Twee opzienbarende vondsten - Historische vereniging Oud Leiden

Jaarboek 1990
Plaquette Dirk van Eek
114
......

Dirk van Eek-Stichting
Toen ik enkele jaren geleden op zoek was naar deze plaquette - het
vignet van onze stichting - was ik door oudere partijgenoten van de
PvdA op een doodlopend spoor gezet. Maar wat lag er, achteraf gezien,
meer voor de hand dan dat het geglazuurde portret van Dirk van Eck
zich gewoon bevond op de plaats waar het indertijd was aangebracht? De
huidige eigenaar heeft mij beloofd dat bij eventuele verkoop van het
pand deze plaquette aan onze stichting wordt overgedragen om er een
andere, geschikte bestemming voor te vinden. Ook daarvoor ben ik hem
zeer dankbaar.
'Ons Centrum'
Vanaf 1919 kende Leiden een eigen 'rode burcht': het Volksgebouw aan
de Herengracht, nadat eerder van de aankoop van een gebouw aan de
Breestraat (de huidige bioscoop 'Trianon') was afgezien. Het statige
Volksgebouw (deze naamgeving wekte indertijd de nodige wrevel bij het
bestuur van het Leidse Volkshuis) floreerde in de periode tussen de twee
wereldoorlogen. Onder de Duitse bezetting raakten de socialisten hun
onderdak kwijt. Waarom de sociaal-democraten en het NVV na de
bevrijding niet terug konden komen in hun oude vertrouwde omgeving, is
mij vooralsnog een raadsel. Uit het Jaarverslag van de LBB (Leidse
Bestuurdersbond) over 1946 blijkt:
dat de schuldenlast zo groot was geworden dat dit op zichzelf al tot grote
moeilijkheden aanleiding gaf maar bovendien, dat de offers, die van de LB.B.
gevraagd werden zo groot waren, dat wij, die toen nog niet wisten hoe de
financiële verhoudingen er uit zouden zien, moesten besluiten voorlopig van
medewerking onzerzijds af te zien [pag.1].
Daarna werd het Volksgebouw door de Rijksoverheid opgeëist. Al die
tijd lukte het de LBB (en de bij hem aangesloten bonden) niet om een
eigen huis te vinden. In 1948 werd een commissie in het leven geroepen
waarin zowel de PvdA als de Leidse afdeling van het NVV waren vertegenwoordigd,
'om te komen tot de oprichting van een gebouw ten dienste
van de Leidse Socialistische- en arbeidersbeweging'. Haar rapport blijft
mistig over de context waarin zij heeft geopereerd, maar is daarentegen
115

Jaarboek 1990
duidelijk in haar conclusie. Allereerst probeert de COIllllllSSle de nog
levende geruchten rondom het vroegere Volksgebouw te ontzenuwen. Wat
blijkt? Eventuele aankoop van het perceel, inclusief verbouwing en
overname van de inventaris voor een totaalbedrag van f 70.000 gingen de
Leidse socialistische arbeidersbeweging ver uit boven haar financiële
mogelijkheden. Evenmin zag zij voldoende basis het oude, vertrouwde
gebouw te exploiteren middels een huurovereenkomst. Haar door de
feiten achterhaalde advies (het vroegere Volksgebouw werd nog tijdens de
rapportage verkocht) luidde dan ook: uitzien naar een ander pand. Ten
lange leste vond men eind 1948 een onderkomen in een kleiner gebouw
aan de Hooigracht: 'Ons Centrum'. Hoe het ook zij, voor mij blijft het
voorlopig een onopgeloste zaak, waarom de sociaal-democratische beweging
het Volksgebouw heeft moeten prijsgeven 1 •
De Algemene Nederlandse Metaalwerkers Bond, afd. Leiden
De Leidse metaalbewerkers kenden van oudsher een strijdbare traditie. In
de jaren tachtig van 'de vorige eeuw, toen het merendeel van de Leidse
arbeiders niet durfde op te komen voor een hoger loon, voor een betere
rechtspositie en voor betere arbeidsomstandigheden en zijn spaarzame
vrije tijd ledig hield met gezellig keuvelen in onschuldige 'verenigingen',
kende deze stad al een vakbond van 'IJzer- en Metaalbewerkers'. Niet
zomaar een vakbond, maar bovendien eentje van socialistische signatuur.
Toen een parlementaire enquête-commissie in 1886 Leidse arbeidersorganisaties
aanschreef om haar informatie te verstrekken over de naleving
van de wet op de kinderarbeid, reageerden tal van liberale verenigingen
zeer terughoudend. De · Leidse IJzer- en Metaalbewerkersbond
stuurde evenwel een heel zakelijk gehouden, maar concreet commentaar
in, waar deze commissie om had gevraagd. Maar anders dan de meeste
reacties die onder auspiciën van de Bestuurderbond van het liberale
1 Voorzover mij bekend was het Volks{';ebouw al die tijd eigendom van de partij en de
vakbeweging, of van aan de socialistISChe beweging nauw gelieerde personen. Het is
daarom onduidelijk waarom er sprake moest zijn van aankoop, zoals hierboven wordt
gesteld. Of ging het hier soms om een onderlinge verkoop? Voor nieuwe informatie
over de precieze toedracht houd ik mij aanbevolen.
116

Dirk van Eek-Stichting
Leidse ANWV (Algemeen Nederlandsch Werklieden Verbond) werden
geredigeerd, werd deze brief opgenomen in een bundel van de Haagse
afdeling van de SDB (Sociaal Democratische Bond) van F. Domela Nieuwenhuis.
In september 1910 legden ruim 90 kettingsmeden op de Grofsmederij
hun hamer neer uit protest tegen een loonsverlaging van 15 % terwijl
tegelijkertijd hun werkweek van 45 tot 60 uur zou worden verlengd. De
stakers werden evenwel de speelbal van politieke partijen en slachtoffer
van een strijd tussen de plaatselijke Bestuurdersbond en het steeds
centralistischer denkend hoofdbestuur van het NVV. Desondanks waren
communisten, onder wie JA.N. Knuttel zeer te spreken over deze Leidse
metaalbewerkers.
Illustreren deze twee voorbeelden de belangrijke rol die de Metaalbewerkersbond
in de Leidse arbeidersgeschiedenis heeft gespeeld, ook in
kwantitatief opzicht is hij een factor van gewicht gebleven. Kort na de
tweede wereldoorlog vormde de ANMB verreweg de grootste bond. Eind
1946 waren 908 metaalbewerkers lid van de LBB, de bouwvakarbeiders
volgden op een tweede plaats met 734 leden, de grafici namen de derde
plaats in met 494 leden, terwijl de textielarbeiders 436 mensen inbrachten,
op de voet gevolgd door de fabrieksarbeiders met 407 leden [Jaarverslag
van de LBB over 1946, pag.3].
Met de vondst van het archief van de Leidse afdeling van het
ANMB is een belangrijke bron voor de naoorlogse sociaal-economische
geschiedschrijving van Leiden en omgeving aan de vergetelheid onttrokken.
De stukken zijn inmiddels gedeponeerd in het Internationaal Instituut
voor Sociale Geschiedenis (IISG), louter en alleen vanwege de daar
reeds aanwezige collecties die betrekking hebben op de socialistische
arbeidersbeweging van Leiden. Een voorlopige inventaris van deze bronnen
kan men evenwel ook raadplegen op het gemeentearchief Leiden.
Rest mij nog om alle betrokkenen bij dit gelegenheidsproject te
bedanken voor hun medewerking, alsmede de firma Mercedes Benz voor
haar materiële bijdrage.
117

Jaarboek 1990
118