het
Amsterdamse Athenaeum centraal, in het licht van de vraag naar het succes van het nieuwe
schooltype. Eerst moet echter de institutionele eigenaardigheid van het fenomeen athenaeum
behandeld worden, want deze leidt gemakkelijk tot verwarring.
Nomenclatuur
Voor het bepalen van het onderscheid tussen athenaea en overige onderwijsinstellingen,
hoofdzakelijk de Latijnse school en de universiteit, is het verraderlijk om op de naam van het
nieuwe schooltype af te gaan. De meest gebruikte namen voor het nieuwe schooltype zijn
athenaeum en illustre school, maar daarnaast komen ook andere aanduidingen voor: gymnasium,
lyceum en academia, al dan niet vergezeld van het adjectief illuster. Het nieuwe
schooltype had niet het alleenrecht op deze termen: ‘gymnasium’ was een gangbare aanduiding
van een Latijnse of Triviale School, al dan niet uitgebreid met extra topklassen van
1 Dit artikel is grotendeels gebaseerd op mijn proefschrift Illuster onderwijs. Het Amsterdamse Athenaeum in de Gouden Eeuw,
1632-1704 (Amsterdam 2005).
2 In een ander opzicht is het Amsterdamse Athenaeum een moeilijke case: er is uit de 17de eeuw geen archief van de instelling
bekend. Roosters, studentenlijsten, notulen van professorenvergaderingen e.d. ontbreken. Wel zijn in het Amsterdamse
gemeentearchief de aanstellingsdata, disciplines en salarissen van de professoren terug te vinden.