download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

Humanistische onderwijsvernieuwingen en Latijns toneel 143
Cornelius Crocus
Een in zijn tijd befaamd stuk met onverdachte inhoud was de Comoedia sacra cui nomen Ioseph,
ad Christianae iuventutis institutionem iuxta locos inventionis, veteremque artem, nunc primum et scripta
et edita (Een bijbelse komedie getiteld Jozef, nu voor het eerst geschreven en uitgegeven
volgens de vindplaatsen en de regels van de oude komedie, ter onderwijzing van de christelijke
jeugd, 1536), kortweg Ioseph, van de Amsterdamse rector Cornelius Crocus (ca 1500-
1550). 32 Het is een vroeg stuk over de oudtestamentische Jozef. Deze werd, het verhaal uit het
bijbelboek Genesis is bekend, door zijn broers uit jaloezie verkocht aan Ismaëlitische handelaren,
die hem weer doorverkochten aan een Egyptische notabele, Potifar, bij wie hij als
slaaf carrière maakte. Diens vrouw probeert Jozef te verleiden, hij vlucht en wordt door haar
ten onrechte van verkrachting beschuldigd. Zo raakt hij in de gevangenis, waaruit hij na
twee jaar wordt ontslagen door toedoen van een hofleverancier, de bakker. Jozef had zijn
droom gunstig uitgelegd, en wordt nu ontboden bij de farao om diens dromen te expliceren.
Daarna brengt hij het tot onderkoning en kan zo zijn familie – ook zijn broers! – ondersteunen.
Crocus behandelt, zoals hij ook al in een Opdrachtbrief schrijft, niet het hele leven,
maar het gedeelte vanaf de verleiding tot aan de vrijlating. Dit gaf hem de gelegenheid de
handeling te concentreren en zo de tegenstelling verleiding en deugd of standvastigheid te
thematiseren. Het is een knappe prestatie van Crocus dat hij met behulp van monoloog en
dialoog van deze ‘voorbeeldige’-Jozef toch in zekere zin een jeugdig mens van vlees en bloed
heeft weten te maken.
De genoemde Opdracht aan zijn collega docent Martin van Nieveen, pater van de meisjeskostschool
van St. Gertrudis, is in meer dan één opzicht interessant. De priester Crocus
blijkt goed thuis in de literatuur, met name de kerkvaders, maar hij verlaat zich ook op klassieke
teksten, zowel Griekse als Latijnse. Het is een stuk proza meer van een kamergeleerde
dan van een echte man van de praktijk, zoals de opdrachtbrieven van Macropedius vaak wel
zijn. De brief begint met de stelling dat de christelijke jeugd vooral de wijsheid moet leren,
een leerproces dat het hele leven door gaat. De ware wijsheid schuilt in het streven naar
Gods koninkrijk en niet naar aardse zaken zoals geld, lichamelijk genot en roem:
De filosofen hebben een voortreffelijke regel, dat eerst het voortreffelijkste moet worden
onderwezen, en wel door de voortreffelijksten. 33 En niets is beter dan de ware wijsheid,
zo verzekert de Heilige Schrift ons telkens weer en daarom moeten allen, en met
name de christelijke jeugd, vooreerst en vooral deze bestuderen. Want wie niet goed
leeft, leeft tevergeefs. Tevergeefs? Zelfs tot zijn grote verderf, zodat het beter zou zijn
naar het woord van Christus over Judas, om niet geboren te worden. 34 Maar de wijsheid
is het begin en de bron van goed leven. 35
32 Over hem o.m. J.F.M. Sterck, ‘Onder Amsterdamsche humanisten’, Het boek 6 (1917), p. 4-18; 89-107; 165-179; 282-296;
J. Lebeau, Salvator mundi L’ ‘exemple’ de Joseph dans le théatre Allemand au XVIe siècle. 2 dln. Nieuwkoop 1977. Bibliotheca Humanistica
& Reformatorica 20., i.h.b. 1003-1008; A.J. Kölker, Alardus Aemstelredamus en Cornelius Crocus. Twee Amsterdamse
priester-humanisten. Hun leven, werken en theologische opvattingen. Bijdrage tot de kennis van het Humanisme in Noord-Nederland in de
eerste helft van de zestiende eeuw. Nijmegen, Utrecht 1963 en P.G. Bietenholz e.a. (red.), Contemporaries of Erasmus. A Biographical
Register of the Renaissance and Reformation. 3 dln. (Toronto 1985-1987) I, 362 s.v. Cornelis Croock. Over het stuk Lebeau,
Salvator mundi, 301-313 en J.A. Worp, Geschiedenis van het drama en het tooneel in Nederland. 2 dln (Rotterdam z.j.) 1, 208-209.
33 Bijv. Aristoteles en Plato.
34 Mattheus 26:24; Marcus 14:21.
35 Crocus, Opdracht aan Maarten Nieveen.