download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

226 Hollands spoor
De ommezwaai
De school als bijdrage aan de stadsverfraaiing en
de schoonheid als beschavingsconcept werd van
belang bij het ontwerpen van 19de-eeuwse schoolgebouwen
en dit concept werd verder uitgebreid in
het begin van de 20ste eeuw. Ook voor de interieurs
werden ontwerpen gemaakt en die werden
niet meer traditiegetrouw wit gesausd.
De grootste omslag vond na het eerste decennium
van de nieuwe eeuw plaats in het exterieur en
dit had te maken met de interpretatie van de Bouwvoorschriften
(1883), die voortvloeiden uit de Wet
op het Lager-onderwijs (1878). Daarin stond te lezen:
‘De lichtramen worden zoo geplaatst en ingericht,
dat het schoolvertrek voldoende en doelmatig
verlicht zij en dat te sterk invallend licht worde
getemperd.’ 9 Rond 1912 bepaalde de gemeente
Amsterdam, in de overtuiging van de heilzame
werking van het zonlicht op de gezondheid van het
kind, dat bij de bouw van de scholen, gekozen
moest worden voor een lichtinval vanuit het zuidoosten.
De lokalen moeten dus op het zuidoosten
liggen. Als een school aan de zuidkant van de
straat kwam te liggen, werden de ramen op het
zuiden en dus aan de achterkant gesitueerd. De
lichtinval in het lokaal hangt samen met de oriëntatie
van het schoolgebouw. Dat betekende dat de
klaslokaalramen zich niet meer leenden voor de
voorgevel. Deze ommezwaai (letterlijk en figuurlijk)
had grote gevolgen voor het aanzicht van de
schoolgebouwen. Achter de voorgevel gingen nu
de secundaire ruimten schuil zoals personeelskamers,
bergruimten, toiletruimten en kolenhokken,
die voordien de achtergevel domineerden.
Het gevoel voor ‘architectonische waarheid’ verplichtte
de architecten rationeel te zijn. Daaronder
werd onder meer verstaan de constructieve relatie
tussen interieur en exterieur zichtbaar te maken.
De architecten stonden dus voor de nieuwe opdracht
hier weer een fraaie, harmonische compositie
van te maken.
De architecten van de Dienst der Publieke Werken
(PW) hebben van de nood een deugd gemaakt.
Ze hebben de silhouetten van de schoolgebouwen
spannend gemaakt door verschillen in bouwhoogtes
en -volumes aan te brengen. De compositie van
de gevel kreeg op een eigentijdse manier een schilderachtige
gevel waarbij de accenten gelegd werden
op variatie en herhaling en op de licht en donker
contrasten. In dit ‘barokke’ ontwerp bracht de
symmetrie uiteindelijk de compositorische rust.
Voorbeelden zijn de twee voormalige scholen voor
Uitgebreid Lager Onderwijs (ULO), de Van der
Palmschool (1914) en de Allebéschool (1912) aan
de Derde Kostverlorenkade 34 en 35. Vooral het
silhouet van de twee scholen met spiegelbeeldige
voorgevels die samen een gebouw lijken te vormen,
is door de bijzondere ligging aan de Kostverlorenvaart
versterkt.
Vlakornamenten en bonte interieurs
In het begin van de 20ste eeuw waren de interieurs
van de scholen sober, zoals die van de 19de eeuw.
In het tweede decennium ontstonden gedecoreerde
interieurs die vaak beschilderd waren in vlakversieringen.
Deze vlakornamenten, waarbij elke
driedimensionale suggestie vermeden werd, bestonden
vaak uit bloem- en diermotieven. Helaas
zijn veel van deze interieurs in de loop der tijd
‘overgewit’ maar op foto’s zijn de verdwenen grafische
vlakornamenten nog te zien, zoals in de
kleuterschool op de Ruysdaelkade 215 (1912).
Bij andere scholen zoals de Allebéschool aan de
Derde Kostverlorenkade 35 uit 1912, bestaan de
boogvormige aanzetbogen van de gangen uit gekleurde
geglazuurde bakstenen en waren de muren
indertijd voorzien van florale motieven. De
wanden van de trappen zijn opengesneden in diverse
geometrische vormen en met siersmeedwerk
gevuld. Ramen van trappenhuizen, tussenschotten,
en vestibules waren indertijd vaak voorzien
van gekleurde glas-in-loodramen terwijl de muren
vaak verfraaid werden met decoratieve tegels.
Bijzonder zijn de nog aanwezige interieurs van
de scholen op Tasmanstraat 15, de Frederiksstraat
18A en de Derde Kostverlorenkade 34. Het geheel
is zelfs bont gekleurd, met lambriseringen van
groen geglazuurde tegels, oranjebruin met geel
decoratief siermetselwerk en glas-in-loodramen.
Zelfs de plafonds zijn met verschillende kleuren
baksteen in decoratieve motieven versierd. Zwarte
hekwerken met siersmeedwerk vullen de geometrische
openingen in de trapgaten en glas-in-loodramen
dragen bij tot een kleurrijke lichtinval.
Ook de tegelvloerenpatronen maken onderdeel uit
van het kleurrijke geheel.
Niet iedereen was overtuigd van het belang van
de schoonheid der scholen. De pedagoog Jan Ligthart
(1859-1916) schreef in 1913:
In het buitenland, en helaas ook in ons land,
openbaart zich het streven om prachtige
schoolgebouwen te stichten, ware schoolpaleizen.
Bouwkunst, schilderkunst, beeldhouwkunst
moeten samenwerken, om de lee-