Wedergeboorte bij Ida Gerhardt: een flits of een proces? - Kerknet

Ida Gerhardt (1905 - 1997)
Wedergeboorte bij Ida Gerhardt: een flits of een proces?
FRANS BERKELMANS
Wie verlangt er niet bij tijd en wijle een ander mens te zijn? Of te worden? En wie
kent niet de incidentele ervaring van door iets te zijn heengegaan dat een ander mens van je
maakte? Zo’n vernieuwing van je identiteit mag soms met enig recht een wedergeboorte
worden genoemd. Bij dat woord denk je aan een gebeuren dat zich aan jou heeft voltrokken.
Je bent er zelf geen heer en meester over. God heeft het aan mij gedaan, heet het dan.
In de poëzie zijn dergelijke ervaringen ook meermalen vastgelegd. Het woord
‘wedergeboorte’ roept onmiddellijk het met dat woord betitelde gedicht van Adriaan Roland
Holst in herinnering uit de bundel Voorbije wegen (1920). Het behoort tot de evergreens die
het vroege werk van deze al te hoog geprezen en al te diep verguisde dichter blijft bevatten.
De kwaliteit van het gedicht rechtvaardigt alleszins dat het in dit kader in extenso wordt
geciteerd.
WEDERGEBOORTE
Toen, in een mist aan een oever,
dit lichaam leeg lag, brak
den grond der ziel een vuur uit
dat de wereld in vlammen stak.
Afgronden braken open,
hemelen sloten dicht;
van grond tot wolken sloeg er
een rode orkaan van licht.
Ik vluchtte, mijn handen geslagen
tegen mijn aangezicht...
Ik weet niet hoe ik weervond
den weg, die verloren was;
ik kwam aan een glinsterend water
en bloemen en zacht gras;
daar speelde God met een kind, dat
nog niet geboren was.
Ik dacht een tij ding te staamlen:
‘De wereld is vergaan...’
God sprak: ‘Wat mijn stem niet doen kon
dat heeft mijn vuur gedaan:
gij kwaamt. Ga naar het water;
uw hoofd is nog zwart van roet,
en was er van uw handen
die vegen as en bloed.’

Toen vroeg het kind: ‘Wat is dat:
de wereld?’ en God zei
blij na bedroefd herdenken:
‘De wereld is voorbij.’
En toen tot zichzelven: ‘Nu blijven
zij beiden bij mij.’
Ik wies mij in ‘t glinstrende water;
God speelde met het wicht...
ik legde mij in de bloemen;
mijn ogen vielen dicht.
Toen ik ontwaakte lag ik
in licht en bloemen alleen;
vreemd en verzaligd zag ik
over een water heen.
Het gedicht valt op door zijn eenvoud en zuiverheid van dictie. Het roept een haast idyllisch
tafereel op, met archetypische beelden, die wijzen op een wedergeboorte: water, doop,
wassing, een nieuwe wereld van licht en bloemen. Tegelijkertijd zijn er dreigende beelden
met een apocalyptisch karakter: een wereld in vlammen, afgronden breken open. Het gedicht
suggereert een van Godswege ten deel gevallen hergeboorte, een nieuw begin van leven.
Twee dichteressen, die hun leven en oeuvre eveneens in de afgelopen eeuw afsloten,
brengen de ervaring van wedergeboren te zijn in het beeld van een onweer dat zij
ondergingen. Ik denk aan ‘Onweer in het moeras’ van M. Vasalis, het slotgedicht van Parken
en woestijnen (1941), en aan Ida Gerhardts ‘Het onweer’, uit De hovenier (1961).
ONWEER IN HET MOERAS
Naast het vlakke gladde meer
blauw en roze als maansteen
staat het rechte bos van riet,
elke halm een groene speer,
elke speer staat slank alleen
met een dun vernis van licht.
Licht en schaduw bewegen niet.
In de hemel hangen zware
violet gekleurde wolken.
Niets verraadt de gele schare
vogels, die het riet bevolken.
Dan splijt met een verblindend licht
de hemel open en slaat dicht
met een donderende slag...
Als in een donkre smederij
spatten uit het rieten bos
vonkenregens vogels los
een zwerm van duizend vurige vlerken

stuift geel omhoog in ‘t sombere zwerk en
een ziedend hoog gezang breekt vrij.
Mijn hart werd plotsling wit en heet,
‘t was of ik zelf werd omgesmeed.
Ik heb het angstig ondergaan
ik kwam er sterk en nieuw vandaan.
De slotstrofe maakt duidelijk dat het hier om een diep ingrijpende innerlijke ervaring gaat,
veel meer dan om zomaar een natuurstemming. De innerlijke verandering die het subject
ondergaat, wordt verwoord met beelden die verrassend goed aansluiten bij de vonkenregens
en het verblindend licht van de donkere smederij.
Van Ida Gerhardt kennen we verscheidene gedichten die als een doorgemaakte
wedergeboorte begrepen kunnen worden. Ik denk allereerst aan ‘Het onweer’ uit De hovenier.
HET ONWEER
Verscholen in de holle wilgenstam
zie ik de bliksem zigzaggen in de rivier.
De donder schudt het land.
Ik ben doorweekt tot op de huid
en mateloos gelukkig - tot de kern
des harten.
Uit de vochte stomp
met lichtend mos komt geur van kistenhout.
En plotseling zie ik mijzelf gestrekt:
de vinger draagt de ring nog, al het andere
siddert tot helle as.
- En schreeuwende ontstijgt
het adelaarsjong.
Ook dit gedicht suggereert een sterke, overrompelende ervaring. Het dichterlijk ik ondergaat
dit natuurgeweld. En het verrassende daarbij is dat dit geweld als positief, ja als gelukkig
makend, wordt ervaren. Wat de verteller hier overkomt, is een loutering, een sterven en
herboren worden. Het oude ik wordt losgelaten en een nieuwe identiteit wordt verworven.
Deze ervaring, die in de christelijke spiritualiteit volop aanknopingspunten heeft, wordt hier
niet bijbels of christelijk ingekleed, maar de duiding is niettemin onmiskenbaar christelijk. Er
wordt gezinspeeld op een doop met water en vuur. Water en vuur vertegenwoordigen natuur
en geest, zou men kunnen zeggen. In het nieuwe testament duidt de doop met water en Geest
op de christelijke initiatie: de door de Geest bekrachtigde bekering, die in de doop van
Johannes werd geritualiseerd. 1 Deze zuivering reikt diep en heeft een sterk ontledigend
karakter, maar de vreugde die ermee gepaard gaat is navenant: ‘tot de kern des harten’. Van
de oude natuur blijft niets meer over: het dichterlijk ik identificeert zich met de boom, de
wilgenstam, die overigens al hol was en nu zelfs geurt naar ‘kistenhout’. Dit prijs geven - of
liever: dit ontnomen worden - van al wat tot de oude natuur behoort, beleeft de ik als gelukkig
makend.
Op het cruciale moment van deze ontlediging, het moment dat de waterdoop met het
lichtende vuur wordt bezegeld, doet zich een opmerkelijk verschijnsel voor. Het doet denken
aan beschrijvingen van doods- en grenservaringen waarbij de betrokkene zijn eigen lichaam
1 Mt. 3,11.

ontstijgt. Bij deze zogenaamde ‘uittreding’ beziet het subject zich als het ware van buitenaf:
‘plotseling zie ik mijzelf gestrekt’. In het hemellicht krijgt de ik besef van wat zich hier aan
haar voltrekt: haar natuurlijke wezen ziet zij gekist, de vinger draagt nog ‘de ring’, al het
overige ‘siddert tot helle as’. De ring is het teken van trouw in een relatie. Deze ring verbindt
de ik-figuur met wat dόόr deze diepste ontlediging heen zijn waarde behoudt: dat wat des
Geestes is. Deze ring symboliseert de relatie - met degene die met vuur doopt, dat is Christus,
of - op aards menselijk niveau - met degene die als geestdrager of vaderfiguur deze Geest
bemiddelt. Opmerkelijk is dan ook wat M. H. van der Zeyde in De wereld van het vers met
betrekking tot dit gedicht in een tussen haakjes geplaatst tussenzinnetje toevoegt: ‘ “Dering”
was haar vaders zegelring.’ 2
Op dit moment van de alles offerende ‘dood’ ontstijgt uit haar, als een phoenix, het
adelaarsjong. Uit deze zelfontledingen wordt nieuw leven geboren, een geesteskind van de
hoogste adeldom. In De hovenier staat enkele bladzijden vόόr ‘Het onweer’ een ander gedicht
dat in dit verband interessant is. Het heet ‘Phoenix’ en verhaalt de phoenix-mythe: de zoon
spant zich in om zijn dode vader te bergen. Terwijl deze aan de vlammen wordt prijsgegeven,
staat hij in de zoon op: ‘Ontstijgende heb ik niet omgezien’ - met andere woorden: het
verleden heeft nu afgedaan. ‘Hij is mijn vader en ik ben zijn zoon’ - woorden waarin de
bevestiging van de hemelse Vader bij Jezus’ doop in de Jordaan echoot.
Het heeft er alles van dat dit gedicht, anders dan Vasalis’ ‘Onweer in het moeras’, de
neerslag is van een droom. Dat Marie van der Zeyde in haar commentaar de hier boven
geciteerde inside information kon leveren, bevestigt dit vermoeden.
We hebben hiermee een drietal gedichten geciteerd die met wedergeboorte worden
geassocieerd. Alle drie roepen ervaringen op met een transcendent karakter: leven en dood
zijn ermee gemoeid, ze gaan gepaard met existentiële angst en tegelijk met onbeschrijflijk
geluk. Intussen blijft de vraag: wat is wedergeboorte precies? Een gezag hebbende
begripsomschrijving ontbreekt. 3 Binnen dit kader versta ik het begrip ‘wedergeboorte’ in
christelijke zin. Wedergeboorte als reïncarnatie na de dood - het perspectief van boeddhisme
of new age - laat ik hier buiten beschouwing. Aan het christelijke begrip ligt uiteraard
allereerst de ontmoeting van Jezus met Nikodemus ten grondslag, waarbij Jezus spreekt van
geboren worden uit water en geest. Om ‘wedergeboren’ te heten acht men de doop met water
in de latere spiritualiteit niet beslissend, de institutionele en sacramentele aspecten van de
doop worden bewust gerelativeerd. De ‘bevindelijkheid’ is doorslaggevend. De ervaring
effectueert een positief gevoel van zekerheid en rust, maar die zekerheid is meer een
stemming en gevoel dan een rationeel weten. Het is sterk verwant met wat in het bevindelijke
protestantisme ‘de tweede bekering’ heet, die zich in twee fasen voltrekt: die van het afleggen
van de oude mens, en die van het aandoen van de nieuwe mens. De ervaring van de
wedergeboorte laat zich niet gemakkelijk omschrijven; ze ligt dichtbij een mystieke ervaring.
Wezenlijk daarvoor is een plotselinge overrompelende, de hele persoon opeisende
Godservaring, die in tweede instantie een doorwerking kent waarin de betrokken persoon zijn
nieuwe leven gestalte geeft naar de normen door de plotselinge ervaring ingegeven.
Nu gaat het hier om gedichten. Dit maakt het des te complexer, want wat doet de
artistieke verbeelding met een ervaring? Bovendien wordt er momenteel in het buitenland
druk studie gemaakt van enigszins vergelijkbare verschijnselen, van plotselinge momenten
van verlichting bij dichters, die men dan ‘literaire epiphanieën’ noemt. 4 Het gaat om
2 Amsterdam ‘985, blz. 547
3 Recente overzichtswerken als Spiritualiteit door K. Waaijman (Kampen-Gent 2000) en Encyclopedie van de
mystiek onder redactie van Joris Baers e.a. (Kampen-Tielt 2003) stellen op dit punt teleur.
4 Dick van Halsema signaleerde dit in zijn openbare les bij zijn afscheid aan de VU in 2004. Een nadere
publicatie hierover is in voorbereiding.

plotseling inslaande inzichten, plotselinge revelaties, die weliswaar niet religieus worden
geduid, maar die wel een transcendent karakter lijken te hebben. Misschien zijn beide
ervaringen niet wezenlijk verschillend, althans niet in hun beginstadium, voor zover alleen de
inslaande ‘verlichting’ in het geding is en niet zozeer de doorwerking van die ervaring in het
verdere leven van de kunstenaar.
Met deze overwegingen en bedenkingen als slagen om de arm zou ik de geciteerde
gedichten toch uitingen van wedergeboorte willen noemen. Voor het gedicht van Roland
Holst is de titel veelzeggend. Bij Vasalis’ gedicht ‘Onweer in het moeras’ is de formulering in
de slotregels heel treffend voor een wedergeboorte. Bij het gedicht van Ida Gerhardt gaat het
naar mijn inschatting om een droom. Dit maakt de beoordeling van de werkelijkheidservaring
weer extra complex. Liggen in het creatieve werk ervaring en verbeelding niet extra
verstrengeld? Ida Gerhardt heeft ongetwijfeld ervaringen van een plotseling inzicht gekend
die voor haar verdere leven bepalend waren. Een droom als hierboven ‘weergegeven’ kan
daarvan de onbewust gereveleerde verbeelding zijn.
Binnen de christelijke spiritualiteit zal men van wedergeboorte slechts spreken als op
de plotselinge ervaring ook een opmerkelijke doorwerking volgt. De nieuwe geboorte moet
immers leiden tot nieuwheid van leven. Die doorwerking laat zich in het werk van Roland
Holst en Vasalis niet zomaar verifiëren. Bij Ida Gerhardt meen ik die des te beter te kunnen
aanwijzen. Het gedicht ‘Onweer’, dat ons op Gerhardts wedergeboorte attendeert, zie ik als de
neerslag van een droom. Die heeft weliswaar zeer reële betekenis, maar geeft geen uitsluitsel
omtrent de historische aanleiding. Een droom kan ieder moment vanuit het onderbewuste
gereveleerd worden. De oorspronkelijke wedergeboorte-ervaring in Gerhardts leven moet
gelokaliseerd worden in het prille begin van haar dichterleven, om precies te zijn in het
visioen dat haar overviel toen zij in 1938 in Groningen de Sint-Maartenoptocht gadesloeg. Pas
in haar voorlaatste bundel uit 1983 kon zij die ervaring van vijfenveertig jaar daarvόόr in een
gedicht vastleggen. Het was de ervaring die haar voor de levenskeuze plaatste om voortaan
onvoorwaardelijk in dienst te staan van Eroos. 5 Het gedicht luidt als volgt.
DE OPROEP
Groningen 11 november 1938
Sint Maarten. - Het lichtende lint
van de kinderoptocht, de rij
die zijn liedje zingt, huis aan huis,
bij de ommegang met lampions.
Geposteerd op de welvende brug
van de gracht waar zij gaan om de bocht,
zie ik halverwege de stoet
hem naderen met dansende gang,
de havenjongen, het kind
dat hier soms, als er feest is, verschijnt
en mij door zijn schoonheid vervaart.
Ik volg hoe hij voetelings komt,
en hij kijkt omhoog naar de plek
waar ik sta. - Het heeft zo moeten zijn:
5 Eroos heeft voor tda Gerhardt de gestalte van de jongeling, zoals die in Plato’s Symposium voorkomt. Hij is
schraal en schamel gekleed, levend in gebrek (zoon van Penia = berooidheid), maar om zijn zielenadel (zoon van
Poros = rijkdom, overvloed) is hij tegelijkertijd koninklijk imponerend ja onoverwinlijk (anikètos) en bijgevolg
onweerstaanbaar.

en hij roept, als een vogel, triomf.
En ik kántel het van mij af,
het onzalig voordien; en ik weet,
als wie dakloos is na een brand,
dat ik niets meer en alles bezit.
Hij ís het: ik heb hem herkend,
herkend aan de tweelingster
van zijn ogen, en aan de kroon
van het stralende, waaiende haar.
En met lachende jongenstrots
heft hij omhoog als een toorts
zijn lampion aan de stok,
en draagt hem zingend tentoon.
Eroos Anikètos, de zoon
van Penia en Poros.
Deze in een flits ervaren oproep van Eroos en als antwoord daarop Gerhardts
onvoorwaardelijke toewijding aan de poëzie heeft haar verdere dichterleven bepaald en
aangedreven. Het betekende ook ‘mijn partnerkeuze’, getuigde zij eens. 6 De eerste bundels -
Kosmos (1940), Het veerhuis (1945), Buiten schot (1947) - zijn te zien als niets meer en niets
minder dan een aanloop op Het levend monogram, waarin zij afrekende met wat haar sinds
haar vroege jeugd had dwarsgezeten en wat haar leven zo negatief had beïnvloed. De hele
bundel kan beschouwd worden als een genezingsproces, een proces van volwassenwording en
bevrijding. Niet ten onrechte is het wel ‘het verhaal van een loutering’ genoemd. 7
Dit verhaal ontwikkelt zich als volgt. De eerste afdeling heet In memoriam matris en
stelt de gestalte van Gerhardts moeder tegenwoordig. De gedichten leggen ervaringen bloot
uit de vroegste jeugd van de dichteres. Ons wordt duidelijk met welk verdriet zij in haar leven
te maken kreeg: zij voelde zich door haar moeder afgewezen. Deze traumatische jeugd werkte
door in heel haar leven. Daardoor kreeg de dichteres strijd te voeren tegen negatieve,
ongunstige gevoelens, die zijzelf niet in haar macht had en waar zij zich niet helemaal tegen
opgewassen voelde. Zij krijgt te kampen met haatgevoelens, met agressie jegens anderen, naar
binnen met zelfbeschuldiging, wanhoop en diepe Godverlatenheid. Het zijn haar demonen,
waarnaar de tweede afdeling dan ook Daemonen heet. Zoals deze afdeling laat zien hoe haar
jeugdtrauma negatief doorwerkte, zo bevat de derde afdeling, Hoefprent van Pegasus,
gedichten die een positieve inwerking registreren van de kant van dichterschap en dichtkunst.
In het werken met woorden, beelden, symbolen wordt de eigen levensproblematiek
verwoordbaar gemaakt. Deze afdeling verzamelt allerlei gedichten over het wonder van de
dichterlijke inspiratie, die wordt ervaren als een bovenpersoonlijk gebeuren waarbij de
dichteres zelf slechts een willoos werktuig is. Door het dichten ontstaat er ruimte tussen het
feitelijke en het ideële, tussen wat haar leven ís en wat het had kunnen zijn. Zij realiseert zich
gaandeweg dat haar leven niet samenvalt met haar lot. Zij beseft dat zij ook zelf een aandeel
heeft in de negatieve werkelijkheid en dat zij dit hele ‘onzalig voordien’ ook van zich af kan
kantelen.
6 In een interview afgenomen door Maria de Groot, in Wending 1979 (pp. 533-542 citaat op p.142), later
opgenomen in: In gesprek met Ida Gerhardt. Interview, brieven, gedichten en beschouwingen. Baarn-Kampen
2002, p. 21.
7 Cbr. D’haen, ‘De verzamelde gedichten van Ida Gerhardt. Het verhaal van een loutering’ in: Verslagen en
Mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie, Gent 5984, afl. 2, pp. 258-223.

Dit is de ruimte die plaats laat voor zingeving. Die zingeving wordt vooral geput uit
haar confrontatie met Christus. De slotafdeling, die als titel draagt Het levend monogram
Ichthus, vergaart gedichten die getuigen van een mede door het geloof in Christus gevonden
vrede en verzoening. Moest zij in het openingsgedicht van de bundel iedereen die het horen
wilde deelgenoot maken van haar onzalig lot, in het slotgedicht kon zij de uitverkorene
dankbaar toefluisteren hoezeer haar liefde (die Christus’ liefde bemiddelde) haar tot genezing
bracht: ‘Geen sterveling weet wat zij waren / dan gij, die dit donkere, zware / door liefde te
niet hebt gedaan.’
Als ik Het levend monogram karakteriseer als een bundel van geestelijke loutering, betekent
dit niet dat het dichterlijk subject met haar gedichten stap voor stap uit het donker te
voorschijn treedt om haar weg te vervolgen in stralend licht. De bundel is niet het relaas van
een eenmalig definitief voltrokken therapie, waarvan verslag wordt gedaan in gedichten, die
volgens een logisch schema over vier afdelingen werden uitgesmeerd. Hier is veeleer sprake
van een poging te leven naar een plotseling doorgebroken geloofsinzicht. In de confrontatie
met Christus kreeg de dichteres het model aan gereikt dat haar hielp om haar visioen recht te
doen in het dagelijks leven. Dat ging met vallen en opstaan. Ook bij Ida Gerhardt heeft de
wedergeboorte het karakter van een plotseling doorgebroken inzicht, een visioen, dat haar
vanaf dat moment in zijn ban hield en niet meer losliet. De doorwerking vergde evenwel een
lange tijd, niet alleen een lange ‘incubatie’ die grosso modo met de jaartallen 1938 tot 1955
kan worden aangegeven, maar werkte ook na Het levend monogram nog jaren door.
De gedichtencyclussen van de bundel ontwikkelen zich dan ook allesbehalve lineair
van donker naar licht. De afdeling In memoriam matris loopt ook niet uit op een verzoening.
Het komt daar hooguit tot een: ‘En eer in stugheid, wie gij zijt geweest...’ De afdeling eindigt
zelfs met een neerslachtig en onverlost ‘Samenzwering’. De cyclus Daemonen is uiteraard
geen opgang naar het licht. Hoefprent van Pegasus is nog het meest positief. Het dichterlijk ik
ontdekte in de dichtkunst en het dichterlijk talent de hefboom met behulp waarvan zij haar
leven uit het moeras kon tillen. En ook de naar Christus als verlosser verwijzende slotafdeling
geeft geen wonderen te zien. Op het gelukkig makende poëticale openingsgedicht ‘Ichthus’
volgen zelfs vier somber gestemde andere poëticale gedichten. Maar van lieverlee worden de
gedichten in deze afdeling meer hoopvol. Toch krijgen we tegen het einde weer het aan haar
moeder gewijde gedicht ‘Het rozeblad’ te lezen met de regel: ‘Ik ben tot liefde niet
bekwaam.’ Reden om aan een echte wedergeboorte te twijfelen? Eerder lijkt het erop dat de
plotselinge doorbraak van het visioen met de daaruit resulterende levenslange toewijding aan
de dichtkunst haar de kracht gaf om met haar trauma te leven, meer dan dat dit visioen haar
eensklaps ervan verloste. De doorwerking vergde een leven lang, met vallen en opstaan. Zo
krijgen we pas in Vijfvuurstenen, een bundel uit 1974, een gedicht over haar moeder te lezen
dat om zijn klaarblijkelijke verzoening ontroert:
IN NEVELEN
Mijn pen, te lang terzij gelegd,
terzij, gelijk ik zelf wou zijn,
had taal en teken mij ontzegd
en gaf, vol stolselen, geen begin.
Ik doopte hem in water in.
En in de schaal met water zonk
de droppel, het ultramarijn,
en heeft zich zwevende verdeeld.

En uit het nevelend blauw ontstond
Een langzaam losgewonden beeld,
De eindelijke, de moeder mijn,
Lieflijk van ogen en van mond.
Hoe zacht en ernstig zag mij aan
wier kind, wier blijdschap ik mocht zijn,
nieuw en van donkerte ontdaan.
En wenkte nog en was vergaan.
Terugziend op de vraag, hierboven in de titel gesteld, lijkt het antwoord te moeten zijn: beide.
Frans Berkelmans
Uit: Speling, 2006/1, pp.71-79.