Bijlage 8: Overzicht van archeologisch waardevolle gebieden ...

Bijlage 8:
Overzicht van archeologisch waardevolle gebieden,
cultuurhistorische ensembles en aardkundige waarden in Geldrop-
Mierlo
Inhoudsopgave
1. Overzicht van archeologisch waardevolle gebieden ....................................................................... 2
2. Overzicht van cultuurhistorische ensembles ................................................................................... 4
E11.001 Oude ontginningen Zesgehuchten ........................................................................................ 4
E11.002 Kasteel Geldrop ..................................................................................................................... 5
E11.003 Beekdal van de Kleine Dommel ............................................................................................ 8
E11.004 Hoog Geldrop ........................................................................................................................ 9
E11.005 Beekdal van de Kleine Dommel of Rul ................................................................................ 10
E11.006 Jonge heidebebossing De Weijer ........................................................................................ 11
E11.007 Cultuurlandschap Overakker ............................................................................................... 12
E11.009 St. Luciakerk Mierlo ............................................................................................................. 15
E11.010 Gehucht Broek ..................................................................................................................... 16
E11.011 Grote Heuvel Geldrop.......................................................................................................... 18
E11.012 Woonwijk Stationstraat Geldrop .......................................................................................... 19
3. Overzicht van aardkundige waarden ............................................................................................. 20
1. Strabrechtse Heide, Kleine Dommel ......................................................................................... 20
2. Dommel, Vresselsche Bosch, Breugelse Beemden, Nuenens Broek ....................................... 22
1

1. Overzicht van archeologisch waardevolle gebieden
De onderstaande archeologische monumenten zijn niet beschermd vanuit de Monumentenwet.
Ze zijn op de archeologische verwachtingen- en waardenkaart en archeologische beleidskaart
opgenomen als gebieden van archeologische waarde.
Monumentnummer/ CMA –NR:15477/51H - 022
Waarde: Terrein van hoge archeologische waarde
Coördinaten: 171190/383102
Toponiem: Kerkhof
Plaats: Mierlo
Datering: Vroege – Late Middeleeuwen: 450 - 1500 nC.
Complextype: Nederzetting, onbepaald
Toelichting: Terrein met sporen van bewoning uit de vroege en late
middeleeuwen. Het betreft nederzettingssporen, gelegen onder een
esdek. Er is verschillende keren onderzoek verricht in de directe
omgeving door de Heemkundekring Mierlo.
Literatuur: - Berkers, H. & H. Simons1994, in: Archeologisch onderzoek
nabij de St. Luciakerk te Mierlo. Rapport Heemkunde kring Myerle
- Simons, H. 1998 , in: Mierlo in de Middeleeuwen. Archeologisch
Onderzoek nabij de St. Luciakerk te Mierlo (2).
Locatie van de opgraving door de heemkundekring (naar Simons 2010)
Monumentnummer/ CMA –NR:16811/ 51G - 026
Waarde: Terrein van hoge archeologische waarde
Coördinaten: 167095/381428
Toponiem: Geldrop
Plaats: Geldrop
2

Datering: Late Middeleeuwen – Nieuwe Tijd: 1000 – 1950 nC.
Complextype: Nederzetting, onbepaald
Toelichting: Oude dorpskern van Geldrop. Op de AMK-Noord Brabant zijn
historische stads- en dorpskernen en clusters oude bebouwing als
gebieden van hoge archeologische waarde aangegeven. Dit is op
grond van het belang van deze locaties, waar de wortels van de
huidige dorpen of steden kunnen liggen. De selectie en begrenzing
van deze kernen is gebaseerd op 16e-eeuwse (Van Deventer) en
vroeg 20e-eeuwse kaarten (Bonnebladen). Binnen deze contouren
kunnen in de bodem resten van vroegmoderne en waarschijnlijk ook
van laat-middeleeuwse (vanaf ca. 1300 nC) bewoning aangetroffen
worden. Ook sporen van oudere bewoning kunnen aanwezig zijn.
Bedacht dient echter te worden dat de bewoning in de vroege en
volle middeleeuwen (tot ca. 1300 nC) een meer dynamisch karakter
gehad kan hebben en dat de plaats en grens ervan niet perse hoeft
samen te vallen met die van de latere bewoning.
Literatuur: ---
3

2. Overzicht van cultuurhistorische ensembles
E11.001 Oude ontginningen Zesgehuchten
Ensemble met een hoge historisch geografische waarde en historische groenwaarde.
CHW 2006 nr. V239, G 820 en CHW3-DO16
Inclusief een stukje beschermd dorpsgezicht Riel nr. 1517.
Waarden/kenmerken
De relatie tussen de terreingesteldheid en de inrichting en het bodemgebruik. Bosjes en
strookvormige graslandpercelen liggen in de lagere delen, de akkercomplexen op de hogere.
De buurtschappen Riel, Gijzenrooi en Genoenhuis met bebouwingsstructuur
De open akkercomplexen met bolle ligging en met het esdek
De kleinschalige percelering in de laagste delen van het terrein
De kampjes
De (langgevel)boerderijen
De laanbeplanting
De perceelrandbegroeiing
Het hakhout
De wegenstructuur
De zandwegen
Beschrijving
Zes gehuchten is een kleinschalig oud cultuurlandschap tussen Geldrop en Eindhoven. Het gebied
bestaat uit een mozaïek van akkers, grasland en bosjes. De wegenstructuur en de weg- en
perceelrandbeplanting zijn goed bewaard gebleven Zes Gehuchten is het gebied van het kerkdorp
Hoog-Geldrop en de gehuchten Riel, Hulst, Hout, Gijzenrooi en Genoenhuis. De oprukkende
bebouwing van Geldrop en Eindhoven heeft de helft van deze zes al opgeslokt. Wat overbleef is een
kleinschalig gebied met een aaneenschakeling van kleinere oude akkers, graslanden (oude
hooi- en weilanden), kampjes en enkele kleine loofbosjes. Veel perceelscheidingen worden gevormd
door greppels met houtsingels.
Zandpaden achter Gijzenrooi (CHW Noord-Brabant)
Er zijn veel zandwegen in het gebied, sommige met een laanbeplanting. De percelering kan deels nog
dateren uit de middeleeuwen (1250-1500), toen delen van het gebied werden ontgonnen vanuit
enkele verspreid gelegen hoeven. De kampjes zijn van latere datum. De oudste kampjes dateren
4

waarschijnlijk uit de zeventiende eeuw. Midden in het gebied liggen de buurtschappen Riel en
Gijzenrooi, met een aantal oude (langgevel)boerderijen. Genoenhuis ligt tegen de nieuwbouw van
Geldrop aan. Door de oude bomen, de bosjes, de wegbeplanting en de perceelrandbegroeiing heeft
het gebied een besloten karakter.
De beplanting bestaat o.a. uit zomereik Amerikaanse eik, schietwilg, zwarte els, es vogelkers,
sleedoorn, grauwe wilg, geoorde wilg, wilde lijsterbes, sporkehout, Spaanse aak, wilde kamperfoelie,
adelaarsvaren, koningsvaren en salomonszegel. Het geheel dateert overwegend uit de periode 1850-
1900, maar is deels ook jonger.
Kleinschalig cultuurlandschap bij Gijzenrooi (januari 2012)
De volgende losse elementen maken onder meer deel uit van dit ensemble:
Uniek nr Thema Naam subthema Naam
10.17.4.003 Gehuchten Genoenhuis Klein gehucht Zes gehuchten
10.17.4.005 Gehuchten Gijzenrooi Klein gehucht Zes gehuchten
10.19.10.003 Landgoederen Genoenhuis Zichtlijn Zes gehuchten
10.15.03.001 Gegraven waterlopen in Gijzenrooie Zeggen Sloot
10.27.14.003 Meubilair Verhaal Verdronken mensen
E11.002 Kasteel Geldrop
Ensemble met een hoge historisch geografische waarde en hoge historische groenwaarde.
Complex van cultuurhistorisch belang
CHW 2006 nr. V197 en G818
Complex type: Landgoed
Naam: Kasteel Geldrop
Postcode: 5662KA
Plaatsnaam: Geldrop
Oorspronkelijke functie: Kasteel
Waarden/kenmerken
5

Kasteel met gracht, lanen en tuin daterend van oorsprong uit Late Middeleeuwen
Bijhorende bijgebouwen als poort, koetshuis, oranjerie etc.
Bos en park/tuin in vorm van arboretum en landschapstuin
Beschrijving
Klein landgoed met park/tuin, gelegen aan de kruising van een oude landroute en de Kleine Dommel
of Rul. Kern van het landgoed is een middeleeuws kasteelcomplex, dat voor het eerst wordt genoemd
in 1377. Het kasteel was zetel van de heerlijkheid Geldrop. Omstreeks 1870 werd het hoofdgebouw
uitgebreid en werd het landgoed omgevormd in de landschapsstijl. Het kasteelterrein wordt omgeven
door een gracht. Op het landgoed staan enkele monumentale gebouwen, waaronder het
hoofdgebouw (1616-ca. 1870, op oudere funderingen), een rentmeesterswoning (ca. 1870) en een
oranjerie (ca. 1870). Op het landgoed diverse oude bomen, waaronder beuken, een plataan en een
mammoetboom.
Bos en park/tuin in een landgoed. De beplanting bestaat o.a. uit zomereik, beuk, bruine beuk,
treurbeuk, oosterse plataan, taxus, sequoia, hulst, rododendron, Hollandse linde, zilveresdoorn,
hazelaar, witte paardekastanje, Amerikaanse eik, adelaarsvaren, koningsvaren en lelietje-van-dalen.
Het park is deels ingericht als arboretum met bijzondere soorten bomen zoals herfstpaardekastanje,
bonte vederesdoorn en metasequoia. Het geheel dateert overwegend uit de periode 1850-1912.
Volgende bomen zijn bij de bomenstichting geregistreerd : - Oosterse plataan uit 1860-1870, staat bij
de ingang van de Kasteeltuin van kasteel Geldrop. Vormt met andere bomen een groep.a - rode beuk
uit 1880-1890, staat ten oosten van het kasteel nabij de vijver een en de bosrand van de kasteeltuin; -
plataan uit 1860-1870, staat nabij ingang kasteel, vormt met andere bomen een groep; - treurbeuk uit
1860-1870 staat midden in de kasteeltuin van kasteel Geldrop; - mammoetboom uit 1860-1870 staat
in het park nabij de ingang van kasteel Geldrop.
Kasteel Geldrop met tuin (CHW Noord-Brabant)
De volgende losse elementen maken deel uit van dit ensemble:
Uniek nr Thema Naam Subthema
10.18.5.001 Heerlijkheden heerlijkheid Geldrop
10.18.3.005 Heerlijkheden Helze 8, Geldrop Hoeve
10.18.1.003 Heerlijkheden kasteel Geldrop-2 Kasteel
10.19.5.001 Landgoederen oprijlaan kasteel Geldrop Laan
10.19.10.001 Landgoederen Hofstraat Geldrop Zichtlijn
10.19.1.001 Landgoederen gracht kasteel Geldrop 2 Gracht
10.19.16.001 Landgoederen Toegangshek kast. Geldrop Overig
10.19.16.003 Landgoederen Koetshuis kast. Geldrop Overig
6

10.19.16.004 Landgoederen Dienstwoning kast. Geldrop Overig
10.19.16.005 Landgoederen Oranjerie kast. Geldrop
Plantenkassen kasteel
Overig
10.19.16.006 Landgoederen Geldrop Overig
10.19.16.008 Landgoederen Trafohuisje kasteel Geldrop Overig
10.19.16.001 Landgoederen Toegangshek kast. Geldrop Overig
10.19.16.003 Landgoederen Koetshuis kast. Geldrop Overig
10.19.16.004 Landgoederen Dienstwoning kast. Geldrop Overig
10.19.16.005 Landgoederen Oranjerie kast. Geldrop
Plantenkassen kasteel
Overig
10.19.16.006 Landgoederen Geldrop Overig
10.19.16.008 Landgoederen Trafohuisje kasteel Geldrop Overig
10.19.16.001 Landgoederen Toegangshek kast. Geldrop Overig
10.19.16.003 Landgoederen Koetshuis kast. Geldrop Overig
10.19.16.004 Landgoederen Dienstwoning kast. Geldrop Overig
10.19.16.005 Landgoederen Oranjerie kast. Geldrop
Plantenkassen kasteel
Overig
10.19.16.006 Landgoederen Geldrop Overig
10.19.16.008 Landgoederen Trafohuisje kasteel Geldrop Overig
10.27.1.001 Meubilair Bijzondere boom Mammoetboom
Oosterse
10.27.1.002 Meubilair Bijzondere boom
Plantaan
Gewone
10.27.1.003 Meubilair Bijzondere boom
Plantaan
10.27.1.004 Meubilair Bijzondere boom Treurbeuk
10.27.1.005 Meubilair Bijzondere boom Metasequoia
Uitsnede uit de erfgoedkaart van het ensemble Kasteel Geldrop.
7

E11.003 Beekdal van de Kleine Dommel
Ensemble met een hoge historisch geografische waarde en zeer hoge historische groenwaarde.
CHW 2006 V222 en G325 en CHW3-GW46
Waarden/kenmerken
De kleinschalige percelering
De perceelrandbegroeiing
De broekbossen
De restanten van hakhout
De Collse Watermolen met molenbeek
De Opwettense Watermolen met molenbeek
Het Eindhovensch Kanaal
Beschrijving
Het gebied omvat de lage gronden langs de Kleine Dommel, bestaande uit grasland en broekbos. In
het dal liggen kasteel Geldrop en twee watermolens. Het beekdal van de Kleine Dommel bestaat uit
graslanden en broekbossen. De graslanden of beemden (oude hooi- en weilanden) hebben plaatselijk
nog hun oorspronkelijke kleinschalige percelering met lange, smalle percelen. Sommige percelen
hebben randbegroeiing in de vorm van houtsingels of bomenrijen. De percelering kan deels nog
dateren uit de periode 1250-1500, toen grote delen van de beekdalen werden ontgonnen. Aanzienlijke
delen van het beekdal zijn thans bedekt met aaneengesloten bos. Voor een deel bestaat dit bos uit
(doorgeschoten) hakhout. In het beekdal liggen twee watermolens. De Collse Molen, een dubbele
onderslagmolen uit het eind van de 18e eeuw met een molenaarshuis uit 1787, is voor het eerst
vermeld in 1337, de Opwettense Molen heeft 1335 als eerste vermelding. Dit is een dubbele
onderslagmolen uit 1764 met een molenaarshuis uit 1743. Het beekdal wordt doorsneden door de
spoorlijn Eindhoven-Venlo, het Eindhovensch Kanaal en de A270.
Broekbos bij de Kleine Dommel (CHW Noord-Brabant)
8

Zicht op een winterse Zegge (februari 2011)
De volgende losse elementen maken deel uit van dit ensemble:
Uniek nr Thema Naam Subthema
10.17.3.001 Gehuchten Hulst
10.14.2.012 Lokale wegen Hulsterbrug brug
10.28.07.002
bij Hulsterbrug Zandwinput
E11.004 Hoog Geldrop
Ensemble met een hoge historisch geografische en hoge stedebouwkundige waarde.
CHW 2006 V239
Beschrijving
Achttien boerderijen en huisjes. Het gehucht Hoog Geldrop ontwikkelde zich in de 19e eeuw tot de
kern van de toenmalige gemeente Zes Gehuchten. Hier werden op het einde van de 19e eeuw de
kerk en scholen gebouwd.
R.K. KERK in Neo-Gotische stijl, toegewijd aan de H.H. Maria en Brigida, is gebouwd tussen 1879-84.
Het ontwerp is van architect H.J. van Tulder. De kerk is van algemeen belang. Het gebouw heeft
cultuurhistorisch belang als bijzondere uitdrukking van de ontwikkeling van het katholicisme in het
zuiden en is tevens van belang als voorbeeld van de typologische ontwikkeling van de dorpskerk in
het laatste kwart van de negentiende eeuw. Het gebouw heeft architectuurhistorisch belang door de
stijl en de detaillering en is van kunsthistorisch belang door de rijke detaillering en beschildering van
het interieur. Het gebouw is tevens van belang als voorbeeld van het oeuvre van de architect Van
Tulder. Het heeft ensemblewaarden vanwege de bijzondere situering, verbonden met de uitgroei van
het kerkdorp Zesgehuchten.
In 1911 gebouwd tegenover de kerk en naast de St. Jozefschool. Het is in gebruik gebleven tot 1921,
toen Zesgehuchten bij Geldrop werd gevoegd. In 1925 werd het raadhuis publiek verkocht. Het
gebouw is er nog. Op de zijkant van het raadhuis bevindt zich een tegeltableau ter herinnering aan de
zelfstandige gemeente Zesgehuchten. Hierop staan 4 van de juiste ZesGehuchten: Geizenrooi
(hoewel foutief geschreven), Hulst, Riel en Hout, maar Hoog Geldrop en Genoenhuis worden niet
vermeld. Wel staan Papenvoort en Zand (twee voormalige buurtschappen) genoemd.
9

E11.005 Beekdal van de Kleine Dommel of Rul
De Maria en Brigidakerk (januari 2012)
Ensemble met een hoge historisch geografische en zeer hoge historische groenwaarde.
CHW 2006 V245, G817 en CHW3-DO10
Waarden/kenmerken
Kleinschalige strookvormige percelering, haaks op de beek, gemarkeerd door
sloten/greppels
Mierlose Dijk
Strabrechtse Dijk
Ruldijk
Onverharde insteekwegen
(restanten van) hakhout
Beschrijving
Het gebied is een goed bewaard gebleven kleinschalig beekdal met een afwisseling van bossen en
graslanden. Enkele dijken verbonden de buurschappen aan de westkant van het dal met de gronden
aan de overkant van de Kleine Dommel. Het dal van de Kleine Dommel is een kleinschalig beekdal
met bossen en beemdgronden (oude hooi- en weilanden). Het dal is verkaveld in kleine,
onregelmatige percelen. Mogelijk zijn deze gronden al in de middeleeuwen verdeeld (1250-1500),
toen grote delen van de beekdalen werden ontgonnen. Via de Rulse Dijk (nu Mierlose Dijk) en
Strabrechtse dijk konden de boeren uit Rul en Strabrecht hun graslanden en heidevelden aan de
overkant van de Kleine Dommel bereiken. In het beekdal de Collse Molen, een dubbele
onderslagmolen (eind 18e eeuw, molenaarshuis uit 1787, vermeld in 1337) en de Opwettense Molen,
een dubbele onderslagmolen (1764, molenaarshuis uit 1743, vermeld in 1335). Aanzienlijke delen van
het beekdal, met name bij Geldrop, zijn thans bedekt met aaneengesloten bos. Voor een deel bestaat
dit bos uit (doorgeschoten) hakhout. Bij de aanleg van de spoorlijn Eindhoven-Venlo, het
Eindhovensch Kanaal en de A270 is het beekdal doorsneden. Het gebied kent een samenhang met
het bovenstroomse deel van het beekdal van de kleine Dommel of Rul, met het benedenstroomse
10

deel van het Dommeldal en met de akkercomplexen bij Urkhoven en Opwetten.Het gebied kent een
samenhang met het landgoed Kasteel Heeze, met de Strabrechtsche Heide en met het akkercomplex
Dijkakkers.
Bos, houtwallen en overige beplanting in een beekdal. De beplanting bestaat o.a. uit grauwe wilg,
zwarte els, es, zomereik, hazelaar, zachte berk, vogelkers, zwarte bes, wilde lijsterbes, schietwilg,
populier, katwilg, kardinaalsmuts, koebraam, dalkruid en salomonszegel. Het geheel dateert
overwegend uit de periode 1850,-1900, maar is deels ook ouder.
Broekbos in Dommeldal (CHW Noord-Brabant)
E11.006 Jonge heidebebossing De Weijer
Ensemble met een redelijk hoge historisch geografische waarde en hoge historische groenwaarde.
CHW2006-V256 en G237, CHW3-DO03
Waarden/kenmerken
De samenhang van de bossen op rabatten met de van oorsprong natte omstandigheden
De hakhoutrestanten
De bossen op rabatten
De percelering met paden en sloten/greppels
Beschrijving
De Weijer is een voormalig nat heidegebied dat in de achttiende eeuw is ontgonnen en deels bebost
met naaldhout. Het grasland en de resterende heideveldjes zijn rond 1900 omgezet in loofbos.
De Weijer is een jonge heideontginning, overwegend bestaande uit productiebossen met loof- en
naaldhout, in een nat gebied. Het gebied is waarschijnlijk verkaveld en gedeeltelijk bebost in de
periode 1750-1850, maar deels ook al eerder. In 1840 bestond het gebied uit een afwisseling van
bosjes, heideterreinen en grasland. Tussen 1840 en 1900 zijn de graslandpercelen ingeplant met
loofbos, waarschijnlijk eikenhakhout. De percelering is fijnmazig en de percelen zijn omgeven door
sloten. In de natste delen, met name in de noordoostelijke hoek, zijn de bossen aangelegd op
rabatten. Het gebied is deels omgeven door wallen. De beplanting bestaat o.a. uit zomereik,
Amerikaanse eik,grove den, douglasspar, Corsicaanse den en lariks. Het geheel dateert overwegend
uit de periode 1930-1950.Het gebied kent een samenhang met de jonge heidebebossingen in het
gebied Blauwe Kei en met de Strabrechtsche Heide.
11

Het rabattenbos geheten Cuijpersbos, in de Weijer (februari 2012)
De Weijer op de Bonnekaart van rond 1900.
E11.007 Cultuurlandschap Overakker
Ensemble met een hoge historisch geografische waarde.
Waarden/kenmerken
Kleinschalig cultuurlandschap
Kasteel Mierlo
Oude wegenstructuur
Bolle akkers
Gehuchten Trimpert, Overakker, Kekelaar en De Loo
Beschrijving
Ten zuidoosten van Mierlo ligt het kleinschalig verkavelde beekdallandschap van de Kasteelseloop,
Overakkerse Loop en de Goorloop. In deze zone treffen we een complex van beemden, oude
akkerlanden, broekbossen (met eiken) en populierenaanplant aan. Verder vinden we hier mooie
voorbeelden van elzen- en essenhakhout. De kleine percelen in de dalbodem worden van elkaar
12

gescheiden door ontwateringssloten. Opvallende elementen zijn hier tenslotte de veenputten, waarvan
de meest recente dateren uit de jaren `40 van de twintigste eeuw. Langs de bovenloop van de
Kasteelseloop bevinden zich vindplaatsen uit de steentijd en ijzertijd. Langs de benedenloop werd in
de Volle Middeleeuwen een kasteel (Kasteel van Mierlo) gebouwd, waaromheen later –in de Late
Middeleeuwen- boerderijen verschenen die in eigendom waren van de Heren van Mierlo, kloosters en
particulieren. In de nabijheid van het kasteel lagen voorts leemkuilen en steenovens, een duiventoren,
een schans voor de verdediging van de kasteeltoegang, een pastorie en een veemarkt. Na de
Middeleeuwen groeiden de hoeven uit tot de gehuchten de Loo, Overakker en Trimpert. In de 19de
eeuw werden de restanten van het kasteel afgebroken. Thans is het terrein een archeologisch
monument. 1
Zicht op de locatie waar het Kasteel van Mierlo ooit stond. Op de achtergrond de oude
kasteelboerderij (januari 2012)
De volgende losse elementen maken deel uit van dit ensemble:
Uniek nr Thema Naam Subthema
10.17.5.010 Gehuchten Kekelaar Huizengroep
10.17.5.011 Gehuchten Aan het Voortje Huizengroep
10.17.5.012 Gehuchten De Trimpert Huizengroep
10.17.5.013 Gehuchten De Aardborst Huizengroep
10.18.2.001 Heerlijkheden kasteelhoeve Mierlo Hoofdhoeve
10.18.1.001 Heerlijkheden kasteel Mierlo Kasteel
10.18.3.003 Heerlijkheden Eertborn Hoeve
10.19.5.002 Landgoederen oprijlaan kasteel Mierlo Laan
10.19.03.014 Landgoederen Kekelaar Hoeve
10.14.1.013 Lokale wegen Loostraat Lokale weg
10.14.2.005 Lokale wegen De Trimpert-Kekelaar voorde
10.27.14.001 Meubilair Verhaal Heksenproces
1 Uit Biografie van Peelland 2003.
13

E11.008 Beekdal van de Goorloop
Ensemble met een hoge historisch geografische waarde en zeer hoge historische groenwaarde.
CHW2006-V316 en G823, CHW3-DO08
Waarden/kenmerken
De veenputjes
De bossen op rabatten
De smalle strookvormige percelen, haaks op de beek, gemarkeerd door sloten/greppels
Het hakhout
De zandpaden
Beschrijving
Het gebied is het brongebied van de Goorloop of Kasteelsche Loop. In het zuidelijke deel kwamen
verschillende beken uit in een nat broekgebied, dat aan de noordzijde ontwaterd werd door de
Goorloop en de Vleutloop. Het gebied is vanaf 1850 ontgonnen en in gebruik genomen als
(hakhout)bos.
Beekdal en voormalig broekgebied met beemdgronden (oude hooien weilanden) en plaatselijk met
een kleinschalige strokenpercelering, met lange, smalle percelen, haaks op de beek. Veel
perceelsscheidingen bestaan uit sloten of greppels, vaak met (resten van) houtsingels. Enkele
zandpaden lopen door het gebied. Het gebied vormt de bovenloop van de Goorloop, vroeger ook wel
Kasteelsche Loop geheten. Het zuidelijke deel bestaat was een drassig broekgebied, de Broekkamp,
waar de Overakkersche Wetering en de beek die bij Moorsel ontsprong in uitmondden. Bovendien
was er veel kwel, omdat de Broekkamp aan drie kanten wordt omgeven door hogere zandgronden.
Verder naar het noorden wordt de laagte smaller. De Vleutloop en de Goorloop komen daar bij
elkaar. Het beekdal en het broekgebied zijn waarschijnlijk tot in de negentiende eeuw
gemeenschappelijk gebruikt door de boeren uit de omringende buurtschappen. Kleine delen, zoals bij
Overakker, waren van sloten en houtsingels voorzien en zullen dus als weiland of hooiland zijn
gebruikt. Voor het overige zal men het gebied als gemeenschappelijk weiland hebben gebruikt, om
plaggen te steken en om kleinschalig turf te winnen.
De Broekkamp is pas in de periode 1930-1940 verkaveld en ontgonnen. Dit gebeurde in het kader van
de werkverschaffing in de vooroorlogse crisisjaren. Kenmerkend voor deze jonge broekontginning zijn
de op rabatten aangelegde bossen. In deze jonge ontginning liggen nog enkele veenputten.
Aanzienlijke delen van het beekdal zijn tegenwoordig bedekt met aaneengesloten loofbos. Voor een
deel bestaat dit bos uit (doorgeschoten) hakhout. Het gebied kent een samenhang met het
akkercomplex Herselsche Akkers.
Twee keer een kijkje in het beekdal van de Goorloop (november 2011)
14

E11.009 St. Luciakerk Mierlo
Ensemble met een hoge historisch geografische waarde.
Waarden/kenmerken
St. Luciakerk met pastorie en begraafplaats en klooster
Archeologische vindplaatsen van IJzertijd, Romeinse en Middeleeuwse bewoning inclusief
vroegmiddeleeuwse begraafplaats.
Wegenstructuur
Monumentaal groen
Beschrijving
St. Luciakerk, gebouwd in neogotische stijl tussen 1856 en 1858 naar ontwerp van H.J. van Tulden.
De kerk staat op de plek van de oude middeleeuwse kerk. De toren hiervan is omgebouwd.
Het tussen 1856 en ca. 1925 gebouwde complex bestaat uit de door H.J. van Tulder ontworpen ST.
LUCIAKERK, de bijbehorende PASTORIE het PATRONAATSHUIS en de CALVARIEBERG op het
kerkhof. Bij de H. Luciakerk horen de aangebouwde sacristie uit 1930 en een grafmonument uit 1886.
Deze objecten stonden oorspronkelijk buiten, nu in de dorpskom van Mierlo. De kerk staat op dezelfde
plaats als de middeleeuwse voorganger, de oude toren is opnieuw ombouwd. Het betreft een groep
kerkelijke bebouwing met functionele samenhang. Stilistisch domineert de rijzige neogotische kerk uit
1856-1858 de overige objecten, die tussen 1906 en 1925 werden opgetrokken in een traditioneel
dorpse vormgeving.
Het complex is gelegen op een groot rechthoekig perceel met diverse oude bomen en wordt op enkele
uitzonderingen na vrijwel geheel omringd door nieuwbouwwoningen.
Het complex is van algemeen belang. Het heeft cultuurhistorische waarde als bijzondere uitdrukking
van een sociale en geestelijke ontwikkeling, in het bijzonder de ontwikkeling van het katholicisme in de
tweede helft van de negentiende eeuw en de vorming van parochiecentra op het platteland. Het is
tevens van belang voor de geschiedenis van de nederzetting, vanwege de continuïteit van het
kerkelijk gebruik die tot uitdrukking komt in de aanwezigheid van de middeleeuwse toren, welke in de
neogotische kerk is opgenomen. Het heeft architectuurhistorisch belang als voorbeeld van het gebruik
van uiteenlopende stijlen voor het uitdragen van het katholicisme en is tevens van belang vanwege de
plaats in het werk van de architect Van Tulder. Het heeft ensemblewaarden als centrum van de
nederzetting. Het is gaaf bewaard gebleven en typologisch zeldzaam.
Afbeelding:
Luchtfoto van
het complex
De volgende losse elementen maken deel uit van dit ensemble:
Uniek nr Thema Naam Subthema
10.17.5.007 Gehuchten Kerk Mierlo Huizengroep
10.14.1.011 Lokale Kerkweg Lokale weg
15

10.26.2.003
wegen
Begrpl. Mierlo Begraafplaats
10.27.1.010 Meubilair Bijzondere boom Tilia europaea
10.27.1.013 Meubilair Bijzondere boom Robinia pseudoacacia
10.26.2.001 Kerkelijk Lucia, Mierlo
Hr van Grevenbroeckweg
Begraafplaats
10.26.2.002 Kerkelijk Mierlo Begraafplaats
E11.010 Gehucht Broek
Ensemble met een hoge historisch geografische en hoge stedebouwkundige waarde.
Beschermd dorpsgezicht nr. 1531 en CHW2006- S281 en G239
Waarden/kenmerken
Historische langgevelboerderijen
Oude straat met lintbebouwing en laanbeplanting
Vaak nog authentieke erfbeplanting
Overgang van open bolle akkers, via lintbebebouwing naar beekdal met beemden en smalle
verkaveling
Beschrijving
Ten noordwesten van Mierlo ligt een waardevolle nederzettingsstructuur: Broekstraat. Buurtschap met
driehoekige pleinen en lintbebouwing. Broekstraat bestaat uit een lineaire, gebogen bebouwing met
overwegend boerderijen. Het betreft vooral langgevelboerderijen uit de periode tussen 1870 en 1910,
maar het staat vast dat het gehucht al ver daarvoor, waarschijnlijk vóór 1500, is ontstaan. In het
noorden van het gehucht ligt een plaatse met een beplanting van eiken. Voor Broekstraat geldt dat het
verkavelingspatroon vanuit het gehucht is veranderd – ook hier is echter nog sprake van een
agrarische bestemming. 2 De structuur dateert grotendeels uit de Late Middeleeuwen (1250-1500),
toen de oudtijds verspreide bewoning zich verplaatste naar de randen van de akkercomplexen en
oude alleengelegen hoeven of "einzelhöfe" werden opgesplitst en uitgroeiden tot buurtschappen. Het
bebouwingsbeeld met overwegend langgevelboerderijen dateert met name uit de periode 1800-1920.
De weg door het buurtschap en het kleine onverharde driehoekige plein kennen een beplanting met
eiken. Deels aangewezen als beschermd dorpsgezicht.
Laanbeplanting en boomweide van zomereik, langs een weg en op een onverhard driehoekig plein in
een oud buurtschap. Het geheel dateert overwegend uit de periode 1890-1900.
De volgende losse elementen maken deel uit van dit ensemble:
Uniek nr Thema Naam Subthema
10.17.4.010 Gehuchten Het Broek Klein gehucht
10.19.03.007 Landgoederen Hazenwinkel Hoeve
10.14.1.004 Lokale wegen Broekstraat Lokale weg
2 Biografie van Peelland 2003.
16

Uitsnede uit de erfgoedkaart van het ensemble gehucht Broek in Mierlo, met duidelijk in beeld de
samenhang tussen de laatmiddeleeuwse lintbebouwing en oude akkers en beemden.
Impressies van gehucht Het Broek in Mierlo
(CHW Noord-Brabant)
17

E11.011 Grote Heuvel Geldrop
Ensemble met een redelijk hoge historisch stedebouwkundige waarde.
CHW2006-S326
Potentieel beschermd dorpsgezicht.
Waarden/kenmerken
- Historische directeurswoningen, pakhuizen, raadhuis, tramremise en herbergen.
- Historisch driehoekig plein en wegenstructuur
Beschrijving
Oude dorpskern met driehoekig plein, Heuvel geheten. De structuur dateert grotendeels uit de Late
Middeleeuwen (1250-1500), toen de oudtijds verspreide bewoning zich verplaatste naar de randen
van de akkercomplexen en oude alleengelegen hoeven of "einzelhöfe" werden opgesplitst en
uitgroeiden tot buurtschappen. Het bebouwingsbeeld, met veel fabrikantenvilla's, dateert uit de
periode 1850-1900, toen de plaats een sterke industrialisatie kende, met name in de textielindustrie.
Monumentale gebouwen zijn ondermeer het voormalige raadhuis (1870), het huidige raadhuis, voor
1920 fabrikantenvilla (1868) en tal van andere fabrikantenvilla's uit de periode 1850-1900.
Zicht op het Heuvelplein (februari 2012)
18

Uitsnede uit de erfgoedkaart van het ensemble Groote Heuvel in Geldrop.
E11.012 Woonwijk Stationstraat Geldrop
Ensemble met een hoge historisch stedebouwkundige waarde.
CHW2006-S290
Potentieel beschermd dorpsgezicht.
Waarden/kenmerken
- Historische bebouwing met villa’s en woningen
- Station Geldrop met spoorlijn
- Laan met historisch beplanting
Beschrijving
Kleine woonwijk langs een verbindingsweg tussen oude kern en station. In 1913 werd hier het station
Geldrop gebouwd. Tussen het station en de oude kern van Geldrop ontstond een lintbebouwing. Het
bebouwingsbeeld met vrijstaande villa's en middenstandswoningen dateert grotendeels uit de periode
1913-1940. Het stationsgebouw met perronoverkapping is nog grotendeels uit 1913.
Zicht in de Stationstraat (CHW Noord-Brabant)
19

3. Overzicht van aardkundige waarden
Onderstaande gegevens zijn ontleend uit de bijlagen bij de ‘Aardkundig Waardevolle Gebiedenkaart
Noord-Brabant’, zoals opgesteld door de provincie. De aardkundig waardevolle gebiedenkaart is de
concrete uitwerking van veertig, tot nu toe alleen globaal begrensde, gebieden. Hij bestaat uit een
kaartatlas en een toelichting. De provincie geeft op deze manier een impuls aan behoud en
ontwikkeling van aardkundige waarden, in én buiten de veertig gebieden. 3
In onderstaande gebiedsbeschrijvingen worden de aardkundige waarden van de gebieden toegelicht.
Daarbij wordt een relatie gelegd met grondgebruik en cultuurhistorische en ecologische kenmerken.
Om bescherming van aardkundige waarden te bevorderen, is ook aandacht voor bestaande en
potentiële aantastingen en voor ontwikkelingen en kansen.
1. Strabrechtse Heide, Kleine Dommel
Naam gebied : Strabrechtse Heide, Kleine Dommel
Oppervlakte : 2709 ha
Reliëf max. : 10m
Aardkundige betekenis : Uitgestrekt heidegebied met diverse aardkundige
fenomenen in samenhang met cultuurhistorische
waarden
Aardkundige fenomenen : Beekdal, dekzandreliëf, stuifduinen,
pingoruïneVormende processen Verstuiving
(windwerking); riviererosie en -afzetting;
meerafzetting, verlanding, veenvorming (vennen,
afgesneden meanders); vorstwerking (pingo)
Actuele processen : Riviererosie en -sedimentatie; verstuiving
(windwerking), meerafzetting, verlanding,
veenvorming (vennen, afgesneden meanders)
Geologische formaties en afzettingen : Formatie van Boxtel (Nuenen groep,
fluvioperiglaciale afzettingen, dekzand); bedekking
Laagpakket van Kootwijk; Laagpakket van Singraven
Geologische ontstaansperiode : Dekzand: Weichselien (tot Laatglaciaal): stuifzand:
Holoceen; Laagpakket van Singraven (opvulling
vennen): Laatglaciaal/Holoceen; beekdalen
(Laagpakket van Singraven): Weichselien/ Holoceen
Geomorfologische fenomenen : Dekzandruggen; lage landduinen; laagte zonde
randwal; beekdalbodem; dalvormige laagte;
dekzandvlakte; glooiing beekdalzijde;
daluitspoelingswaaier
Bodemtypen : Duinvaaggrond, Gooreerdgrond, Haarpodzolgrond,
Hoge zwarte enkeerdgrond, Laarpodzolgrond, Lage
enkeerdgrond, Meerveengrond, Moerige eerdgrond,
Moerige podzolgrond, Veldpodzolgrond,
Vlakvaaggrond, Vlierveengrond
Wetenschappelijke & educatieve betekenis : Typisch heide- en beekdallandschap, met diverse
ventypes afhankelijk van bodem en ondergrond, en
met verschillende hydrologische en Hydro
ecologische condities. Van grote
aardwetenschappelijke waarde is zeker het
3 http://www.brabant.nl/dossiers/dossiers-op-thema/natuur-en-landschap/natuurgebieden/aardkundige-
waarden.aspx
20

Rondvenneke (kleine Laatglaciale pingo-ruïne of
palsa met mogelijk Laatglaciaal klimaatarchief)
Algemeen
Aardkundig waardevol gebied Strabrechtse Heide, Kleine Dommel (deelkaart 36) is gelegen ten
zuidoosten van Geldrop, op het grondgebied van de gemeenten Heeze-Leende en Someren. Het
gebied bestaat uit een uitgestrekt heidegebied met een aantal grote vennen, dat omgeven wordt door
bossen. In het gebied is ook het beekdal van de Kleine Dommel ten zuiden van Geldrop en ten
westen van Heeze opgenomen, dat aansluit aan de westrand van de Strabrechtse Heide.
Afbeelding: Een groepje ‘vliegdennen’ bij het Starven
Aardkunde
Het heide- en bosgebied bestaat uit een licht golvend dekzandlandschap waar lokaal vennen in
uitwaaiingslaagten en lage landduinen voorkomen. Het Beuven in het oosten van de Strabrechtse
Heide is het grootste ven van Noord-Brabant. Een aantal van de moerassige terreindepressies staat
alleen periodiek onder water en droogt uit in de zomermaanden. In het centrale deel van de heide
(Galgeberg) werd in het kader van natuurontwikkeling de vegetatie en het bovenste deel van de
bodem verwijderd zodat het zandoppervlak kon gaan verstuiven. In dit gebied vindt nu weer actieve
zandverstuiving en nieuwe duinvorming plaats. Het Rondvenneke bij de Hoenderboom is een
zeldzaam voorbeeld van een pingo-ruïne: een kleine (30-40 meter doorsnede) maar goed bewaarde
laagte met een lage randwal en een typische verlandingsvegetatie in het deel met open water. In het
westen gaat het bos- en heidegebied van de Strabrechtse Heide via een zachte terreinglooiing over in
het beekdal van de Kleine Dommel. De beekloop werd over een groot deel van zijn lengte
rechtgetrokken en plaatselijk verlegd. Naast de verlegde nieuwe loop blijft nog een deel van de oude
meanderende bedding zichtbaar. De loop van de Sterkselsche Aa in het zuiden heeft nog wel zijn
oorspronkelijke meanderende karakter behouden.
Cultuurhistorie
Het gebied wordt doorkruist door een aantal oude zandpaden (bv. Strabrecht, Mierlosedijk). Op de
Strabrechtse Heide zijn nog plaatselijk restanten van oude heideontginningen zichtbaar. In het
21

Dommeldal komen broekbossen, laanbeplantingen, struwelen en zones met kleinschalige
beemdenpercelering voor.
Grondgebruik en ecologie
In dit open heidegebied komt, afhankelijk van het plaatselijke reliëf, een mozaïek van droge en natte
heide en kleine verspreide bosjes voor. Naaldbos vormt de bosgordel rond het centrale heidegebied.
De smalle bosgordel langs de Witte Loop bestaat uit berken- en wilgenbos. Het dal van de Kleine
Dommel is in agrarisch gebruik, net als dat van de Grote Aa. In de beekdalen komt plaatselijk vochtig
schraalland, bloemrijk grasland en (elzen)broekbos voor. In het zuidwestelijk deel van het gebied komt
droger loofbos met eiken en beuken voor.
Afbeelding: Actieve verstuiving Galgenberg
Kwetsbaarheid en aantastingen
Het bodemarchief dat bewaard is gebleven onder het maaiveld of in vennen is gevoelig voor
grootschalige graaf- of baggerwerkzaamheden in het kader van natuurontwikkeling en -beheer. De
pingo-ruïne van het Rondvenneke is aardkundig zeer waardevol maar ook zeer kwetsbaar. De
opvulling van het smeltgat bevat waarschijnlijk een klimaatarchief uit het Laatglaciaal, maar dat gaat
verloren wanneer het ven in het kader van natuurontwikkeling zou worden uitgebaggerd om
verlanding tegen te gaan. De gave, bijna cirkelvormige vorm en de lage en smalle randwal kunnen
gemakkelijk beschadigd worden bij graaf- of natuurbeheerwerkzaamheden waarbij machines worden
ingezet. In het heidegebied hebben de voornaamste aantastingen te maken met natuurontwikkeling:
afplaggen van de bovenste bodemlaag ten behoeve van bodemverarming of vrijmaken van het
moedermateriaal voor heractiveren van zandverstuivingen, en uitbaggeren van vennen om te snelle
verlanding tegen te gaan. Het bodemarchief wordt hierdoor potentieel bedreigd, en het natuurlijk
aanwezige reliëf wordt in mindere of meerdere mate gewijzigd. In het Dommeldal is de belangrijkste
aantasting het rechttrekken van grote delen van de natuurlijke beekbedding. Ondiepe oppervlakkige
ontgrondingen bevinden ten zuiden van Heeze, aan de oostzijde van de Rul tussen Rul en Strabrecht,
bij Rederijk en de Blauwe Kei. Ook het Witven in het zuiden van de Strabrechtse Heide is gegraven.
Ontwikkeling, kansen
De Strabrechtse Heide is één van de grootste heidelandschappen van Nederland. Natuurbeheer en
natuurontwikkeling zijn erop gericht om het open heidelandschap met vennen te bewaren en
vergrassing tegen te gaan. De toegepaste beheermaatregelen bestaan voornamelijk uit maaien,
afplaggen en begrazen. Sterk verlande vennen worden opnieuw uitgegraven. Deze maatregelen zijn
niet zonder gevaar voor de aardkundige waarden (zie boven). De bereikbaarheid van het gebied van
de Strabrechtse Heide is goed: verharde wegen lopen tot aan de belangrijkste ingangen, waar ruime
parkings gelegen zijn. De toegankelijkheid is eveneens goed: een netwerk van al dan niet
gemarkeerde fiets-, wandel- en ruiterpaden doorkruist het gebied. Slechts enkele delen van het
heidegebied zijn tijdelijk afgesloten voor het publiek. Bij de voornaamste ingangen en ook binnen het
gebied van de Strabrechtse Heide zijn informatiepanelen te vinden waar ook uitleg over aardkundegerelateerde
onderwerpen wordt gegeven (zoals het heractiveren van de zandverstuivingen op de
Galgeberg). Een afleesbare grondwater-peilschaal met informatiepaneel staat bij de Mierlose dijk.
Deze al goede infrastructuur zou verder kunnen uitgebouwd worden met specifiek aardkundig gerichte
informatiepanelen, zoals bij het Rondvenneke en de zandverstuivingen op de Galgeberg.
2. Dommel, Vresselsche Bosch, Breugelse Beemden, Nuenens Broek
22

Naam gebied : Dommel, Vresselsche Bosch, Breugelse Beemden,
Nuenens Broek
Oppervlakte : 3232 ha
Reliëf max. : 12 m
Aardkundige betekenis : Mooi voorbeeld van klein rivierdal in
dekzandlandschap, met verscheidenheid aan
fluviatiele landvormen, en bijhorende aardkundige (en
cultuurhistorische) landschapselementen in de directe
omgeving.
Aardkundige fenomenen : Beekdal met overstromingsvlakte, actieve bedding,
stootoevers, kronkelwaard, oeverwallen, afgesneden
meanders; rivierduinen; stuifduinen; stuifzandwallen
Actuele processen : Riviererosie en -sedimentatie; verstuiving,
verlanding, veenvorming, meerafzetting, hellingerosie
Geologische formaties en afzettingen : Formatie van Boxtel (Nuenen Groep, Brabantse
leem, dekzand, fluvioperiglaciale afzettingen);
bedekking met Laagpakket van Kootwijk (stuifzand),
Laagpakket van Singraven (beekafzettingen, vennen)
Geologische ontstaansperiode : Formatie van Boxtel: Weichselien, Laagpakket van
Singraven: Laatglaciaal/Holoceen, Laagpakket van
Kootwijk: Holoceen (tot actueel)
Geomorfologische fenomenen : Beekdalbodem; dalvormige laagte;
Beekoverstromingsvlakte; (verspoelde)
dekzandvlakte; glooiing beekdalzijde,
dekzandrug(gen); laagte zonder randwal
Bodemtypen : Beekeerdgrond, Duinvaaggrond, Gooreerdgrond,
Hoge bruine enkeerdgrond, Hoge zwarte
enkeerdgrond, Koopveengrond, Laarpodzolgrond,
Lage enkeerdgrond, Madeveengrond,
Meerveengrond, Moerige eerdgrond,
Veldpodzolgrond, Vlakvaaggrond, Vlierveengrond
Wetenschappelijke & educatieve betekenis : Dit overzichtelijke rivierdal toont ons naast actieve
rivierdynamiek in wisselwerking met het omliggende
dekzand- en stuifduinlandschap (afgesneden
meanders, stootoevers, oeverwallen, actieve
overstromingsvlakte) , ook de interactie met de
menselijke invloed (bv. percelering, watermolens).
Zowel het geologisch als het archeologisch
bodemarchief zijn interessant.
Algemeen
Dit aardkundig waardevolle gebied (deelkaart 31 tot en met 34) omvat het Dommeldal tussen Boxtel in
het noordwesten en Geldrop in het zuidoosten, en een aantal ermee geassocieerde nabijgelegen
dekzand- en stuifzandgebiedjes en bolle akkercomplexen (esdekken). Het vlakbij gelegen bos-, heide-
en stuifzandgebied van het Vresselsche Bosch en de laaggelegen Breugelse Beemden (of -Broek) en
Nuenens Broek zijn eveneens in het gebied begrepen. Het gebied is relatief lang en smal,
onregelmatig van vorm en wordt onderbroken door de bewoningskern van Sint-Oedenrode.
Aardkunde
De Dommel is omwille van de grootte van zijn stroomgebied, zijn dal en de daarin aanwezige
reliëfvormen eerder te bestempelen als een kleine rivier dan als een beek. De meest opvallende
aardkundige fenomenen in het Dommeldal hebben dan ook te maken met Holocene of Laatglaciale
rivierwerking: het rivierdal met komgronden, oeverwallen langs afgesneden of actieve delen van de
bedding, en dikwijls goed zichtbare glooiingen of zelfs steilranden die de overgang vormen van het dal
naar het hoger gelegen dekzandlandschap. Lokale boogvormige verbredingen van het dal geven de
plaats aan waar op het einde van de laatste ijstijd (Laatglaciaal) grote meanders de actief waren en de
dalwand sterk erodeerden (bijvoorbeeld Moerkuilen, een veengebied waarvan het bodemarchief
paleobotanische informatie bevat). Ook is er de interactie van de vroegere en/of actuele
23

ivierprocessen met het omliggende dekzandlandschap, vooral op plaatsen waar de Dommel door een
dekzandrug is gebroken en het huidige rivierdal daardoor smal is (bijvoorbeeld bij Son en Breugel), of
waar de huidige Dommel door zijdelingse verplaatsing actief het dekzandlandschap, duincomplexen of
bolle akkers aansnijdt met dikwijls hoge en steile stootoevers tot gevolg. Vooral op die plaatsen zijn
ook nog actieve sedimentatieprocessen in de actieve rivierbedding waar te nemen, zoals
sedimentverplaatsing in ribbelstructuren en de uitbouw van de oever door kronkelwaardafzettingen. Bij
regelmatig terugkerende hoge waterstanden overstroomt de rivier zijn dalbodem en worden er vooral
in de buitenbochten kleine zandige oeverwallen achtergelaten. Verlanding en (hernieuwde)
veenvorming vindt plaats in afgesneden (fossiele) delen van meanders.
Afbeelding: Vrij meanderende Dommel met goed ontwikkelde oeverwallen links en rechts tegen de
steilrand afgezet materiaal na een recente hoge waterstand van de Dommel.
In het Vresselsche Bosch liggen een aantal zuidwest-noordoost georiënteerde vennen met daarmee
geassocieerde lage duincomplexen. Op zeer beperkte schaal zijn hier nog actieve verstuivingen te
zien. Stuifzandwallen markeren de plaats waar de mens vanaf de 18de eeuw het stuivende zand heeft
vastgelegd door beplantingen van eikenhakhout en later naaldhout. Het Breugels Broek en het
Nuenens Broek zijn vlakke, laaggelegen komvormige gebieden waar de slecht doorlatende Brabantse
Leem dichtbij de oppervlakte voorkomt. Dit bemoeilijkt de waterhuishouding en maakt deze gebieden
erg vochtig.
Cultuurhistorie
Tot de meest opvallende cultuurhistorisch belangrijke reliëfvormen langs het Dommeldal horen de
bolle akkers (esdekken). Zeer typische voorbeelden liggen bij Liempde, ten noorden en zuiden van
Breugel (Vresselsche Akkers en Hooidonksche Akkers), ten zuiden van Nederwetten, en op wat
kleinere schaal tussen Nuenen en Eindhoven. Op de dalbodem komt plaatselijk nog de kleinschalige
beemden-percelering voor (bv. op de westoever van de Dommel tussen Eindhoven en Son).
Vanwege hun functie sterk aan het Dommeldal gerelateerde elementen zijn de Opwettense en de
Collse watermolen en de daarbij horende waterbouwkundige werken (molenvijver, stuw). In het
Vresselsche Bosch zijn de lage stuifzandwallen met eikenhakhoutbeplanting cultuurhistorisch
interessante lijnelementen.
Grondgebruik en ecologie
In het Dommeldal overweegt agrarisch gebruik. Op enkele plaatsen komen vochtig schraalland en
bloemrijk grasland voor. Akkerland is vooral te vinden op de hoge en relatief droge voedselrijke
bodems van de bolle akkers. Belangrijke aaneengesloten voorkomens van natte vegetaties typisch
voor beek- of rivierdalbodems (broekbos, rietmoeras) zijn beperkt tot de Moerkuilen en het Dommeldal
ten oosten en zuidoosten van Eindhoven (vb. de Zeggen). Ook in het beekdal tussen Sint-Oedenrode
en Eindhoven komen kleine verspreide broekbosjes voor.
Het Vresselsche Bosch bestaat uit naaldbos en enkele vennen met daaromheen heide. In de
vochtige gebieden van de Breugelse Beemden en het Nuenens Broek overheerst weiland.
Opvallende landschapselementen in het Nuenens Broek en de Breugelse Beemden zijn de
populierenaanplanten, al dan niet met natuurlijke ondergroei van elzen.
Kwetsbaarheid en aantastingen
Het bodemarchief in het Dommeldal wordt aangetast door werkzaamheden ten behoeve van
kanalisering, rechttrekken van de rivierbedding, of herstel ervan in een meanderende toestand (tenzij
zeer nauwkeurig het historische meanderende tracé hergebruikt wordt). Ook de aardkundige en
24

cultuurhistorische landschapswaarden hebben hieronder te lijden. Andere aantastingen van het
landschap zijn lokale kleinschalige afgravingen van de dalglooiing of -steilrand, waardoor de
natuurlijke overgang rivierdal-dekzandlandschap verloren gaat.
Ontgrondingen hebben plaatsgevonden bij Kasteren, in de Dommelbeemden, aan de westzijde van de
Hazeputten en ten zuidoosten van Breugel, ten noorden van Hooidonk. Ook de uitbreiding van
bewoningskernen vormt een aantasting, vooral op de wat hogere landschapsdelen net buiten het
rivierdal. Wegen met een verhoogd talud langs of door het dal verstoren de zichtrelaties.
Afbeelding: Overgang van beekdal naar dalbodem van het Dommeldal.
Ontwikkeling, kansen
Vanwege de geringe breedte van het gebied is de bereikbaarheid van buitenaf meestal goed. Bruggen
en verharde en onverharde wegen en paden bieden in vele gevallen mooie uitzichten op het
Dommeldal en de actieve rivierbedding. Soms zijn op dergelijke plaatsen ook informatiepanelen
opgesteld waarop enige (meestal summiere) aandacht wordt geschonken aan aardkundige aspecten
van het landschap. Zowel de loop van de Dommel zelf met zijn actieve rivierprocessen, als fossiele
fenomenen zoals afgesneden meanderbochten en steilrandjes, zijn plaatselijk echter moeilijk
toegankelijk vanwege het grondgebruik als landbouwland (voornamelijk weiden). De toegankelijkheid
is beter waar paden of bewegwijzerde wandelwegen in het Dommeldal aanwezig zijn.
Informatiepanelen langs deze wandelpaden en bij de Dommel zelf op de meest sprekende locaties
zouden de aardkundig waardevolle aspecten kunnen belichten. Ook het gebied van de Moerkuilen en
directe omgeving, waar al een goede recreatieve infrastructuur aanwezig is, zou op deze manier
verder uitgebouwd kunnen worden.
Natuurontwikkelingsprojecten in het Dommeldal, zoals beekherstel, zouden in de toekomst rekening
moeten houden met de kwetsbaarheid van het bodemarchief en zo veel mogelijk de historische
beddingen hergebruiken. Afgravingen, vooral van de dalglooiingen, brengen visuele schade toe aan
de aardkundige component van het landschap en moeten beperkt worden. Tegen de steilrand afgezet
materiaal na een recente hoge waterstand van de Dommel Vrij meanderende Dommel met goed
ontwikkelde oeverwallen aan linkerzijde Voorbeeld van een perceel in de Madelanden tussen Bokt en
Nederwetten
25