download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

Humanistische onderwijsvernieuwingen en Latijns toneel 141
Romeinen eigen maken. Bovendien leerden zij zich presenteren en het was een aardige manier
van de school om naar buiten te treden. De praktijk van het toneelspelen was niet nieuw:
al in de veertiende eeuw werden toneelstukken in de kerk opgevoerd. In dat opzicht was er
ook voor de humanisten niets nieuws onder de zon. Wel nieuw was de keuze van klassiek
en, zoals we zullen zien, ander repertoire. Het toneelspelen op school en buiten de kerk
door leerlingen nam een hoge vlucht, mede door de aanbeveling van Erasmus: ‘wat is lieflijker
dan een blijspel dat, zoals de ervaring leert, ook onervaren kinderen raakt?’ 28
Het gebruik van antieke toneelstukken bevredigde maar ten dele. De oude schrijvers waren
niet christelijk en vertoonden scabreuze handelingen. Dat gaf nog niet, maar ze deden
dat ook nog zonder moraliserende toon. Wat dat betreft was Terentius nog de meest ‘salonfähige’
van de twee Romeinse comici. Er bestond dan ook een populaire bloemlezing van
zinsneden uit Terentius, de Vulgaria Terentii, voor het eerst in 1487 te Antwerpen gedrukt en
tot 1509 nog elf keer heruitgegeven. Deze Vulgaria, tweetalig, zijn daarmee als het ware de
voorlopers van de genoemde ‘korte gesprekken’. Een ander probleem was dat er zo weinig
stukken uit de oudheid waren overgeleverd: op naam van Seneca stonden er tien, die voor
leerlingen van de Latijnse school te moeilijk bleken, van Plautus waren er weliswaar twintig
overgeleverd, maar die werden zedelijk minder geschikt bevonden, en van Terentius kon
men nog maar zes komedies lezen.
De oplossing lag voor de hand: de docenten en met name de rectoren, die vaak de meeste
opleiding hadden genoten en zich er het meest toe geroepen voelden, schreven zelf toneelstukken
in Terentius’ en Plautus’ stijl. Het voordeel was dat ze de onderwerpen zelf konden
uitkiezen. Veel van de stukken hebben dan ook een bijbels onderwerp, waarbij het verhaal
van de Verloren Zoon uit Mattheus populair was. De Hagenaar Guilielmus Gnapheus
schreef er een immens succesvol stuk over, Acolastus (De teugelloze, 1529) met tientallen
herdrukken en een omgewerkte versie in 1555, alsook vele opvoeringen in heel Europa, terwijl
de Asotus evangelicus (De verkwister uit het evangelie, 1537) van zijn collega Macropedius
weliswaar minder vaak gedrukt en gespeeld is, maar toch ook een zeker aanzien verwierf.
Ook middeleeuwse of rederijkersstof werd bewerkt, zo Den Spyeghel der Salicheyt van Elckerlyc
in Macropedius’ Hecastus (Iedereen, 1539), in de Homulus (De nietige mens, 1536) van
Christanus Ischyrius en in Livinus Brechtus’ Euripus (1549). 29 Ook het verhaal van Jozef in
Egypte is vaak bewerkt en sommige stukken zijn vaak gespeeld en uitgegeven.
Niet alle onderwerpen waren religieus. De schrijvers sloten ook aan bij de leefwereld van
de jeugd. De reeds genoemde Aluta van Macropedius is een dorpsklucht, waar echter koorliederen
zijn ingevoegd die de moralisaties verzorgen: drink niet te veel, trouw met een goede
vrouw en hoed je voor rovers. Een ander ‘subgenre’, als men die weidse term mag
gebruiken, is de schoolkomedie. Macropedius schreef zijn Rebelles (Opstandige schoolkinderen,
1535), door de Haarlemse rector Cornelius Schonaeus nagevolgd in zijn Dyscoli
(Deugnieten, 1603), en dat weer vertaald in het Nederlands door de docent Pieter Godewyck
(Witte-broodskinderen, 1641). Sommige stukken hebben een vastenavond-karakter of in elk
geval elementen van dit carnavalsfeest, omdat ze bij die gelegenheid werden opgevoerd, zoals
Macropedius’ Bassarus (Sluwe vos, 1540) over een slimme koster. Hiermee voldeden de
28 Erasmus, De pueris instituendis 67; Over opvoeding en vrije wil, p. 110; ASD 1.2, p. 67.
29 Dit stuk kreeg heel veel succes in Jezuïetenkringen, zie De Vroomen, Toneel op school, 122-123 en 184-185 waar hij melding
maakt van 8000 toeschouwers en drie, vier opvoeringen in Praag (1560).