download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

136 Humanistische onderwijsvernieuwingen en Latijns toneel
gelijks leven konden toepassen. Dit gold althans voor het humanisme in Noord-Europa. De
Italiaanse humanisten hadden veel minder belangstelling voor onderwijs.
Al waren de voorwaarden aanwezig om de Latijnse school te hervormen, snel ging het
niet. Onderwijsinstellingen waren immers per definitie behoudend: de docenten waren dat,
de ouders waren het. Die vroegen om het oude, bang dat hun kind door nieuwlichterij
achterop zou raken. Datzelfde gold voor de leerstof. De humanisten schreven nieuwe, kortere
en kindvriendelijker leerboeken, maar moesten nog lang concurreren met de laat-antieke
grammatica’s van Donatus, Diomedes en anderen, en vooral met hét middeleeuwse
handboek, het Doctrinale puerorum (1199) van de Fransman Alexander de Villa Dei, geschreven
in rijmende hexameters.
De inhoud van de onderwijsvernieuwing, alsook van de kritiek die de humanisten uitten
op ‘het oude’, behelsde ten eerste een terugkeer naar het klassieke Latijn. In de middeleeuwen
was het namelijk geaccepteerd dat woorden hun betekenis kregen door de consensus
van de gebruikers, zodat nieuwvormingen en andere niet-klassieke woorden ingang konden
vinden. Bovendien hadden de humanisten een afkeer van de omslachtigheid van de
vroegere leerboeken. Zo weinig mogelijk regels, en zo praktisch mogelijk, dat was hun ideaal,
zodat de leerlingen zo snel mogelijk de klassieke auteurs konden lezen en – bijna synoniem
– uit het hoofd konden leren.
Desiderius Erasmus keerde zich zijn leven lang tegen de al te uitgebreide grammaticale
regels. Regels waren dan wel nodig, maar moesten beslist worden beperkt en goed worden
gebracht. Hij bracht het in zijn De ratione studii (Over de methode op school, 1511) als volgt
onder woorden:
De eerste plaats wordt opgeëist door de grammatica. De jongens moeten in de regels
van beide talen, Grieks en Latijn, worden onderwezen, omdat in deze twee talen bijna
alles is overgeleverd wat het kennen waard is, en omdat ze zo verwant zijn, dat ze samen
gemakkelijker worden opgenomen dan elk afzonderlijk. (...) Al geef ik toe dat grammaticale
regels noodzakelijk zijn, toch zou ik willen dat het er zo weinig mogelijk zijn,
als ze maar wel adequaat zijn. Ik ben het nooit eens geweest met al die docenten die de
ontwikkeling van de jongens jarenlang belemmeren door ze regels te laten stampen. 8
Achttien jaar later zegt hij in zijn De pueris instituendis (Traktaat over opvoeding en onderwijs,
1529):
Ik geef toe dat de grammaticale regels in het begin nogal wat inspanning vereisen; je
kunt er niet zonder, maar het is niet leuk. Maar ook hier zal de bedrevenheid van de leraar
een groot gedeelte van de last van de kinderen afnemen. Eerst moeten alleen de
beste en eenvoudigste regels worden geleerd. (...) Iedere overbodige en voortijdige
moeilijkheid moeten wij dus vermijden. 9
7 Zelfs al zou de devotio moderna op zich geen humanistische beweging zijn, dan nog waren de doelen vergelijkbaar: de humanist
Erasmus wilde via de bronnen (bijbel en kerkvaders) terug naar het oude, pure christelijke leven van de eerste gemeenten,
iets waar ook de devotio naar streefde.
8 Erasmus, De ratione studii. Opera Omnia, ASD 1.2, p. 114.
9 Erasmus, De pueris instituendis 72; Over opvoeding en vrije wil, vert. J. Sperna Weiland (Baarn 1992) Geschiedenis van de wijsbegeerte
in Nederland VI, 114; ASD 1.2, p. 72. Erasmus volgt hier Quintilianus, Institutio oratoria 2.3.