download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

Humanistische onderwijsvernieuwingen en Latijns toneel 145
ver geweten, voor Jacob om zijn onvermoeibaar verdragen van inspanningen, voor weer
anderen om een andere onwankelbare deugd, maar hij verdient om alle deugden van
alle kanten het diepste respect. Of iemand moet misschien beweren dat zijn ik zou bijna
zeggen ongelooflijke kuisheid en, wat daarmee gepaard gaat, een zekere charme, in
zo’n elegante schoonheid, in zo’n gevaarlijke leeftijd, met zo’n grote aanleg, voortreffelijk
was, waardoor allen hem meer dan iemand anders lief hadden. 37
Bovendien was Jozef zo zachtmoedig als het evangelie, veel later, zou vragen: zachtmoedig
in zijn rechtspraak en in de houding tegenover zijn broers, waar wraakzucht niet onbegrijpelijk
zou zijn geweest. Bovendien, zo zegt Crocus, heeft hij als auteur allerlei aforismen
over wijsheid door het stuk heen gestrooid, om zo als ‘wormkruid met suiker’ de lessen aangenaam
te verpakken:
Zijn leven is dus een volmaakt voorbeeld van de wijsheid en een aansporing daartoe, en
– bijna zou ik zeggen – een interpretatie ervan. Met Gods goedgunstigheid heb ik het
zelfs zo behandeld, dat we voor de christelijke jeugd vele regels van de wijsheid hebben
ingelast als bittere alsem ingesmeerd met honing, 38 die niet weinig bijdragen aan de
vorming van geest en karakter. 39
Interessant is de Opdrachtbrief ook vanwege de poëticale uitspraken. Het kenmerk van een
komedie is, aldus Crocus in navolging van antieke theoretici over de komedie, de goede afloop.
Een mogelijk punt van kritiek is de lange tijdsspanne die hij behandelt: twee jaar tussen
gevangenneming en vrijlating. Gaat dat niet tegen de vereiste eenheid van tijd in? Als voorbeelden
à décharge haalt hij onder meer Terentius’ Zelfkweller (Heautontimorumenos) en Plautus’
Krijgsgevangenen (Captivi) aan, twee spelen waarvan de handeling meer dan een dag bestrijkt.
Bovendien wijst hij op de eenheid van plaats als reden voor zijn concentratie van de
handeling op de periode van verleiding tot bevrijding. Hij mocht het verhaal van het stuk zich
niet op vele locaties laten afspelen, wat de bijbel wel zou vergen als hij Jozefs hele leven had
behandeld: Israël en Egypte, het huis van Potifar, de gevangenis en het paleis van de farao.
Zoals vele van zijn tijdgenoten, verdedigt hij de waarde van de komedie, die haar plaats in
het curriculum nog moest verwerven. De protestantse reformatie stond ietwat huiverig
tegenover toneel, die als mimetische kunst als het ware bedrog pleegde. Ook gingen er vaak
allerlei ongeregeldheden mee gepaard zoals men al dan niet terecht meende. Crocus’ verdedigingsgronden
zijn met name dat het een bijbels stuk betreft met stichtelijke inhoud, en
dat ook de theologen van de vroege kerk bijbelstof in dichtvorm goten.
Een belangrijk thema voor Crocus is, dat de ‘glibberige, gevaarlijke leeftijd’ (lubrica aetas),
dat wil zeggen de jeugd die gemakkelijk tot het verkeerde gebracht kan worden, op het goede
pad moet worden gehouden. 40 Daarom moet ze niet in aanraking komen met grove komedies,
maar met een stuk dat pietas (gelovige vroomheid) toont.
37 Crocus, Opdracht aan Maarten Nieveen.
38 Vgl. Lucretius, De rerum natura 1, 936-938; Quintilianus, Institutio oratoria 3, 1, 4; ‘wormkruid met suiker’.
39 Crocus, Opdracht aan Maarten Nieveen.
40 Dit noemt hij in de Opdrachtbrief en in het stuk zelf, namelijk in de proloog, in de eerste scène van het tweede bedrijf, en
in de tweede scène van het derde bedrijf